Дерт» повестни композицияны энчилиги

«Дерт» повестни композицияны энчилиги

Повестде литература геройлагъа тюшген къыйынлыкъла ачыларындандыла - артыкълыкъ, учузлукъ, тюрме, къачхынчылыкъ, юйю чачылгъан, ёлюм. Тюздю ол, повестни магъаналы шартыды: терсликни кючю ол къадар уллу, анга айыб салыу ол къадар кючлю боладыла. Повестде терслик, артыкълыкъ салгъан къыйынлыкъланы юсю бла быллай оюмгъа ке-лебиз: тюзлюкге бек сакъ болургъа керекди, ол адамланы кёб къыйынлыкъладан къутхарлыкъ джолду! Домалайны сыфатын суратлауда бир джетишдирилмеген зат барды. Былайда айтханыбыз бары Домалайны повестни аллында бир атламы этдирген оюмладыла. Артда уа аны хатасына сёгюм салынмай, Чомургъа Гыджы «къаны келлик» деб, джашны атасы бла къарнашы да Чомур терсди деб тургъанлары, Домалайны джууашлыгъы, ауруб тёшек болуб тургъаны - бары да, Домалай кесини терслигини хатасын чекген адам болуб кёрюнмей, джууашлыгъы, тынчлыгъы амалтын къыйынлыкъ джетгеннге ушаб, аны асыры бек джазыкъсындыртыб, автор муну терслемегенча кёрюнеди Домалай биринчи коммунистледенди, «элге хайыры тийгенди», «кишиден къыйынын алмагъанды», «кишиге хатасы тиймегенди», аллах сюйген бир адам», дагъыда аны кибик. Бу махтаулу затла Домалайгъа' ол Чомурну школдан къыстатхандан сора айтыладыла, сёгюм салыу персонажланы атларындан болмагъаны повестни баш идеясына къуллукъ этгенликге, авторну атындан не аз да джокъду. Повестни дауу бек тикди. Дау не къадар тик эсе, джашауну проблемал ары ол къадар уллудула, чыгъарманы джашауну сорууларына джууабы ол къадар ачыкъ да, толу да болады. Литература геройланы сыфатлары да - аны кибик: тик дауда адам ха- ли артына дери ачыкъланыргъа амал барды - не билимлерин, къарыуларын да саладыла даучула, бир-бирине ал бермез ючюн, неда бири-тюзлюгюн джакъларгъа, бири-джыртыб къутулургъа.

Бу повестде Чомур бла Домалайны, Даумну араларындагъы дауну тиклигини юсюне былайгъа баш геройну къарнашы Хорлам да къатышады. Ол къарнашы сюйген, алай бла да къалмай, аны амалтын тюрмеге кирген, кёб ачыу кёрген къызны сюеди. Хорламны, Даумну да джууукълары бу затны, белгилисича, эшитирге а сюймейдиле. Хорламны сыфаты повестде Чомурну джолуну терслигин ачыкълайды. Хорлам бузукъсуз, ашхы джашды. Тюз адам болгъаны, ариу халиси, басымлылыгъы бла ол Даумну джюрегин кесине илешдиреди, алай бла сюйген адамын табады, юйде Чомур ючюн Даумну табалагъан эгечи бла да лраларын джарашдырады, кесини игилиги бла Даумну адамларыны кёллерин алады. Алай бла дауда, джашауну къыйын джолларында ол хорлайды. Хорлам деб да ол магъананы бегите аталгъанды анга ат повестде. Иги болсанг, муратынга джетесе, излегенинги табаса; кеч-эртде болса да иги аманны хорлайды, деген уллу идея магъана кёрюнеди бу сыфатда. Кертиси да, аманлыкъ не кёб болса да, аманлыкъчыла, джыртхычла, хыйлала, уятсызла, эки бетлиле, фитначыла бир кёзюуге хорласала да, арт хорлам игиликде, тюзлюкде къалады. Ёзге аллында Чомурну да Даумгъа этген хатасы джокъ эди: сюйгени ючюн къагъыт джазгъан эди. Повестде дагъыда бир къысхаракъ сюжет сыз барды: Махсют-Наныкъ. Муну тиклиги да баш сюжет сызгъа джетишеди. Махсют, джалан джаш, эри къазауатда ёлген, къойнунда сабийи болгъан джаш тиширыуну - Наныкъны - сюеди. Наныкъ Чомурну эгечиди. Махсютню анасы Зорум джашы Наныкъны алырын эштирге да сюймейди. Махсютге соргъан да этмегенлей, ана кючюне базыб, башха къызгъа келечилик айтыб, келин келтирирге тебрейди. Махсют бла Наныкъны сабийлери боллугъу белгили болады. Автор бу сюжет сызда, тиширыуну юсюнде башха айыбы болмагъанлай, башсыз къалгъаны, сабийи болгъаны ючюн, анга мусхамлыкъ салыу, бир-бирин джаратыб тургъан адамланы, тул къатын деб, джаш-джаш деб айырыу, насыбларын кесиу терсди, деген магъананы кёргюзтюрге излегенди. Былайда джазыучу муратына джетгенди деб айталмайбыз. Наныкъны юсюнден автор кесини аты бла талай кере, аны киши бир ушагъыусуз атлагъанын кёрмегенди, деб - чертсе да, озгъан ариу болгъанын айтса да, ол окъуучугъа кесин сюйдюртген, аны джарсыуларына джанын эздиртген персонажладан тюлдю. Алайсыз а аны юсю бла тюзлюкню идеясы орналмайды. Наныкъны сыфатын джазыучу, къалгъан сыфатлары кибик, джашаудача джазгъан болур, алай а персонажны юсю бла тюзлюкню джакъларгъа излесенг, аны джашауда копиясындан джанларгъа, толусу бла тюз адамны суратларгъа керекди (сёз ючюн, Хорлам). Бу затда джашаугъа тюз болмагъанлыкъ джокъду: толусу бла иги тиширыула, джууашла, халалла, уятлыла, ариула, акъыллыла д.а.к. аны ючюн джарсыгъанла джашауда бардыла. Кеси да литература сыфат, белгилисича, джашауну, таб прототипни копиясы тюлдю – джыйымдыкъ сыфатды, асламысына. Наныкъны юсюнде огъурсузлугъу да бар, кирпи къылыкълары да бар, ангысызлы’гъы, сёзчюлюгю да бар. Чомурну да бир терслигин кёрмейди, кесича бир тиширыуну, мында болгъан огъурсузлукъну атычуу да болмагъан, керти тюз Даумну, Чомурну тюрмеге ол салдыргъанды деб, атын шыбыла таууш этдиреди. Анга эм эрши атны-саякълыкъны атайды, кеси уа киши эркишини юйюне джыйыб турады. Аны кёрмейди.

