Дисциплина:. История родной литературы. ТЕМА: БОТАШЛАНЫ А. (1902-19820) ТВОРЧЕСТВОСУНДА ТЕМАТИКА ЭМДА ЖАНР БАШХАЛЫКЪЛА (ПЗ). ЛИТЕРАТУРА

Дисциплина:

История родной литературы

23 гр.

20.03.20

ТЕМА: БОТАШЛАНЫ А. (1902-19820) ТВОРЧЕСТВОСУНДА ТЕМАТИКА ЭМДА ЖАНР БАШХАЛЫКЪЛА (ПЗ)

ПЛАН

1.Боташланы А.чыгъармачылыкъ джолу.Поэзиясында джангы джашаугъа келишген актуал теманы ачыкъланыуу: 30-чу дж.тюбеген риторикалыкъ позиясында (юлгюле бла бегитирге,2-3 назмуну сюзерге)

2.Боташланы А. кёчюрюу иши. « Айхан бла сауутлары» деген чыгъармасыны темасы, идеясы,иннети,сыфатларыны къауумлары.Башха авторну сыфатына ушашлыгъы ( К.Чуковский « Федорина горе»)

3.Боташланы А.- драматург. « Окъугъан къыз бла джахил къыз» д.б.Къараланы А.Хубийланы И. пьесаны юсюнден. ( Къараланы А. Къарачай литератураны историясы.59-74 б.конспект этерге)

4.Прозасында социал излемле. « Эки джашау» повестинде персонажланы джашауларын кергюзтген суратлау мадарла

ЛИТЕРАТУРА

1.Къарачай поэзияны антологиясы.-М. « Эльбрусоид» 2006

2.Къарачай - малкъар поэзияны антологиясы.- Анкара,2002

3. Орусланы А. Ёмюр танышланы сагъыныу. - Черкесск,1978

4.Дуркъу ичинде ёгюз…- Черкесск, 1993

5.Къызчыкъ бла къоянчыкъ. Сабийлеге.- Черкесск,1968

6.Джашауум. Назмула бла хапарла.-Черкесск,1972

26.03.20

ТЕМА:Байкъулланы А.-К., Къобанланы Х. творчестволары (ПЗ)

План

1.30-чу экинчи джарымында къарачай поэзиягъа келген поэтлени чыгъармаларында Уллу Ата джурт къазауатны темасы .

2.Байкъулланы А.К. « Унутма» , « Алгъыш аякъ», « Къарнашыма», « Хорлам» назму къауумунда къазауат джолланы темасыны суратланыуу.

3.Къобанланы Х. поэзиясында къазауатха къаршчылыкъны, азатлыкъны темасыны ачыкъланыуу ( юлгюле келтириге, 2-3 назмуну азбар билирге)

4.Къобанланы Х. « Кюйген гюлюм» поэманы сюжети, композициясы

Литература

1.Къарачай поэзияны антологиясы.- М. ;Эльбрусоид, 2006

2.Къараланы А..Къарачай литератураны историясыны очерки. -1996 (162- 173 б.конспект этерге)

3.Малкъар литература.- Нальчик,2008

Байкъулланы А.-К.Мени сёзюм. Назмула бла поэмала.- Черкесск,1987

4.Къобанланы Х. Кюйген гюлюм.Назмула бла поэма.- Нальчик,1994

5.Къарачай- малкъар адабиятны антологиясы.- Анкара,2002

ТЕМА:50-60-чы джыллада къарачай литературада баш жанрла, темала (энчи ишге Къараланы А.И. Къарачай литератураны историясыны очерки 173-191 б. конспект этерге)

27.03;03.04.20.

ТЕМА: Къулийланы Къ. къазауатны эмда андан сора джылладагъы лирикасы (ПЗ)

План

1.Къулийланы Къ.30-чу дж. поэзиясында джашау кертилик,романтика поэзиясы ( Салам,эртденлик!")

2. Уллу Ата джурт къазауатны кёзюуюнде джазылгъан назмуларыны мотивлери,суратлау энчилиги, назмуларыны формасы .

3.Къулийланы Къ. сюргюнню джылларында поэзиясында белгилени теренликлери,( юлгюле келтирирге)

4.Къайсынны урушдан сора къуралгъан поэзиясыны кёб макъамлылыгъы ( « Бары да бирича джылайдыла анала», « Тенгиме», « Фронтдагъы джаз», « Бюгюн назмум», « Таулу болгъаным насыбымды» назмуланы сюзерге,азбар билирге)

5.« Джаралы таш» назму джыйымдыкъда белгиле, джашау бла джазыу ызла (юлгюле бла бегитирге, 2-3 назмуну азбар билирге)

6.Къулийланы Къ. поэзиясында адам бла табигъат (назмуланы сюзерге)

Литература

1.Къулий Къ. Джаралы таш. - Нальчик,1965

2.Джер китабы: Назмула бла поэмала.-Нальчик,1972

3.Сайламала: 3 т.- Нальчик,1982-1983

4.Малкъар литература.- Нальчик,2009

5. Габаланы А.Малкъар джазыучула: Био - биография справочник,-Нальчик,2002

6.Толгъурланы З. Миллет эс бла миллет литература.- Нальчик,2008

7.Очерки истории балкарской литературы. - Нальчик,2010

09.04.20.

ТЕМА: Байрамукъланы Х.поэзиясы - «джашауну поэзиясы». Творчествосунда таматика эмда жанр байлыкъ (лекция)

План

1.50-60-чы дж. Байрамукъланы Х. творчествосунда жанр башхалыкъла.

2. Байрамукъланы Х. «Сюйген тауларым» назму джыйымдыкъда темаланы джангылыкълары, суратлау мадарланы энчиликлери.

3.Уллу Ата джурт къазауатны темасыны ачыкъланыуу Халиматны бу кезюуде поэзиясында « Фронтда кече», « Анабыз», « Сен фронтха болушамыса?», д. б)

4. « Залихат» поэманы темасы,иннети, композицион энчилиги ,сюжети.

