ҚТ бойынша нұсқаулық

Қ ызметкер жұ мысқ а кіргенде немесе оны басқ а жұ мысқ а басқ а тә ртіпке ауыстырғ ан кезде кә сіпорын ә кімшілігі қ ауіпсіздік техникасы, ө ндірістік санитария, ө рттен қ орғ ау жә не ең бекті қ орғ аудың басқ а ережелері бойынша оқ ыту жү ргізеді, коммерциялық немесе қ ызметтік қ ұ пияны қ ұ райтын мә ліметтерді сақ тау міндеттілігі, оны ашқ аны ү шін жауапкершілікті тү сіндіреді.

Ең бек тә ртібін бұ зу, яғ ни қ ызметкердің ө зіне жү ктелген ең бек міндеттерінің кінә сі салдарынан орындамағ аны немесе тиісінше орындамағ аны, сондай-ақ қ ауіпсіздік талаптарын орындамағ аны тә ртіптік немесе ә леуметтік шараларды қ олдануғ а, сондай-ақ қ олданыстағ ы заң намада қ арастырылғ ан басқ а шараларды қ олдануғ а ә кеп соғ ады.

Ең бек қ ауіпсіздігі дегеніміз - заң намалық актілерде, нормативтік-техникалық жә не жобалық қ ұ жаттарда, ережелер мен нұ сқ аулық тарда белгіленген талаптар жиынтығ ы, олардың орындалуы қ ауіпсіз ең бек жағ дайларын қ амтамасыз етеді жә не жұ мыскердің мінез-қ ұ лқ ын реттейді.

Қ ауіпсіз ең бек жағ дайлары - бұ л қ ауіпті жә не зиянды ө ндірістік факторлардың ә сері алынып тасталатын немесе зиянды ө ндірістік факторлардың ә сері рұ қ сат етілген мә ндерден аспайтын ең бек жағ дайларының жай-кү йі.

Кә сіпорында ең бек гигиенасы мен қ ауіпсіздігін ұ йымдастыру:

1. Персоналды ұ йымдастыру жә не жауапты тұ лғ аларды тағ айындау

ең бек гигиенасы мен қ ауіпсіздігін ұ йымдастыруды, сондай-ақ

қ адағ алау кә сіпорында;

2. Кә сіпорында ең бек қ ауіпсіздігін басқ ару бойынша қ ызмет бағ дарламасын жасау;

3. Ішкі бақ ылау стратегиясын ә зірлеу;

4. Ішкі бақ ылауды жоспарлау;

5. Ішкі бақ ылауды енгізу;

6. Тә уекелдерге талдау жү ргізу;

7. Қ адағ алау мен бақ ылауды ұ йымдастыру (тә уекелдерді басқ ару);

8. Қ ұ жаттау, есеп қ ұ растыру жә не олармен қ ызметкерлерді таныстыру.

Жұ мыс орнын тиімді ұ йымдастыру оның оң тайлы жоспарлануын, механикаландыру жә не автоматтандыру дең гейін, адамның жұ мыс қ алпын таң дауды жә не басқ ару органдарының, қ ұ ралдардың, материалдардың орналасуын ескереді.

Оң тайлы жоспарлау жұ мыстарды орындау кезінде ың ғ айлылық ты, жұ мыс уақ ытының жә не Кү шін ү немдеуді, ө ндірістік алаң дарды дұ рыс пайдалануды, Жұ мыстың қ ауіпсіз жағ дайларын қ амтамасыз етуді қ амтамасыз етеді.

Цехтың қ алыпты жұ мыс істеуі ү шін ө ндірістік персонал ү шін қ олайлы климаттық жағ дайларды, шудың жә не дірілдің рұ қ сат етілген дең гейін, жоғ ары сапалы табиғ и жә не жасанды жарық тандыруды қ амтамасыз ету қ ажет. Жұ мыс орнына қ ойылатын ережелер мен нормалардың талаптарын бұ зу ең бек ө німділігіне теріс ә сер етеді жә не кә сіби аурулар мен ө ндірістік жарақ аттанудың себебі болуы мү мкін.

Қ андай да бір қ ызметтің қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету ү шін мынадай міндеттер шешілуге тиіс: тіршілік ету ортасының теріс ә серін анық тау; қ ауіптерден қ орғ ау жә не адамғ а теріс факторлардың ә серін ескерту; қ ауіпті жә не зиянды факторлар ә серінің теріс салдарын жою; тіршілік ету ортасының қ олайлы жағ дайын жасау.

Қ ұ рылыстағ ы қ ауіпсіздік техникасы жө ніндегі негізгі іс-шараларғ а мыналар жатады: қ ұ рылыс пен жұ мыс ө ндірісін дұ рыс ұ йымдастыру: материалдар мен бө лшектерді қ оймалауды ұ йымдастыру: қ ұ рылыс алаң ы мен ө тетін жолдарды ұ йымдастыру; жұ мыс алаң ын қ алыпты жұ мыс жә не авариялық жарық тандыруды қ амтамасыз ету; механизмдердің, кран жолдарының, жабдық тардың жай-кү йіне техникалық қ адағ алауды ұ йымдастыру; Қ ызмет кө рсететін персоналғ а жү йелі нұ сқ ау беру; барлық алаң дар мен баспалдақ тарды, сондай-ақ Кранның айналмалы жә не жылжымалы бө ліктерін міндетті тү рде қ оршау;; механизмдердің жарамдылығ ын тұ рақ ты бақ ылау, кранды жарамды қ ұ ралдармен жабдық тау; кө тергіш қ ұ рылғ ыларды монтаждау жә не пайдалану жө ніндегі нұ сқ аулық қ а сә йкес кранды пайдалану ережелерін сақ тау; Мемкентехқ адағ алау ережелеріне сә йкес сигнал беруді қ олдану; электр қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету.