Махсют огъурлу, тынч джашды. Аны Наныкъ бла анасыны арасында къыйынлашханын да кёресе, ёлгенине да къайгъыраса. Махсют бла Наныкъны сюймекликлери кёрюнмейди, была бир-бирлеринден айырылсала, уллу трагедия боллукъду дерча тюлдю. Алай болса да, бу сюжет сыз Къарачайны джашаууну талай джанын ачыкъ кёргюзтген, къыяуларын айгъакълагъан, тили иги джарашдырылгъан суратды. Повестде адамны тюрсюнюн суратлау, алкъын бютеу къарачай прозада болгъаныча, традициялыды - халкъны ауузунда джюрюгенича - художество суратлау джорукъ джазыучулукъ кёз бла къараб, геройну энчи тюрсюнюн къурау (портретная характеристика, зарисовка) къарачай прозада болмагъанны орнундады. Къара шинли, сары шйнли, къатангы, токъ, субай, Джохар чачлы, дугъумкёз, добар джашчыкъ, илячин къанатлача къашлары д. а. к-къарачай прозада геройланы тюрсюнлерин суратларгъа джюрютюлген сёзле. Джашауда адамланы тюрсюнлери уа неллай бир кёб тюрлюдю! (Алай болмаса, аланы бир-биринден айырыб танымаз эдик!) Литературада да герой, джаны болгъан адамча, ачыкъ кёрюнюрге керекди. Джазыучулукъ ишни хар заты кибик, тюрсюн суратлау да тынч иш тюлдю. Алай болса да аны баджармай амал джокъду. Бу ишни къаты къолгъа алыу - къарачай прозаиклени барыны да кеслерине бек магъаналыды. Бютеудуния литературада тюрсюн суратлауну уста юлгюлери бардыла. Алагъа иги къараб, юрениу, бир адам тюрсюнню сайлаб, хаман аны кёб кере суратлаб кюрешиу, уллу художниклени суратларын сюзюб, аланы суратлау дегенча амалла табаргъа боллукъду.

Къарачай литератураны болумуна кёре, бизни окъуучу иги ангыларча сюзгенибизни себебинден, повести кемликлерини юсюнден сёз кёзге кёб тюртюлгенликге, ол асламысына бир затды - сыфатларыны теренирек болургъа кереклиси, аны амаллары.

«Дертде» Чомур кесини тюрмеге тюшгенин тюзге санамайды, келишмеген иш этдим да, айыбыма джолукъдум, энди акъыльш болса, алай этмез эдим, - демейди. Ол себебден, немецле тюрмеден бошлагъанларында, ала тюзлюкню орнуна салгъаннга, анга насыб бергеннге тергейди. Немецле да, муну джашлыгъын, кесинден башха сагъышы болмагъанын кёрюб, кеслерине тынч илешдиредиле. Герох бергенлеринде, бизге ишлериксе, демейдиле. Чомур немецледен да, Домалайладан да къоркъады, тюрмеге салдырлыкъдыла деб. Атасы сауутну къоратырын излеб къадалгъанында: «Экинчи кюн биягъы тюрмеге джыйылырсамы дейсе?» - дейди Чомур.