Литература

1.Къарачай поэзияны антологиясы.-М.;Эльбрусоид,2006

2.Антология литературы народов Северного Кавказа.Т.1.Пятигорск,2003

3.Залихат. Поэма.- Черкесск,1963

4.Огъур.Назмула бла поэма.- Черкесск,1977

5.Къараланы А.И. Къарачай литератураны историясыны очерки.- Черкесск,1987

6.Егорова Л.Халимат Байрамукова. // Литература народов Северного Кавказа.Очерки.- Ставрополь,2004

7.Диссертационные исследование о писателе ( Н.М.Кагиевой, А.Ю. Ардоковой).

Уллу Ата джурт къазауат башланнганында, Халимат къарачай поэтлени «Ата джурт ючюн!» деген джыйым китабларында чакъырыу назмуларын басмалайды. Къазауат башланнган джыл огъуна поэтесса кеси разылыгъы бла урушха кетеди. «Адамла къанлы душман бла ёлюм къазауат баргъанын биле эдиле, фронтха кеси разылыкълары бла бара эдиле, джюрек сезимлерини излеми бла, намысларыны чакъырыуу бла бара эдиле ала. Мени Ата джуртума къыйын кёзюуде аны сакьлагъанланы арасында болгьанымы насыбха санайма», - деген эди Халимат.

1957 джылны поэтессаны джашауунда эм насыблы кёзюуге саналады: ол джыл Халимат халкъы бла бирге кёчгюнчюлюкден туугьан джуртуна къайтханды, Къарачай-Черкесияны литературасы бла искусствосуну декадасына къошулгъанла бла бирге ол Москвагьа барады. Байрамукъланы Халимат Союзланы Юйюню Колонналы залында москвачылагъа поэзия сёзюн айтады.

50-60-чы джылла поэтессагъа чыгъармачылыкъ джаны бла мелхум джылла эдиле. «Таза джюрекден», «Джилтинле», «Джюрек джырлайды», «Бирге джырлайыкъ!», дагъыда башха джыйым китаблада аны назмулары басмаланадыла.

1959 джыл Халиматны «Сюйген тауларым (назмула бла джырла)» деген китабы чыгъады басмадан. Тема джаны бла китаб байды, иннет ёзеги уа патриотлукъ, халкъланы бирликлерин бегитиудю.

«Бир къралда, бир джуртда бирча джазыу туудургъан тин хауа поэтессаны патриотлукъ сезимлерине теренлик эмда бютюнлюк береди. Ата джуртну сюйюу Байрамукъланы Халиматха, башха къарачай поэтлеге да болгъаныча, туугьан тауларына, къарачай халкъына сюймеклик бла бирди [Катаева, 1966; 23]. Биринчи болуб Халимат башлагъанды къарачай

1961-1962 джыллада Москвада А. М. Горький атлы Литература институтда окъугъаны поэтессаны творчество ёсюмюне уллу себеб болады. Эки джылны кесин толусу бла творчество ишге, окъуугъа, усталыгъын есдюрюуге береди. Литературалы Москваны хауасы, творчество семинарлада, лекциялада алгьан билими, поэзиягъа фахмуларын бериб, литературада джангылыкъланы сюзген окъуучу тёлюню арасында болгъаны Халиматха кесини чыгьармачылыкъ джолуна, кесини фахмусуну шартларына хыртлау кёзден къараб, литература сынамында баш джолгъа нени сайларыгьын бегитедиле.

Ол, уллу кёллюлюк этмей, кертисинде поэзияны сохталыкъ партасына олтуруб, ич дуниясын, дуния къарамын байындырады, поэзияны формасы джанындан сынау ишле, экспериментле бардырады.

Эм баш зат а Халиматха Москвада окъугъаны кесини чыгьармачылыкъ ишинде къаллай джол бла барлыгъын ажымсыз белгилерге болушады. Алайлыгьын Литература институтну бошагьандан сора 1963 джыл Черкесскеде басмаланнган китабы «Стихи» («Назмула») ачыкъ танытады.

Орус тилде чыгъады ол китаб. Аны кёчюргенле — Н. Матвеева, Р. Казакова, Г. Каменная д.б. — Байрамукъланы Халимат институтда къуру тенгле табыб къоймай, творчество ишде иннет союзникле табханьн танытадыла. Къарачай поэтессаны чыгъармаларын ала орус окъуучугъа сюймеклик бла къайгьырыулу, джууаблы кёчюргендиле.

«Байрамукъланы Халиматны чыгьармачылыкъ ишинде бизге белгили ьппанлагьа къаллай джангылыкъ къошады бу китаб?

Къазауат, сюймеклик темагьа, юйдегини, патриотизмни темасына, Лирикада философия оюмлагъа Байрамукъланы Халимат поэт бла поэзияны темасын къошады. Граждан лирикасында биреуге табыныуну темасын ачыкълаб кёреди. Магъана джанын алыб айтсакъ, олду джангылыкъ бу китабда.

Былайда айтырча зат темаланы юсюнден тюлдю, ол темаланы поэтесса джангыча ачыкълагьанындады» (Хубийланы О. 1978; 121).

«Кесини энчи сёзюн, биреуню сёзюне къошмай, кесича, джангыча айта билгени бу китабха кирген назмуланы биз джашагьан кюнледе эм маджал поэтлени дараджасына чыгъарады.

Джырланнган джырла поэтни джюрегидиле, поэтни джюреги уа заманны сюзгючюдю, дейди поэтесса; кесини чыгъармачылыкъ ишинде тутхан баш иннетиди ол аны.

Кеси джашагьан кёзюуню, джашауну сагьышын, къайгьысын джюрек тылпыууну ичи бла ётдюрюб суратлау поэтессаны баш адетиди. Аны назмуларында гражданлыкъ оюм бла энчи лирика башлам биригиб келедиле. Къайсы теманы алса да къолгъа, Байрамукъланы Халимат аны джюрегине джууукъ затны юсюнден кеси сезгенча джазаргъа эркинлигин къоруулайды» (Къараланы А. 1987; 236)

«Сюеме халкъымы» деген назмусунда бир редактор, къуру кесинги халкъынгы сюepre керек тюлсе, бютеу кенг дунияны сюерге керексе деб, джыйым китабны ачхан назмудан тизгинлени къоратдыргъанына чамланады. Мен кесими гитче халкъчыгъымы сюеме, аны юсю бла уа - бютеу дунияны, дейди ол.

Табигъатны юсюнден джазгъан сагъатында, поэтесса былай айтады: мени назмуму окъуб, окьуучуну джюрегинде мендеча сезимле къозгъалсала, ала окъугъан адамны къууандырсала - ма олсагъатда айтыргъа боллукъду назмугъа керти поэзия деб.

«Байрамукъланы Халимат кесини сёзюн энчи джюрек сезимлерини юлгю бла бютеу адамаланы атындан айтыргъа къоркъмайды. Аны юсюнден быллай оюм айтады: китабымда «мен», «мен» деген сёз бек кёбдю, алай а сен ангыла «мен» дегеним мен тюлме, джюзле бла минглени «мен» дегенлерин кесими юсюмде бирикдирирге неда ала бла бириге - олду мени муратым» (Берберов, 2011; 85)

Халимат бек ариу ангылайды кесини энчи сезимлерине, сагьышларына джамагъат магьана бериу къыйын, джууаблы борч болгъанын. Биринчи бетде селеширге къоркъгъанланы, ннсанны энчилигин тас этген абстрактлы бирлешиуню аллын» да буюкъгъан адетни селекелейди ол. Бу заранлы, адамланы эркин селеширге къоймагъан эски адетни, «мен» дегенни орнуна керекли-керексиз джерде да «биз» деуню юлгюге салады чыгъармаларында. Байрамукъланы Халиматны биз сюзген китабыны бёлюмлери аны кесини джюрек китабыны башларына келишгенчады.

Биринчи бёлюм эм огъары, эм багъалы затлагьа аталыбды: лирикалы джигитни джарыкъ тамблагьа учуннганына эмда аны кёргюзюр ючюн джазылгъан чыгъармачылыкъ ишге, адамгъа ийнаныу бла чач агъаргъандан сора келген акъылманлыкъгьа, баш болуб а Ата джуртну, халкъны къалай сюйгенине.

Байрамукъланы Халиматны поэзиясында патриотлукъ теманы ачыкълау джангы дараджагьа кёлтюрюлгении — теренлик бла ингилликни — кёребиз. Тау джуртунда адамны джюрегин къаллай сезимле кючлегенлерин ачыкълар ючюн кесгин, туура, таб сёзле таба биледи. Туугъан тауланы хауасын солуса, адамны кёлю-джюреги джаш да, акъыллы да болады, деген магьананы ариу назму тизгинлеге сыйындырады поэтесса. Тауланы ариулукълары, мийикликлери, адамны кюндегили гузабалыкъладан учхара затладан огъары чыгъарыб, дуниягъа кенг эмда философия кёзден къаратадыла.

Поэтесса туугьан халкъы бла ёхтемленеди: ол арасында джашагъан табигьат аны миллет халисине джигитлик, оюмлулукъ, халаллыкъ шартланы сингдиргенди, Халиматны кесини халиси да анга ол халкъдан кёчген хал иди.

«Алай болса да, халкъны халисинде ашхылыкъланы барын география болум бергенди деб бегитиуден узакъды Халимат: тауланы мийикликлерине, ариулукъларына сейирсиниб къарагъан турист таулуну адебтин хауасы аладан да мийик болгъанын кёрмейди, деб селеке этеди ол» [Берберов, 2011; 124].

Байрамукъланы Халиматны джангы назму китабында философиялы сагъышланы орнун дискуссия, бир кертиликни огъайлаб, башха кертиликни джакълау, аны бла бир кёзюуде джашагъанланы къайгъыртхан соруулагьа джууаб излеу аладыла. Алкъын кёб зат таб баджарылмагъанын, окъуучугъа кёб затны ангылатыргъа керек болгъанын, кесине да кёб затны ачыкъларгъа кереклисин ангылатады. Бу китабдан башлаб, Халимат поэзияда кесини энчи орнун бегитиуге кёчеди. Ол зат а поэтесса иннетини хауасы бла алкъын джаш болгъанына шагьатлыкъ этеди. Джюрек сезимлерини тазалыгъы, учунмакълыкъ халиси бишген адамны юсюнде сакъланса, ол артыкъ да сыйлыды. «Быллай джашлыкъны сакълагъан кюч недеди?» — деринг келеди бир-бирде. Эшта, ол зат къуру поэтессаны халиси бла байламлы болуб къалмайды. «Кесини китабында Халимат, кюрешсиз джашауну, джашаугъа тири, къйгъырыулу къошулмауну мен ангыламайма, тюзге санамайма, дейди.

Экинчи китабда уа ол оюм лирикалы халиге бурулады, назмуланы эмоциялы кючлеринде, суратлау джаны бла кесгинликлеринде танылады алайлыгьы. Поэтесса кеси да аны ичинде джукъланмай джашагьан къайгъыны, сагъышлары бла сезимлерини къозгъалгьанлай нек тургъанларын, къаджыкъмай алгъа нек учунуб тургъанын ангыларгъа кюрешеди («Что со мной?! Я снова жду ответа», «Что ни утро...», «Никогда у сердца не пытала» деген назмуларына къарагъыз)» [Ортабаева, 1987; 28].