-Ким джыярыкъды? - деб Сапар сейирсиниб сорду. - Бергенле! - Кимледиле ала? - Биле тургъанлай сораса. Сен энтда меннге урушурукъса. Алай а, ал деб бергенлеринден сора, огъай десем, боллукъ тюл эди. Къоркъгъандан алдым. Энди уа асыры сокъуранмайма. Сауутум болмай къайтсам, ол джоюб ийгенле энтда мени абындырлыкъ эдиле. Бусагъатда мен аланы биринден да къоркъмайма». Немецле, Чомурну джол уста этиб, таулагъа чыгъаргъа тебрегенлеринде, ары дери хар къуру да этиучюлерича, иартизанланы ызлай баргъанларын айтмайдыла, джер-суу кёре барабыз, дегендиле. «Уугъа чыгъар хапар айта эдиле», - дейди Чомур сансыз. Къаллай «ууну» юсюнден айтханларын ангыламайды. Аманлыкъчы тюлдю - биле-биле аманлыкъ этерге излемейди, кимни эсе да сатыб, ачха, байлыкъ излер акъылы джокъду. «Атам, къайда джюрюсем да, мени кишите зараным джугъарыкъ тюлдю». «Аскерлерине, къошул десенг да, къошуллукъ тюлме, кесими уа сакъларыкъма», - былайды Чомурну оюму. Алагъа къошулгъан да, сауут джюрютген да бирди, деб ийнандыралмайды аны атасы. Чомур, Домалайны аны насыбын кесген адамгъа санагъанлыкъгъа (керти да алай огъуна болур!), аны тутдурургъа, джойдурургъа, алай бла дерт къайтарыргъа деб а эсинде да джокъду. Къалай болгъанын кеси билмегенлей тутдуруб къояды Домалайны. Бу сцена повестде бек таб берилгенди. Чомурну Даумну юсюнде мураты неди? Анга не мурат бла чабханды? Артда уа «кеч-эртде болса да муратыма джетерикме»,'- деб неге айтады?! Бир юй болургъамы? Биле-биле аманлыкъ этергеми? Аманлыкъгъа айта эсе, Даумгъа тилекчи нек болады, разылыкъ нек излейди? Аны тос болуб джашамазлыгъын ангыламаймыды? Не уа кесине керекмиди аллай джашау? Артыкълыкъны юсюнден айта эсе, Даум: «Кесим сау болуб, мени оноуум кишите джетерик тюлдю», - нек дейди? Сюемиди герой Даумну, сюймеймиди? Сюе тургъанлай, мынга келмегени ючюн ачыулу дерт алыргъамы излейди? Аны амалтын джашауу бузулгъаны ючюн дерт къайтарыргъамы дейди? «Езге зат къолумдан келмесе да, хар кимни этгенин кесине къайтара билликме, дерт къурумайды», - нек дейди? Бютеу повестде, былайында, . аллында кёргюзтюлгеннге кёре, Чомур ары дери дерти болгъаннга, аманлыкъчыгъа да ушамайды, кесине къоркъгъандан башха. «Даум, аллах бергенча, къатыбызда джан джокъду, шо, тюзюн бир айт, бизни джазыуубуз бирге нек болмады, биз нек чырмалдыкъ?..» Бу сёзле сюймеген адамны сёзлери тюлдюле, таралгъан адамны сёзлеридиле. Чомургъа да аман кёз бла къаратмайдыла. Чомур, алджаб, алджагъанын энтда ангыламагъанлай барады. Даум да, прологда аны соруууна джууаб эте, Чомурну терслигин аны къагъытла джазгъанына элтгени тюз тюлдю. Автор кеси аллында билдиргенича, Чомурну терслиги къагъытлада тюлдю, къызгъа чабханындады. «Мени джюрегим сеннге бёлюне эди демейме», - деб да Даум тюзюн айтмайды: къагъытчыкъланы джангы алгъан сагъатында аны къууанчын автор бек таб кёргюзгенди. Алай бла, Чомур насыбдан айырылгъан адам болуб кёрюнеди повестде. Чомургъа машинаны джаргъа бурдуртхан Домалайны тюрмеден ийген къагъыты болады. Ары дери аны ол къагъытдан хапары джокъ эди. Анда ачыкъ зат айтылмайды. Ёзге, суратлау джорукъгъа кёре, Чомурну Домалайгъа бизге белгили этген хатасыны юсюнденди сёз (башха заты болса, автор аны окъуучугъа сездирирге керек эди). Прологда Чомур аны эшитгенлей, сескекли, къайгъылы болгъаны айтылады талай кере да, не ючюн къайгъылы болгъаны уа белгиленмейди: Чомур Домалайны юсюнде хатам барды деб билмейди, хатасы болмагъанлай, бошунагъа айтадыла, деб турады. Ол немецле бла кетерге тебреб, атасы тыяргъа кюрешгенинде, «мен алкъын дуниядан тоймагъанма, мен джашаргъа сюеме. Анасыз ёсюб, ёксюзлюк сынадым. Школда окъур орнуна, тюрмеге кирдим. Энтда элде хапарны эштесе. «Адам ёлтюрген атымды», - дейди ол. Чомур тюзню, терсни къатышдырады, алай болса да ангылагъаны олду. Прологда да, Даум, «Джаугъа кеслерин бергенле», дегенинде, «кеслерин бергенлеми» дейсе, Даум?» - деб кёлкъалды, сагъышлы да болуб айтады. Дагъыда: «Мен кимни да билмейме, аллах терсейтиб, ичлеринде да айландым, Германияда да болдум. Кишиге хатам джукъмагъанды. Бир адам айтсынчы бери! Мени къоркъууум джокъду, ауузларын'тыймагъанла уа исси кьабарла, - дейди Чомур. Алай а Даум: «Аны заман кеси танытыр!» - дегенинде, Чомур, «асыры къайгъыланнгандан, ауузуна сёз тюшюб джууаб къайтаралмады. «Чомур: «Нени билесе?» - дегенинде, «сени этиб айланнганларынгы», -дейди Даум. Сёзню экинчи бёлюмюнде Чомур уллу къайгъыль, болгъанлай барады, къагъытны эштгенлей а, сёлешиуден умут юзеди: «Атам тюрмеден джазгъан къагъыт табылгъанды, ол мендеди, ангыладынгмы! - деб Даум сёзюн бошагъынчы, Чомур, олтуруб чыдаялмай, кыскыныкга кирди. Джолну учхара джерлерин марай барыб, мазаллы терекден озгъанлай, онг джанында джарны эследи». Бу пролог болгъаны себебли, былайда башсыз айтылгъан зат повестде ачыкъланныкъды. Повестге кёре уа, Даум неге айтханы, Чомурну да неден къоркъгъаны джаула бла айланнганына, сауут джюрютгенине, таулагъа джол уста болгъанына бара эсе, аны эл, Даумну анасы бла биледиле - Даумгъа «тюзюн билир» зат джокъду. Домалайны коммунист болгъанын билдиргенине айта эсе, ол джазгъан къагъытда бу затны юсюнден не аз да джукъ осмакъланмайды. Ол къагъыт асыры башсыз-тюбсюздю, артда да башха амал бла авторну джанындан Домалай нени билдирирге излегени сездирилмейди. Чомур кеси, аны билдириб, хата этгенин ангыламагъан эди, артда да ангылагъанча кёргюзтюлмейди. Хатасы болмагъанлай, Даум джаулукъ этерикди деб къоркъду эсе, ол къоркъуу анга арь, дери да ачыкъ эди, этгени алайлай да - ол кеси билиб - белгилиди, Даум анга не къошарыкъ эди?! - къагъытны эшитгинчи, аллай бир къайгъылы нек болду, къагъытны эшитгенлей а, нек эс ташлады? Чомур хатам барды деб билмейди, кесин хаталыгъа санамайды, халы уа, джашыртын уллу хаталары болуб, аланы киши билмейди деб тургъан адамчады. Аны алай кёргюзтген авторну сёзюдю (комментарийлери), Чомур кеси ауузу бла айтхан а аны бизге бел гили повестдеги халисине, хаталарына къалай къарагъанына тюз келеди.

Даум да былайда этери-этмези билиниб сёлешмейди: бармы эди аны ары дери Чомурну юсюнден джукъ излерге - «тюзюн билирге» - билсе, закон бла айыбына джолукъдурургъа мураты? Огъесе, Чомур ачыуландыргъанында, силдеб, экиси да къызышыб, ажымлымы кетдиле? Литература геройну хар атламы толусу бла бегитилирге керекди. Былайда соруула неден чыгъадыла? Автор Чомурну (башха геройланы да) тышларындан суратлайды - болгъан затланы юсю бла (действие) кесин джюрютгенин (поведение), атламларын (поступки), бир-бирине сёлешгенлерин (диалогла) авторну атындан, ичлеринден а суратламайды: кеслерине джетген къайгъыланы аланы салгъан адамланы, кеслерини этиб бошагъан атламларыны юсюнден неда аланы аллы бла дагъыда аны кибик сагъышларын, оюмларын, сезимлерин кёргюзмейди. Бу зат адам халини тинтиуню, литература сыфатны къурауну толу этмейди. Ол къарачай литературада бютеу да орналмагъан суратлау джорукъду, аны аллында тургъан проблемады. Адамны атлагъанын ангыламай, къыйынлашханны юсюнден «аны ичине кирибми чыгъарыкъ эдим!» деген сёз барды. Ичинден суратлау джорукъда джазыучу литература геройну «ичине кириб чыгъады». Сёзсюз, тынч тюлдю, къыйынды бу зат, ёзге, эс бёлюнмегенди ансы, бизни джазыучула эталлыкъдыла бу ишни. Ол литература геройну халисини логикасына кёре болады.

Сёз ючюн, быллай халили адам быллай атлам этерни аллы бла къаллай оноу этер, неда, артыкълыкъ джетгеннге санай эсе, ичинден къалай ахсыныр, къалай кюер, къайнар д. а. к. Бир кере терслик этген, терслигин ангылаб, азаб салыннган эсе, азабын чегиб, тюз джолгъа къайтмаса, бир алджагъаны ызындан башхасын тарта барады да, арты аман бла бошалады, деген идея кёрюнеди Чомурну сыфатында. Башында айтханыбызча, терс къуру Чомур тюлдю. Домалай да терсди. Аны бла къалмай, терсликни башланнганы Домалайдан болгъанды: ол Чомурну школдан къыстатады, къалгъан хатала, уллу-гитче эселе да, мындан чыгъадыла. Автор аллында Домалайны бу терслигин кёргюзтеди: аны устаз тенглерини, къатыны Гыджыны атларындан джаш къызгъа къагъыт джазгъан адетди деб, талай кере чертеди. Артда уа аны бу чюйре атламы толусу бла джутулуб къалады. Чомур, къатыша, аман кюнлю бола айланнган заманда, не устазладан бири, не Гыджы, не атасы Сапар, къарнашы Хорлам, Чомурну терслеген болмаса, Домалайны чынг алгъа этген терслигин сагъынмайдыла.

Джашауда болуучусу алайды - киши къатышыргъа сюймей, неда аны къайгъылы болмай, чюйреликге тынгылаб къоядыла. Бу зат, Чомурну джашау джолу, сыфаты бла бирге, повестни баш идеясын ачыкълайды: джамагъатны энчи дауладан, къаугъаладан бир джанында къалгъаныды терсликни неда аманлыкъны орнатыргъа, да салыныб баргъанына онг берген: бир инсанны, артыкъ да джаш адамны, ата-анасы, ахлулары, тенглери, школ, джашагъан,.ишлеген джеринде джамагъат кёз туурадан ычхындырмазгъа, тамаданы терслигине да кечмеклик салмазгъа керекдиле, алай болмагъандан ауур, тюзетилмезлик къыйынлыкъла чыгъадыла, деб кёребиз биз бу повестде.

Чомур орамгъа тууарылыб къалады. Къысталгъанындан сора, школ андан араны айырыб къояды, атасы - къошда мал бла, джашын кёрген да аз этеди.

Былайда бир сейир зат ачыкъланады: Сапар джашы бла сёлешир ючюн къалмайды, алай а хар заманда да Чомур, этерин этиб, абыныб, ызына атларгъа къыйын болуб бошагъандан сора башланады сёз. Сапар, тюз, бек огъурлу, ишлеген адам болгъанлыкъгъа, къарангыды. Джангы заманда сабий ёсдюрюуде,- анга ишленмеклик бериуде алгъыннгы джорукъла джетишмейдиле. Сапар джангы джорукъланы иги билмейди, къайры барлыгъын, не айтырыгъын, джаш терсине кетгенден сора, ызына джыяргъа къарыуу джетмейди. Бу литература сыфат да тамам джашаудача суратланнганды, анда ата-аналаны къарангылыкъларыны, джамагъатны, законну, школну алагъа болушлукъ этерлерини проблемасы кёрюнеди. Ата-аналагъа да, не къарангы эсенг да, джол билмей эсенг да, юйюнгде къайгъы чыкъды эсе, аны ызындан тюш, кече джатма, кюн турма, тамблагъа болджал этме, законнга бар, деген дере бериледи. Чомурну джашау джолуна кёре, аны аллында Домалайны терслиги, хатасы да бек уллудула. Чомур кёб затда терсди. Алай а Чомурну терслигинде да Домалайны терслиги барды.