Джюрегинг дженгил чабхан ат бла тенглешдиреди кесин а - атлы бла, башхалыкъны уа сынгар бу затда кёреди: атлыча, атха къайгъырыргьа анга керек болмайды, нек десенг ол джюрегине не солуу, не заман бермейди — джюрекни джашауун, ёмюрню джашауундан айырыргъа мадар болмагъанын ангылайды ол.

Иги кёллюлюгюню, болур заманнга ийнам бла къарагьаныны сылтауун, тамалын ачыкълауну поэтесса социал-тарих джаны бла терен этеди. «Кюн бла кече» («День и ночь») деген назмусу Халиматны китабыны биринчи кесегин тамамлаиды, пнда поэтесса джарыкъ, табигъатны кесинден келген оюмлу джорукъ джашауда хорлам иеси боллукъларын бегитеди. Келир заманнга ийнамлы умут бла къарагьаны, историяны чархын ызына бурур кюч табылмазлыгъына ышанмакьлыгъы, тин хауасьны тазалыгьы, эркинлик кючню толу сезгени, сагьышы-оюму тохтаусуз ишлегенлери эмда аланы джашау бла байламлыкълары, поэтессаны джюрегинде джамагъатчылыкъ бла энчиликни ортасын айыргъан чек болмагьаны — бу затла бары Байрамукъланы Халиматны кертиси бла да бу заманны адамы этедиле. Аны поэзияда энчи тюрсюнлю болгъан хыйсабы кёбчюлюк историялы ангыны ёсген шартларын танытады. Ол болум КПСС- ни XXII съезди алгьан джангы Программада да чертилгенди. Бу назму китабны экинчи кесегине эпиграф орнуна Маяковскийни белгили тизгинлерин салыргъа боллукъ эди:

Это было с бойцами или страной,

Или в сердце было в моем....

Былайда биринчи китабдан алыннган назмулагьа да тюбейбиз, алайлыгьы — бу бёлюмде баш болуб бизни къралны историясыны эки магьаналы кёзюую суратланады, поэтессаны джюрегин юойдюрген къазауат бла къазауатдан сора халкъ мюлкню, джашауну джангыртыу кёзюу. Къарачай халкъ, зор бла кёчюрюлюб, Орта Азияда джашагьан кёзюу эди ол.

«Байрамукъланы Халиматны фахмусунда эрлик бла тиширыу джюрекни ингиллиги бир-бири бла къатланыб келгенин бир кере чертгенбиз. Ёхтемликни, таукелликяи анга къуру туугьай халкъы бериб къоймайды, джашау джолунда анга история чекдирген сынаула да болушхандыла аллай халини къуралыууна Сынаула аны чыныкъдырсала да деменгили хал алдырсала да, Халиматны джаш эмда маджал джылларын сыйыргьан, аны башына чал урдургьан да ала боладыла. Поэтесса биринчи бла экинчи китабында бирча аты болгъан эки назму джазгъанды — «Бизни тёлю» Аланы тенглешдирсенг, ол къыйын джылланы юсюнден Халимат энди къалаи терен, къалаи туура, къалаи къошакъсыз джазгъанын кёребиз» [Берберов, 2011; 127]

Назмуларында поэтесса, ол джыллада къазауатны, къазауатдан сора джангыртыу ишлени ауурлугъу бойнуна тюшген гёлюню историялы магъанасына тюз багьа бере, хар кюнде дегенча рахатлыкъны сакълар ючюн юореширге чакъырады. Экинчи назмусунда уа Халимат, ол тёлюню къазауат, Урунуу джигитлигини, тёзюмлюлюгюню юсюнден айта келиб, къазауат ол телюден сыйыргъан затланы чертеди. Поэтесса, сагъыш эте, кеси тенглилени хар сагъатны, хар кюнню багъалата билгенлерин, ала джашлыкъларында къууанчны аз кёргенлери бла ангылатады. Бу тёлюге тюшген къыйын романтикалы сынау, аланы учунмакълы умутлары бошуна кетмейдиле— аланы ьоочю болады адамны космосха атлатхан.

Поэтесса кеси тенглиле бла бир джазыу джолну ётгени бла, кюренгчилени арасында, алчыланы тизгининде болгъаны бла махтанады.

«Меня ни что не сторонилось» («Менден бир зат да джанламагьанды») деген назму су н Николай Тихоновпьа атагьанды Халимат, алай а кеси сынагьан къыйынлыкъланы макъамы бу назмуда да танылады:

Не плачу, что ветер в горах отшумел,

Дорога во мгле потонула,

Что молодость я запахнула в шинель

И плотно шинель застегнула.

(Н. Матвеева кёчюргенди)

Сталиннге ийнамы тас болгъанйны юсюнден эндиге дери халкъ бла бирге ол да алданыб тургъанын, эки бетли, хатерсиз, къаты адамны аты бла джарыкъ муратларын байлаб, ышаныб тургъанына джюреги титиреб, инджилиб кесгин айгъакълау сёзле табыб джазады Халимат «Разговор с портретом

Динчи тюлме мен! Ма сеннге уа табыныб тургъанма медсанбатда мен, дейди ол сокъуранч бла.

«Етюрюк кертиде джащаргъа болмайды!» — дейди Халимат портретге къараб, бир адамгьа табыныуну къанлы ызларын айгъакълай.

Бушууун ачыкълар ючюн, сейирлик сыфат къурайды поэтесса: къыйын кюнде эшмелерин къаты эшиб, бойну бууулгьанча кюрешеди къыйынлыкълагъа къаршчы, ол болумда къууанч сакълай, башы агъарады тюзлюк джетгинчи.

Тюзлюк къайтыб, адамлагьа бош ийнанмагъанына, историяны чархы таймаздан алгьа бурулгъанына ажымсыз болгьанында, Баирамукъланы Халимат джашауну андан да бек сюеди, санларына чыгьармачылыкъ юоч сингнгенцн сезеди, адамланы насыблары ючюн андан да бек рореширге учунады.