Школдан къыстатыб, сабийлик къууанчындан айыргъанды къысталгъан атха къалдырыб, тенглерини, элни арасында ыйлыкъдыргъанды, артыкъ уллу хатасы уа - сындыргъанды. Чомур артына дери ол сыннганы бла бюгюлгенлей, тюзлюкге, адамлагъа ийнанмагъанлай, къоркъакъ, сескекли болгъанлай барады. Школдан къысталыб, ол окъуусуз, билимсиз болгъанды, джашауда тюз джол сайларгъа дкъылы, болуму джетмегенди, джашауну тать,уу не болгъанын кёралмагъанды. Не ючюн къысталгъаны, баям болуб, аны джаш сыйына мусхамлыкъ салгъанды. Домалай аны сюйген адамындан айыргъанды. Домалайны онгу барды, анга школ сабийни хорлагъан джукъ да тюлдю. Сохта уа анга не асыу болсун! - сюдню, законну, кимге тарыгъырын билмейди. Ахлуларыны арасында джол табар адам джокъ: атасы, айтханыбызча, къарангы адам, анасы ёлгенди. Ол заманда устаз аз болгъанды, къарангы адамла аны ауузуна къараб тургъандыла: анда терслик кёрюб, тарыгъыргъа кишини эсине да келмегенди. Ол себебден Домалайны терслиги кёб кере къатланады. Алай бла, онглу онгсузну абындырады. Ол затны аты уа ауурду - артыкълыкъ. Домалай артыкълыкъ этгенди. Чомур артыкълыкъны кёлтюралмагъанды, къалай тюзетирге уа билмегенди. Домалай тамадады. Тамада кичини юретирге борчлуду. Аны юсюне да Домалай устазды. Ол устазлыкъ борчун не этди?! Ол юретмесе, ким юретирикди?! Юретирге деб турады школда! Домалай былайда ёхтемлик этеди, ёхтемлиги уа дженгилликге келтиреди. Бары да - онгу болгъаны ючюндю: онгу болмаса, не кесин отха атса да, къыстаяллыкъ тюл эди. Устаз, бютеу ишини магъанасы юретиу болгъан адам, - бош затны юсюнде джакъсыз сабийни орамгъа атыб иеди. Болгъан джарсыула бары Чомурну школдан къысталгъанындан чыгьадыла. Авторну мураты бла, Домалай игиси, аманы да болгъан орта адамды. Алай а повестде Домалайны сыфатыны магъанасы бу муратдан кёб кереге уллуду. Аман адам болмагъанлай да, бир кере терслик, артыкълыкъ этди эсе, адамлагъа, кесине да къыйынлыкъ салады; анга киши дерт къайтармагъанлыкъгъа, артыкълыгъыны хатасы кеч-эртде болса да адамны, кесине джетеди; аманлыкъ кесини ызындан аманлыкъны тартады. Повестде Домалай Чомурну къыстатды да, ол, окъумагъаны ючюн, коммунист не болгъанын билмей, Домалайны коммунист болгъанын айтыб джиберди немецлеге д. а. к.

Хубийланы Османны повестини темалары, бютеу идея магъанасы, джашауну сорууларын салгъаны, алагъа джууаблары, - тюзлюк бла терсликни, керти бла джалгъанны айыргъаны литература чыгъарманы борчуна тюз болгъандыла. Аида кесини заманы бла бирге бюгюнл юк да барды. Бюгюнлюкде къарачай халкъны джашауунда болгъан даула, артыкъсыз да энчи джашауунда, юйдегиде, ол замандан кёб кере тикдиле. Аланы юсюнде адамла ачы джарсыула, кёб къыйынлыкъла чегедиле. Джамагъат оноуун этерге, джазыучула ол оноуну этерге болушургъа, джол кёргюзтюрге заман болгъанды, озуб да барады! Къуру юйдегиде тюлдюле ачыула. Азмыдыла ишде, къуллукъда чюйреликле, терсликле, аладан чыкъгъан джарсыула - тюзетилирге кереклиле! - адамны сындыргъанла, ишни терсине ийгенле! Ким кёргенди къарачай литературада ишни юсюнде бир дауну тинтилгенин (производственный конфликт). Бюгюнлюкню, былайда айтылгъан затланы суратланмагъанлары, сюйсенг, махтан, сюйсенг, къал, прозаны бишмегенин кёргюзеди.

Джазыучуну борчу магъанасы да -джашауну чюйреликлерин къалгъанладан алгъа кёрюб, адамлагъа кёргюзтюрге, джамагъатны эсине салыргъа, аланы тюзетир джолланы ачыкъларгъады. Къарачай прозада уа, алгъа кёрген огъай, хар ким кёрюб бошагъан, халкъны дыгалас этдириб тургъан проблемала да салынмай турадыла! Джазыучу, джашауну чюйреликлерин кёрюб, къайгъырыб, ала болмаз ючюн не этерге керекди деб, кеси кесине джарсыулу соруб, сагъышланнгандан туугъанды классика.

Тема: Сюйюнчланы А.бла Хубийланы М. проза чыгъармалары (практ.иш 4 с.)

План

1.Сюйюнчланы А. Адамлыкъ» повестни темасы, экспозициясы,композициясысюжет ызы.

2.Повестни стиль энчилиги, авторну ийнамлы суратлау образла къурауу.

3.Бу кёзюуню литературасында Хубийланы М. творчествосунда жанр башхалыкъ.Джангы сыфат- аланны сыфаты – къарачай литературада.

4.Аланны сыфатында миллет энчилик. ( текстледен юлгюле келтирирге)

Литература

Сюйюнчланы А.Адамлыкъ. Хапарла, повесть.- Черкесск,1966

Къараланы А.И.Къарачай литератураны историясыны очерки.- Черкесск,1996

Т.А.Чанкаева. А. Суюнчев. Очерк творчества .-М.: Прометей,1998

Хубийланы М. Алан. Къысха юмор хапарла.- Черкесск,1967

Хубийланы М.Алан. Экинчи китаб.- Черкесск,1974

Батмаз джулдузну джарыгъы. Чам хапарла,айтыула, илму статьяла.-Черкесск,1989

Къыйыкъла.// Байрамукъланы Н.Тама-тама кёл болур.-Черкесск, 1987

Тема: Къарачай литературада документли проза (лекция)

План

1.Е.Кригер « Темир атлы». Багъатырланы Х.юсюнден очерк

2.50-60-чы дж.джазыучула- очеркчиле.

3.Бу джыллада къарачай литературада публицистиканы айныу джолу.

4.Лайпанланы С.документли повестни автору (« Къарачайны уланы- Белоруссияны джигити»).

Литература

Къараланы А.И.Къарачай литератураны историясыны очерки.- Черкесск,1996

Очеркден-романнга.// Байрамукъланы Н.Тама-тама кёл болур.-Черкесск, 1987

Багъатырланы Харун. Ата джурт ючюн.-Черкесск,1963

Лайпанланы Сеит. Къарачайны уланы – Белоруссияны джигити. - Ставрополь,1964

Караева А.И.О военной прозе в современной карачаевской литературе. - Черкесск,1971.

М.Х.Чотчаева. Документальная проза о Великой Отечественной войне в литературах народов Карачаево-Черкесии и ее жанрово-стилевые особенности (диссерт. исслед.)

Багъатырланы Умарны джашы Харун 1907 джыл туугъанды. Эл школну бошагъандан сора Баталпашинскеде (бусагъатда Черкесск) совпартшколгъа киргенди. Аны бошагъандан сора, Джёгетей элде комсомол организацияны секретари болуб ишлегенди. 1929 джыл КПСС-ге членнге киргенди. 1928 джылдан 1931 джылгъа дери Харун Иваново-Вознесенскеде рабфакда окъугъанды. Аны бошаб, институтха инженер-химик болургъа киреди. Алайда Совет Аскерге чакъырылыб, Орел шахарда танкалы училищеде окъургъа барады. Училищени Багъатыр улу айырмагъа бошаб чыгъады. Къазан, Москва шахарлада аскер къуллукъ этеди. Уллу Ата джурт къазауатны аллында Харун, Бронетанк академияны бошаб, баш аскер усталыкъ алгъанды. Уллу Ата джурт къазауатны ахырына дери урушлагъа къатышханды. 1943 джыл Днепр суудан ётген кёзюуде этген джигитлиги ючюн, Багъатырланы Харуннга Совет Союзну Джигити деген ат аталгъанды.Урушлада этген джигитлиги ючюн, Харун къызыл Байракъны 3 ордени, Александр Невскийни ордени, Ата Джурт къазауатны ордени, Къызыл Джулдузну ордени, 6 медал бла саугъаланнганды.

1944 джыл «Известия» газетде Харунну этген джигитликлерини юсюнден «Къурч атлы» деб очерк джазылгъан эди.Багъатырланы Харун Харьков шахарны къатында сермешиуге, Фастов операциягъа да къатышханды. Черёмушное деген эл ючюн къаты урушда, снаряд чачылыб, Харунну 19 джеринден джаралы этгенди. Курскени къатында болгъан операцияда эки кере контузия алады. Киевни, Фастовну, Житомирни, Бердичевни, Казатинни фашистледен бош этген сермешиулени барында Харун джанын аямай кюрешеди. Украин фронтдан Берлиннге дери отну ичинде ётгенди. Чехословакияны фашист оккупациядан къутхаргъан кёзюуледе Харун, къанлы джауну бутар ючюн, бютеу кючюн салады. Андан сора 2 джылны оккупацион аскерледе Австрияда, Германияда ишлейди. 1949 джылда Багъатыр улугъа гвардияны полковниги деген ат бериледи. 1947-1950 джыллада Багъатырланы Харун бронетанк Академияда курслагъа начальник болуб ишлейди. 1951-1954 джыллада Ташкентде танк училищени начальниги болгъанды.Багъатырланы Харунну махтаулу ишлерине аталыб, адамны сейирсиндирирча, Евгений Кригерни «Днепрден Карпатлагъа дери» деген хапарлары Уллу Ата джурт къазауатны юсюнден фронт очерклени 2-чи томунда басмаланадыла. 1954 джылда, ауругъаны себебли, гвардияны полковнигини чынында Харун отставкагъа чыгъады. Харунну кёб къыйынлыкъны чекген, къыйын операцияны кёлтюрген джюреги къарыусуз болады. 1966 джыл 30 июнда аны тебгени тохтайды. Сюйген тау ёзенинде Карачаевск шахарда аскер сый бла асыралады.Харунну аты унутулмазча, Къарачайны джазыучулары, композиторлары этген джырла джырланадыла, Джёгетейде кеси окъугъан орта школгъа, Джангы Джёгетейде школну пионер дружинасына, дагъыда башха пионер дружиналагъа аты аталгъанды.

Къарачай литературада арт кёзюуледе чыкъгъан статьяланы, китабланы арасында Совет Союзну Джигитини танк аскерлени полковниги Багъатырланы Умарны джашы Харунну «Ата джурт ючюн», Лайпанланы Сеитни Къасайланы Османны юсюнден джазылгъан «Къарачайны уланы - Белоруссияны джигити» деген къазауат мемуар китаблары айырылыб артыкъ сейирликдиле. Литературада джангы мемуар китаб чыкъгъанлай, окъуучула аны онгсунуб окъуйдула. Генерал Горбатовну, адмирал Кузнецовну, Совет Союзну Маршаллары Жуков бла Рокоссовскийни, аскерни генералы Штеменкону, дагъыда ала кибиклени мемуар китабларын халкъ къалай сюйюб окъуйду! Белгили операциялагъа башчылыкъ этген уллу аскер тамадаланы мемуарларындан сора да Уллу Ата джурт къазауатха къатышханланы къайсы бири да кесини эсге тюшюрюулерин, ашхы тенглерини юсюнден, кёзю бла кёрген къазауат эпизодланы таб джарашдырыб джазса, ким да сюйюб окъуйду. Бютеу ол къазауатда къан тёгюб кюрешгенле джазгъан мемуар чыгъармала барысы урушну юсюнден джазылгъан эпопеягъа киредиле.

Къарачай литературада къазауат-мемуар жанр Совет Союзну Джигитини Багъатырланы Харунну эсге тюшюрюулери бла башланады.