«Мен бир заманда да, бир адамгьа да бермезме меннге тюшген бушуулу эмда насыблы чёбню», — деб, сокъранчсыз джашагъанын назму тизгинлеге салыб, къошакъланмай, таза кёлюнден айтады.

Озгьан заманны тамамлаб, тюбюн кесгин чертиб (китабны экинчи кесегинде),

Баирамукъланы Халимат бюгюннгю джашаугьа бурады эсин.

Китабны ючюнчю кесеги эндиги кёзюуню огъурлу тылпыууна аталады («Одна ли я, в кругу ли друзей, подруг»). Поэтесса дуниягъа къууанч сезим бла къарагъаны былайда ачыкъ танылыб турады. Джюрегин толтургьан таукеллик, учунмакълыкъ юоч тышына тёполюрге ашыгьа, ауузундан джыр болуб чыгъадыла. Кесин джашауну иесича, джашау къураучуча сезеди, джюрегин къууанч асыры бек толтургьандан джерни къучакълары, кёкню къол аязы бла сылары келеди.

Халиматны назмуларыны суратлау оюулары, макъамлары, дженгил ритмлери аны джюрек сезимлерини дуниясын тамаша ачыкълайдыла.

«Кёзюнг джарыкъ кёргенча боласа бу джарыкъ кёллю назмуларын окъусанг, алай кесгин суратлау мадарла, алай таб келишген сёзле, тенглешдириуле таба биледи. Ууакъ джырлай, къайын, бусакъ терекле джюрегин къууандыра, аякъ тюбюнде чёб сынмагъанча дженгил атлай баргьан насыблы субай къыз кёрюнеди кёзюнге. Ол огъай бютеу дуния джырлагъанча, тепсегенча кёрюнюб къалады, тепсеучю аякъ бюкгенча, джер да бурулады кеси ёзегини тегерегине, дегенча тенглешдириуюне джетсенг («Иду напевая...» .И. Лиснянская кёчюргенди)» [Кагиева, 1966; 189].

Огъурлу заманны шартларын, биринчи къарагьаннга ала уллуча кёрюнмеселе да, поэтесса бир-бири ызындан туурагьа тартады. Ол кеси джашау джолунда тюбеген, анга джюрек къууанч берген затладыла: ала анга сют узатхан къолланы джылыуу («В одном колхозе» — «Бир колхозда»), хоншуларыны — халал кёллю уруннган адамланы тин байлыкълары («Смутно помнится, я это...»), Литература инетитутну общежитиесинде оапгха миллетли шохларыны джан аурутуулары. Байрамукъланы Халимат тюрлю-тторлю халилери болгьан адамланы сыфатлайды — кеслерин айбат эмда сакъ джюрютген, шыкъыртсыз-сёзсюз башларын сакъларгьа юреннген бардан джокъланы; джашау джолларында джюреклери суууб бошагъан-ланы; кеслеринден онглуну аллында кукаланыучу эки бетли къутсуз адамланы. Быллайланы джолукъгъанлары поэтессаны кёлюн уиукъдурмайды, ол этимликге, магьаналы эмда адамгьа къууанч берген джашаугъа артыкъ да бек къызынады; джангылычдан, кесине джарсыу тюшюрюуден къоркъмайды, не ючюн десенг бюгюннпо насыбына, тамблагьы джарыкъ кюнюне ийнанады. Тёгерекде осал затдан эсе ашхы зат, игилик кёб болгъанына чыртда ишекли болмайды («Поезд летит по земной бескрайности»).

Бу назму китабны дагьыда бир айтырча заты — Байрамукъланы Халимат селеке-накъырда назмуларын айырыб энчи бёлюмге салады (алтынчы баш). Поэтессаны накъырдасычамы ауур сёзлю, адамны джюрегине джара салырча болмайды. Сёзюне, айтханына чек сала биледи.

Халиматны поэтика нюзюрю былайды: «кеси джашауунгу ахыр тамчысына дери ортакъ эт, алай а ёмюрде ачы сёзюнг бла кишини юойдюрме!»

Китабны бу кесегинде поэтесса макъамын, ауазын суратлагъан-айгьакълагъан затына кёре къалай уста, къалай келишиулю тюрлендире билгенин айырабыз. Заманны огъурлу хауасына бёлениб, ийнам кёлге рахматлы сезимле бериб, алай къуралгъанды Халиматны оюула бла джаеалгъанча юмору: шош-къайгъырыулу, къоркъгьан халлы накъырда, къууанч шартлы къыйдырыб айтыу, юолкю неда хыликке этиу... — бу амалла, лампа джандыргъанча, поэтесса суратлагъан болумну, затны окъуучугъа туура, ачыкъ кёрпозюб къояды. Джюрегингде ачыулу, хыны се-зим къозгъалмайды, кеси кесинги кюлюолюк шартынгы кёргенча болуб, уялырынг, кемлигинги къоратырынг келеди.

Ма алай ишленмеклик мардада джазылгъан юмор поэтессаны энчи тюрсюнюн, тин хауасыны тазалыгьын кёрпозеди.

Китабны башха эки кесеги сюймеклик бла аналыкъны темасына аталыбдыла. Бу темаланы ачыкълауну поэтесса кесини биринчи назму китабында огьуна башлагьан эди. Тиширыуну-ананы сыфаты «Залихат» деген поэмада бек ариу ачыкъланнганды. Биринчи джыйым китабдагьы назмулада энчи тюрсюнню къурагъан элементледен эсе кимге да тийишген шартланы белгилеген элементле аслам тюбейдиле.

Джангы китабда уа сюйгенлени сезим хыйсабларыны башхада къайтарылыб тюбемеген ингил эмда айырма болумлары ачыкъланадыла.