Харунну аскерлик биографиясы 3-чю танк аскерни биографиясы бла байланыбды.Автор уллу стратегия, тактика деген затланы юсюнден терен джазыб кюрешмейди. Ол къазауатны эллени, шахарланы юсю бла баргъан къыйын джолларын суратлайды. Ол джолда Россошдан Харьковгъа, Курск тогъайда, Днепр суудан ётюу, Киев - Сумы - Ростов - Житомир - Бердичев - Проскуров операциялада, андан сора кесибизни къыралдан чыгъыб, тыш къыраллада къазауат этгени. Харун асламысына Сталинград сермешиуден сора болгъан затланы юсюнден джазса да, ол хорламла кеслери алларына келмегенлерин, ачы, къыйын къан тёгюу болгъанын тюз, ачыкъ джазады. Джау, сауутун атыб къойгъан огъай, джаралы джыртхыч джаныуар, ёлюрюн кёзюне кёргюзюб, джан-джанын талагъанча, артыкъ да бек къайырылыб кюрешгенин суратлайды. Эм арт фашистни джуртубуздан къуууб чыгъарыр ючюн, аны кесини уясына - Берлиннге - джыйыб бутар ючюн, къаллай бир къан тёгюлгенин,Совет Аскер къаллай къыйынлыкъланы чекгенин окъуучуну кёзюне кюзгю этеди. Хар юй, хар фатар - от чакъдыргъан точкады. Джауну эзиб, тюбге салыр ючюн, бизни аскерибиз, джан аямай, хар район, хар орам, хар юй ючюн къаты сермешгенди.

Берлинде гарнизонну къысха чачыууну юсюнден берилген буйрукъну толтура, бизни аскерлерибиз Тетель районну штурм бла аладыла. Мында бизникилени къолларына шахаргъа суу табдырыб тургъан уллу станция тюшдю. Джауну Темпельгоф аэропортун чачдыкъ. Энди немец самолётлагъа Берлинде тюшерге джер къалмады. Совет аскер радиостанцияланы, электростанцияланы, газ заводну алды. Алай бла фашистлени, кирирге джер табмазча, баш къайгъылыкъ этди.Совет Союзну Джигитини Багъатырланы Харунну «Ата джурт ючюн» деген китабыны къарачай литературагъа уллу магъанасы барды.Бу китабда ётюрюксюз, джашауда туура болгъаныча, Къарачайны совет власть ёсдюрген махтаулу уланларыны бирини иши, халиси, къылыгъы, джашауу, адамла бла келишиую - не джаны бла да толу сыфаты бериледи.

Мынга дери быллай керти, туура, ачыкъ, кючлю берилген сыфат къарачай литературада болмагъанды.

Китаб «Танки идут в атаку» аты бла 1971 джыл орус тилге кёчюрюлюб басмаланнганды. Уллу Ата джурт къазауатны юсюнден джазылгъан совет мемуар литературагъа ол да тыйыншлы орун алыб киргенди.«Ата джурт ючюн» деген китабда Харунну сыфаты, джашауу бизге толусу бла ачыкъ болады. Ол кесини кёлюне келгенни, джюрек къайгъырыууну юсюнден алай кёб айтмаса да, биз Харунну тёгерегинде адамлагъа, бола тургъан затлагъа, китабны окъусакъ, аны кёзю бла къарайбыз.Кесини юсюнден Харун къысхаракъ болса да, терен кёргюзгени китабны ал бетлериндеди.Харунну юсю бла къарачай джарлыланы Октябрь революциягъа дери эмда андан сорагъы джашау болумлары бла шагъырей болабыз. Элде эки джылны окъугъандан сора, атасы джашына айтады:«Джаным, кёресе, сени окъугъанынг ючюн тёлерге ачхабыз джокъду. Сеннге окъуу да неге керекди. Бизге, джарлы адамлагъа, окъуу керек тюлдю. Окъуу байлагъа, бийлеге керекди. Мен къол сала да билмейме, Аллахха шукур, диними тутуб, намазымы этиб, бир Аллах деб джашайма. Сени джалгъа берликме, къарнынгы асырарса, джал да алырса, алай иги боллукъду».

Авторну атасы бла кесини юсюнден джазгъаны Къарачайда Совет власть джангы бегиген кёзюуде, 1920 джылда, биринчи комсомолчула бла бирге комсомолгъа нек киргенин, Джёгетей элде комсомол ячейканы секретары болуб, Совет властха къаршчы тургъан байла бла не ючюн кюрешгенин билирге болушады.Окъургъа уллу термилмеклиги Харунну Иваново-Вознесенскедеги рабфакга келтиреди. Былайда Харун рабфакны бошайды. Энди, химия-технология институтну бошаб, инженер-химик болургъа излейди.

Алай болса да, Ата джуртуна сюймеклиги Харунну Орёлдагъы бронетанк училищеге келтиреди. Аны айырмагъа бошаб, Москвагъа джибериледи. Анда Академияны бронетанк взводуна командир болады.Къазауатны аллында Харун, капитанны чынында, Къазанда бронетанк училищеде устазлыкъ этеди.Уруш башланнган кёзюуде ол танкистлени юретиб, къаты кюрешеди (3-джыллыкъ программаны 3 айгъа берирге керек эди). Джангы аскер техникагъа къаджыкъмай юреннгенлерини хапары «Ата джурт ючюн» китабны 10 бетинде джазылады. Харунну къазауатха дери биографиясы уруннган халкъдан чыкъгъан, тири, тутхан ишин биширген, ашхы иннетли, къыйын ишден артына ыхтырылмагъан, Ата джуртун бек сюйген акъыллы, кючлю адам болгъанын ачыкълайды.