Эки сюйген адамны арасында бир-бирде кёл-къалдылыкъ, ийнанмай, менден эсе башхагьа бек тартады джюреги деб сескеклениу, джангылыч халда кеси сыйын кёлпорюрге кюрешиу дегенча затла да тюбейдиле. Бир-бир хал орталарын айырыб да къояды. Сюймеклик сезим кимде да бирча болуб да бармайды. Алайды джашауда. Поэтессаны сюймеклиги уа чексизди, халал кёллюдю, тазады («Когда б любовь имела облик зримый»), Ишекли болуу, толу иинанмау адамны сыйын тюшюрген затладыла. Поэтесса сюймеклигин мардаламайды, толусу бла береди сюйгенине, алай а аллай толу сюймеклик излейди кесине да: джюрекге джюрек берилирге керекди («Пообещай мне золотой дворец», «Мы сидели, говорили ни о чем»), [Егорова, 1969; 83] Бютюнлюк излеген уллу джюрек сезим, излемли-джуаблы сюймеклик, ачыкълыкъ — ол затла Халимат бишген поэтесса болгъанына шагьат- лыкъ этедиле, джюрек сезимге тынгылаи, ангылай билгени бла бирге, поэтессаны бегиб бошагьан дуния къарамы, тюзлюклерине ажым салынмазча принциплери бардыла. Сюймеклик деген сокъур сезим тюлдю, ол кёре билген, сакълыгъын тас этмеген, къууанч бла бирге джюрекге джарсыу салгъан джарыкъ отду. Халимат сюйген адамыны сууукълугъун эслейди («Радуюсь я письмам»), аны кери тартханына къыйналады («Быть может, век мой и не так уж краток»), джангызлыкъгъа тарыгьады — экеулен бирге тургьанлай, сюйгенинги джюреги энди сенден кери болгъанын ангыласанг, андан уллу джангызлыкъ боламыды! Ачыу бла къууанч, насыб бла бушуу аралашыб келген сюймекликни кери этиб, тюртюб къоялмайды поэтесса. Алай болса да кесин алдаб кечиниуню унамайды ол:

Думаешь, я ослепла, любя,

И от ослепшей прячешься?

Я и слепая вижу тебя —

Зрячесть моя — в незрячести.

Сила твоя — не в силе твоей.

Силой со мной не сладишь ты,

Сила твоя — не в силе твоей,

Сила твоя в моей слабости.

(«Думаешь, я ослепла, любя».

(Я. Матвеева кёчюргенди)

«Сакъларгьа къолдан келмеген сезимле ючюн сокъуранч бушуу, насыблы сюймекликни кёзюую озуб кетгенине мыдах болуу джюрекге тынчлыкъ бермейдиле, Алай а поэтесса насыб сезерге кесинде кюч табады, ол насыб сезимни берген башха тюрлю къууанчды — ананы къууанчы, кеси табхан сабий бла тин байламлыгъы, анга кюч, насыб берирге учуннганы. Джангы сюймеклик къайгъы бушуу да келтиреди («Мальчик мой»; «Как хорошо мы жили все втроем», «Я тебя одного в тот буран отпустила). Ёсюб, джетиб келген сабий бла биргелей келир заманнга ананы джюрек сезимлерини эм таза юлюшю кетерикди. Поэтессаны-ананы кюсеген заты буду-чырт бир заманда джашчыкъны башындагъы кюнню джарыгьын мут- хуз этген зат тюбемесин, аны аллында ачылгъан дуниягьа ийнамлы къарагъан сабийни ышаргъаны эринлеринден кетмесин» [Берберов, 2011; 127]

Поэтессаны энчи джашаууна аталгьан назмуларында да, аны патриотлукъ, гражданлыкъ эмда философиялы назмуларындача, бирча джюрек тебеди — ёхтем эмда ингил сезимли джюрек, учунм&кълы эмда кесин баса билген, кесин унутхан эмда адамлагьа излем салгъан, джумушакъ эмда батыр, кимге да ачыкъ, алай а осаллыкъгъа хатер салмагьан, джаш эмда акъылман джюрек. Аны бла бирге талчыкъмагъан, кеси кесин сюзерге, тёгерекдеги дуниягъа джити къараб, джашаугъа, адамланы арасында келишйулеге багьа берирге, игини амандан айырыргъа унутмагьан оюм кючню кёребиз. Алай бла Байрамукъланы Халиматны поэзиясы ол заманны литературасыны баш шартларын, адамланы иннеттин тюрсюнлерин ачыкъ суратлайды.

Байрамукъланы Халиматны «Стихи» — «Назмула» — деген китабыны тамам- лаукесеги поэт бла поэзияны темасын ачыкълайды. Былайда биз поэтессаны чыгъармачылыкъ тюрсюнюн толусу бла кёребиз. Халимат, кесини юсюнден айтхан сагъатында, назмучулукъну къара ингчисича бек аз айтады. Назму джазаргьа учундургъан, анга къанат берген сезимлени юсюнден, поэзиягьа уллу эмда къарыу берген сюймеклигини юсюнден аслам джазады («О вдохновение, кто тебя поймет», «Я всегда от стихов пьяна»),

Джашаргъа сюйгенча сюеди джазаргьа да, бютеу джюрегинден, сезим дуниясы берген кючню толусу бла хайырландырыб, джер джюзюню ариулугъуну юсюнден джазаргьа, асылсыз, заранлы эмда ачыулу затла бла сол

Джашаргъа сюйгенча сюеди джазаргьа да, бютеу джюрегинден, сезим дуниясы берген кючню толу су бла хайырландырыб, джер джюзюню ариулугъуну юсюнден джазаргьа, асылсыз, заранлы эмда ачыулу затла бла солдатча къазауат этерге тырмашады.

Тилни чайнай турмай, назму тизгин джылытырча эмда кюйдюрюрча, джаннган отну тилича, ашхылыкъгъа джылыу бере, аманлыкъны юойдюрюб тас этерча джазаргъа излейди поэтесса.