Харунну джашау ёмюрю, болуму партия совет халкъланы арасында къурау ишлени кереклисича бардыргъанына шагъатлыкъ этеди. 1934 джылдан башлаб, Харун аскер къуллукъда айланады. Аны адамлыгъы, халиси мында ёсюб, бишиб, артыкъ да бек ачыкъланады. Харунну халиси совет аскерчини халисине тыйыншлыды.Кеси къазауатда сынагъан, кёрген затланы бир-бирде накъырда халда суратлайды. Генерал Зинькович Харуннга танкалы бригадагъа командирлик этиб, аны чабыуулгъа элтирге буйрукъ береди. Харун ол кёзюучюкню юсюнден былай джазады:«Олсагъатдан алгъа тебредик. Кёб бармай бир кюйген элге джетдик. Анга къарагъанымда, кесим кесиме: «Къыямат кюн деб быллайгъа айта болурла», - дедим. Джауну пулемётлары, миномётлары элге тохтаусуз ата эдиле. Эл кюе эди. Танкамы люгун ачыб къарагъанымда, генерал Зинькович «вилис» бла танкаланы арасында айлана тургъанын эследим. Бек сейирсиндим, эсирген болурму деб келди кёлюме.

Ол элден энишге тюшюб, бир мырды суучукъдан ётебиз дегенлей, эки танкабыз беллерине дери батмакъгъа батыб тохтадыла. Алайгъа бардым. Зинькович да джетди. Бизни алайда кёргенлей, джау миномётдан атыб башлады. Осколкала джырылдаб-джырылдаб башыбыз бла ёте эдиле.

Зинькович аланы къулакъгъа алмай эди. Ол джукъ айтмагъанында, мен да тынгыладым.Мени миналагъа къайгъылы болмагъанымы таныгъанында, ол: «Майор, кел, батхан танканы артына къысылайыкъ», - деди. Биз танканы артына чёгелегенлей, бир джанындан 30 чакълы самолет чыгъыб, бомбала атыб тебредиле. Топракъ, суу да, кёкге-кёкге чыгъыб, фонтан болуб юсюбюзге джауа эди».Харунну джигитлиги, джаралы болгъанлыкъгъа, къаджыкъмай сермешгени китабны хар бетинде белгили болуб турады.

«Бир джолгъа 12 кере джаралы болсам да, ол кюнню артына дери башчылыкъ этиб, берилген буйрукъну толтурдум. Элни гитлерчиледен тазалаб, 50 адамны джесирге алдыкъ», - деб джазады Харун.Джашауну Харун бир кишиден да аз сюймей эди, алай а халкъын, Ата джуртун сюйген ёхтем джюрек, ёлюмден къоркъуб артха туракъларгъа болмай эди.Аскерлеге командирни джигитлиги юлгю болургъа кереклигин Харун кече, кюн да иши бла кёргюзгенлей тургъанды. Ол, аскерчи коллективни бирикдире, аскер мизамгъа юрете билген фахмусун аскер къуллукъ этиб башлагъан джылларында огъуна танытханды. Харун, аскерчилеге буйрукъ бергенден сора да, аланы юретиб, биргелерине ишлеб, не кесек джетишимлерин да дженгил сезиб, керек болса, махтаб, кёлтюрюб, джюреклерин къазауат ишге къызындыра, керекли джерде накъырдасы бла мыдахлыкъларын чача билгенди. Автор китабны джазгъан стилинден, материалны джарашдыргъанындан профессионал аскерчи, командир болгъаны бла биргелей адамлыгъы да билиниб турады. Джазыучу, къазауатда болмагъан ишлеге джууукълашдырыб джазылгъан хапарла болмай, керти болгъан затланы къысхасыча таб джарашдырыб суратлагъаны бу китабха мийик багъа, уллу магъана береди.

Харун кесини къазауатдагъы тенглерини, аламат командирлени, къанлы джау бла къыйын урушда джигитлик этиб ёлгенлерин, мадарсыз затны юсюнден айтханча, тамам болумуча сыфатлайды, болгъан затны букъдурмай, къанны-къунну, терни, кирни да, къазауатда тюбемей амалы болмагъан затланы тартынмай кёргюзтеди.Китабны баш герою - автор сюйген тюзлюкдю, суратлау къошакъ къошулмай, къазауатны болумун керти болушлусуча, тамам кёргюзюудю.Харун биргесине къазауат этген джёнгерлерин да суратлайды китабында. Аланы ичинде корпусну командири Зинькович, комбригле Новохатко бла Плесско, командарм Рыбалко, генерал-лейтенант Панфилов къысха, таб сыфатланадыла. Аланы барындан да автор Зинькович бла аслам къазанлашханы себебли, анга китабда кёбюрек акъыл бёлюнеди.Харун бла Зиньковични халилеринде бир-бирине ушагъан кёб зат болгъанды. Бу ушашлыкъ аланы бир-бирин джаратыргъа, ангыларгъа, халилеринде джетишимсиз затларын да сезерге болушханды.Джигитлиги, ётгюрлюгю уллу болгъан Зинькович къолунда аскер къуллукъ этиб тургъан офицерледен, аскерледен аскерчиге амалсыз керекли халини - тириликни, джаудан къоркъуб артха турмауну, ётгюрлюкню, батырлыкъны - къаты излеген аскер башчы болгъанды.Кёб иги шарты болгъан Зиньковични дженгиллиги, кесини кёлюне келгенни, терсирек болса да, кёб сагъыш этиб айланмай, этдириб къояргъа излеген джетишимсизлиги да болгъанды. Аны юсюнден автор былай джазады:«Корпусну командири генерал Зинькович бек дженгил адам эди. Аны буйрукъларына, урушну ичинде къоркъмай айланнганына къарасанг, сейирсинир эдинг. Дженгиллиги бла биргелей къатылыгъы да бар эди. Кеси орта сюекли, къалын, ауур санлы, джити кёзлю адам эди. Ол къараса, кёзюне къараб чыдагъан тынч тюл эди. Джетиб тюшгенлей ол, ачыуланыб, Потаповгъа хыны къараб:

- Алгъа бармай, былайда сирелиб нек турасыз? - деди.

- Джолдаш генерал, разведка бардыра турабыз... - деди Потапов.

- Разведканы дженгил этерге керекди, бусагъат алгъа тебрегиз... - деди генерал.

Дженгиллиги болса да, акъыллы, болумлу аскер башчы терсирек этген

⇐ Предыдущая 12