Адамны джюрек сезимлерини эм таша тылпыуун ачыкъларгъа кёзге кёрюнмеген оюмланы, сагъьппланы, адамны джан тамырларына къатылгьан тин хауаны джюрюшюн кёзле кёрюрча суратларгъа, бютеу адам инсанына бирча келишген ышанланы белгилерге учунады Халимат. Ол муратха элтген джол халкъ бла байламлыма деб таууш этгенде тюлдю, аны биргесине аны бла бирча джашауну чегиудю, аны сезимлери бла, оюмлары, сагъышлары бла джашауду. Аны ариу ангылайды Байрамукъланы Халимат. Поэзияда эстетлеге джууабха айтхачча, поэтесса кесини эм баш муратыны юсюнден былай айтады:

Внес ли — мешком, наполненным зерном, —

Мои стихи хоть кто-нибудь в свой дом?

Просторнее ли стали от них узкие

Мои родные улочки Хурзукские?

А кронами деревьев, юных, стройных,

В Кубань глядятся не мои ли строки?

А в поле на колхозной щедрой ниве

Богато колосятся не они ли?

Быть для моей страны всего полезнее —

Значит для меня служить поэзии.

(«Из поэмы».?. Казакова кёчюргенди).

Байрамукъланы Халимат туугъан поэзиягьа джанын атыб къуллукъ этеди. Хар джангы назму китабы поэтесса кесини эстетика, гражданлыкъ идеалларына керти болгьанын бегитеди. Аны назмулары окъуучу бла ачыкъ кёлден ушакъ этгенча джазыладыла. Москвада басмаланнган «Исповедь» деген китабы — орус тилге Римма Казакова, Инна Лиснянская, Новелла Матвеева, Ирина Озерова кёчюргендиле — Байрамукъланы Халиматны поэзиясы мийик дараджада орун алгъанына шагъатды.

ТЕМА: Алийланы У.Б.творчествосуну тематикасы,жанр башхалыкъла (прак.иш)

План

1. Алийланы У.чыгъармачылыкъ ишинде тематика кенглик, жанр башхалыкъ.

2.Умарны поэзиясында фольклор тамал («Аймуш», « Сюймеклик бла зарлыкъ»)

3.Поэтни творчествосунда пейзаж лириканы орну ( « Минги Тау», « Джайгъы кюнле», « Къар джауады, джабалакъ», « Исси сууну таулары» д.б.) суратлау анализ этерге.

4.Умарны поэзиясында сюргюню темасы ( «Келе-келиб бир мешна», «Джырлайдыла халкъла» д.б назмуланы сюзерге)

Литература

Къарачай поэзияны антологиясы.-М.: Эльбрусоид, 2006

Я,сын твой,Теберда / Сост.С.У.Алиева. М.2006

У.Б.Алиев. Избранные труды: в трех томах.- Нальчик, 2012.т.3:Литературные работы.

Къараланы А.И.Къарачай литератураны историясыны очерки.- Черкесск,1996

ТЕМА: Хубийланы О. поэзиясы (лекция)

План

1. 50-60-чы дж. Хубий улу О. поэзиясыны баш мотиви.

2. «Ант» назму китабны философия эмда граждан макъамлары.

3. «Былаймыд этиб къоярынг», « Бирча борчду», « Сый», «Джалынсыз от» назму къауумда оюм теренлик, юретиу магъана.

Литература

Къарачай поэзияны антологиясы.-М.: Эльбрусоид, 2006

« Ант». Назмула, джырла,поэмала.- Черкесск,1963

Къараланы А.И.Къарачай литератураны историясыны очерки.- Черкесск,1996

Н.М.Кагиева. Судьба страны - судьба твоя. Очерк творчества (О.Хубиев)- Черкесск,1973

Ойлашыу // Байрамукъланы Н. Тама- тама кел болур.- Черкесск,1987

Карачай джазыучула бла поэтлени бирикдирир ючюн, аланы тириликлерин ёсдюрюр ючюн 50–60 - чы джыллада Хубийланы Осман бардыргъан джамагъат эмда литература иш 30–чу джыллада Ёртенлени Азрет этген ишге тенгди. Аны творчествосу къазауатны аллы поэзияны адетлери бла тюзюнлей байламлыды, алай а, аны бла бирге, ол къарачай литературада ёсюмню джангы мийик дараджасын танытады. 1941 джылдан башлаб, Хубийланы Осман фронтда болады.

Ата джурт къазауатдан сора Орта Азияда устаз болуб ишлейди.

Къарачайгъа къайтхандан сора уа совет джазыучуланы Союзуну Къарачай–Черкес бёлюмюню литература консультанты болуб ишлей, уллу къурау иш бардырады, джазыучуланы джаш тёлюсюн юретеди, кёб джазады.

50–60–чы джыллада Хубийланы Османны творчествосунда суратлау проза аслам орун ала башлайды. Аны «Аманат» Хубийланы Османны джашаууну эмда къазауатха дери литература къуллугьуну юсюнден бу ишни «30–чу джылланы экинчи джарымыны поэзиясы» деген повести литература джашауда ёсюмню джангы белгисича болады (аны юсюнден къарачай прозагъа аталгъан бёлюмде айтылады). Алай болса да башха ишлерини ичинде сыйлы орунну Хубийланы Осман, алгъынча, поэзиягъа береди энтда.

Поэтика сёзню кючюне, ангылашыннганына терен ийнана, Хубийланы Осман окъуучу бла, кёлюндегин тёгюб, ушакъ этеди. Аны поэз ясы анга къанат берген не зат болгъанын, поэтни намыс эмда творчество джорукъларын, аны адамлыкъ тюрсюнюн туура ачыкъларгъа мадар береди.

Къазауатдан сора джазгъан назмуларыны биринчи китабы орус тилде чыкъгъанды, кесине да Хубий улу «Время» деб атагьанды. (Артда ол назмула 1963 джыл чыкъгъан «Ант» деген китабына киргендиле.). Заманны джюрюшюн Хубийланы Осман кесгин сезеди, ол сезимни ариу ачыкълайдыла назмулары да. Аланы окъусанг, сени аллынгда озгъан заманны, бюгюнню, келлик заманны сагъышын кеси оюмуна сыйындыргъан, джашауда кесини орнун, борчун билген, муратын толтурур

ючюн къаджыкъмай кюрешген бишген адам болгъанын сезесе. Хубийланы Османны не джууукълашыб келген къартлыкъ, не ёлюмден къутулургъа мадар болмагъаны къоркъутмайдыла.

Ол, философну сабырлыгъы бла къарай тёгерекдеги джашаугъа, адам улуну ёсюм джюрюшюне кесими юлюшюмю къалай къошайым, кесими джашаууму оюмлу эмда башхалагъа да хайырлы болурча къалай эталайым деб, аны сагъышын этеди. «Бир бараза» деген назму су ол кесини аллында белгилеген иннетни программасыча окъулады. Келлик заманны кёзюне кёргюзте, Хубийланы Осман джерни тюрсюню адам танымазча тюрленнгенин, джангы адамны тюрсюнюн, адамланы арасында

джангы келишиулени суратлайды. Бу тамашалыкъ эмда энди боллукъ заманнга хар халал уруннган адам – аны заманында джашагъан адам – кесини юлюшюн къошханын суратлай, ишлене тургъан мелхум, берекетли джашауда, ариу джангыз бир бараза тартхан эсе да, хар уруннган адамны юлюшю барды, – ма алай бегитеди автор джангы джашауну бирикген къыйын къураяллыгьын. «Ант» деген китабны граждан эмда философия макъамлары поэт дуния къуралышны джорукълары хорларыкъларына ийнаннганын кёргюзедиле: джарыкълыкъ, ашхылыкъ туудургъан асыл иннетле кеслерине джол ачарыкъдыла, адам улу, джолундан заранлы, хаталы, осал затланы къората, коммунизмни идеалында белгиленнген игиликлеге джетерикди – алайды реалист кёзден къарагъан поэтни иннетин.

Ашхылыкъ, тюзлюк, ариулукъ хорларыкълары, дунияны уруннганларыны арасында къарнашлыкъ бегириги ажымсыз боллукъ затладыла, дейди Хубий улу. Китабын «Танг атды» деген назму су бла бош ачмайды поэт.

Поэтни патриотлукъ сезимлери, къарнаш халкъла бла урунуучу эмда халал кёллю адамлагъа къарнашлыкъ сезимлери уллудула. «Ата джуртум», «Азгек», «Ала–Тау» деген назмуланы бир бёлюмде берилгенлери Хубий улуну джюрегинде Ата джурт кенг орун алгъанын, аны патриотлукъ сюйюмюню чеги кенг болгъанын ачыкълайдыла.

Поэтни иннет–тин джаны бла бегиген адам болгъанын, аны творчествосу белгили муратха ууланыб болгъанын «Ант» китабны къуралгъан халиси да танытыб турады. Аны биринчи кесеги авторну дуния къарамы бла, анга творчествосунда талпыныу кюч берген белгиле бла танышдырады. Андан сора да тёрт кесекге бёлюнедиле китабха кирген назмула. Аладан биринчиси «Къара кюнде къанатым» деген назму бла ачылады.

Автор бу назмусунда Ата джурт къазауатны темасына къайтады. Башха ючюсюнде уа джангы кёзюуню адамларына аталгъан назмула берилгендиле.

Биринчи бёлюмде «Сен къутхардынг» деген поэмадан юзюк, «Ачыулу джылла» деген назму, «А къыз, сауду» баллада, «Джангыз къабыр» деген назму эпослу халгъа тартадыла. Хубий улу кеси да Ата джурт къазауатха къошулгъанланы бириди, ол себебден аскер джашауну болумун, къазауатчы джашланы сыфатларын кесгин эмда кертисича суратлаялгъанды. Сёз бла суратлаб, ийнамлы хапарлай биледи кёрген затын.

Алай а Хубийланы Оманны поэзиясында къазауатны темасын ачыкълау джаны бла джангы ышанла да таныладыла. «Полтава» бла «Алгъа» деген назмуларын ол, эшта, къазауатны заманында джазгъан болур. Алада автор кесини эсин кесгин ишле бла фактлагъа бёледи. Энди джазгъан назмуларында уа поэтге совет адамла къазауатны къыйын болумунда танытхан эмда хорламны болдургъан асыл шартла, адамлыкъны терен эмда тюрленмезлик халиси магъаналыдыла. Бюгюннгю адамлагъа багъа берген сагъатында, ол юлгюлю шартланы алады елчемге.

Китабны бу бёлюмюнде джыйышхан назмуладан чыкъгъан баш оюм былайды: къыйын кюрешде сау къалгъан адамланы ол джыллада совет адамланы халилерине сингнген ашхы адетлени унутургъа, аланы сыйларына учузлукъ тюшюрюрге эркинликлери джокъду; алай болмаса, къазауатда ёлгенлени сыйларын эсде сакълау борчха кертилик боллукъ тюлдю.

Къазауат баргъан майданда Азамат деген къарачай джашны къутхаргъан орус аскерчини – Лебедевни («Сен къутхардынг» поэма), Заполярьеде, Печенганы къатында баргъан сермешиуде ёлген Хачирланы Хызырны сыфатларын суратлагъан сагъатында, Хубийланы Осман материалны аланы биографияларындан джыйышдырады. Бу назмулада къарачай поэзияда 60–чы джыллада эшитилген макъам танылады – социалист

джашауну законлары хорламлы болгъанларыны, совет халкъланы бирликлери бузулмазлыгъына ийнаныуну макъамы.

Теманы алай ачыкъланнганы XX съездни тылпыуун сездиреди, къралны джашауунда м<

12 Следующая ⇒