Қ ұ рылыста авариясыз жұ мыс жү ргізуді кө здейтін аса маң ызды қ ұ жаттардың бірі жұ мыстарды ұ йымдастыру жобасы болып табылады. Бұ л жобада қ ауіпсіздік техникасы бойынша барлық іс-шаралар ескеріледі, материалдарды кө лденең жә не тік тасымалдау бойынша ауыр жә не кө п ең бекті қ ажет ететін жұ мыстарды механикаландыру қ ұ ралдары, қ олданылатын Қ ұ рылыс материалдарының тү рлері жә не оларды қ ұ рылыс алаң ына орналастыру, мү кә ммалдық ормандар, тө сеніштер кө рсетіледі.

Қ ұ рылыс материалдарын ү юге жұ мыстарды ұ йымдастыру жобасында кө зделген орындарда ғ ана жол беріледі. Материалдарды, бұ йымдар мен жабдық тарды ретсіз сақ тауғ а тыйым салынады. Қ ойма ү й-жайлары мен қ атарлар арасындағ ы алшақ тық тар ө ртке қ арсы техниканың талаптарына сә йкес орнатылады.

Қ ұ рылыс аумағ ында ө тпе жолдар мен ө тпе жолдардың кө рсеткіштері орнатылуы тиіс. Жұ мысшылар ү шін ө тетін жолдар мен машиналар ү шін ө тетін жолдар ә рқ ашан бос болуы тиіс: оларды материалдармен немесе қ оқ ыспен ү йіп тастау мү мкін емес. Бір жақ ты қ озғ алыс кезінде ө тетін жолдардың ені кемінде 4 м болуы тиіс.

Қ ұ рылыс материалдарының қ атарлары арасындағ ы ө ту жолдары кемінде 1 м болуы тиіс.

Кө тергіш механизмдерді пайдалану кезінде қ ауіпті жү ктің қ ұ лауы болып табылады, бұ л жазатайым жағ дайларғ а ә кеп соғ уы мү мкін. Сондық тан 74 кран жұ мыс істейтін аймақ қ ауіпті болып табылады жә не қ оршалуы тиіс.

Кранның ә рекет ету аймағ ындағ ы ғ имараттағ ы барлық ойық тар адамдардың қ ауіпті аймақ қ а тү суін болдырмау ү шін жабық болуы тиіс. Қ ауіпті аймақ тың шекарасы кранмен орнын ауыстыру кезінде жү к қ ұ лауы мү мкін жерден (арқ андар ү зілген кезде) Кранның кө терілу биіктігінің 1/3 кем емес қ ашық тық та орнатылады. Кө терілу биіктігі 100 м артық болғ ан кезде қ ауіпті аймақ тың шекарасы жұ мыстарды ұ йымдастыру жобасымен анық талады.

Қ ауіпті аймақ ты жақ сы кө рінетін ескерту белгілерімен қ оршайды. Ғ имарат тұ рғ ын аудандарда тұ рғ ызылғ ан кезде қ ұ рылыс алаң ы аумақ қ а бө где адамдардың кіруін болдырмау ү шін биіктігі 2 м дуалмен қ оршалады.

Жұ мыс орындары, ө ткелдер, қ оймалар кешкі уақ ытта жақ сы жарық тандырылуы тиіс. Ағ артылмағ ан жерлерде жұ мыс істеуге тыйым салынады. Жұ мыс жарығ ын сө ндірген кезде автоматты тү рде авариялық іске қ осылуы тиіс.

Қ ұ рылыс алаң ында кө лік қ озғ алысы бағ ыттарының кө рсеткіштері, қ озғ алыс жылдамдығ ын шектеу орнатылады.

Барлық кө тергіш механизмдер дыбыстық немесе жарық сигнализациясымен жабдық талады.

Қ ұ рылыс алаң ында механизмдерді дұ рыс жә не қ ауіпсіз пайдалану олар толық жарамды болғ ан жағ дайда ғ ана мү мкін болады, сондай-ақ: пайдаланылатын қ ұ ралдар, жұ мыстың тиісті шектелуі крандарын шебер басқ ару.

Жұ мыс жү ргізу қ ауіпсіздігі ү шін маң ызды болып табылады дұ рыс ілмектеу қ ұ растырылатын элементтерді. Жү ктерді арқ андардың кө мегімен кө теру кезінде конструкцияның ү шкір шеттерінің астына арқ андардың ағ уын болдырмау ү шін ағ аш тө семдер тө селеді. Монтаждалатын конструкциялардан арқ андарды тек соң ғ ысын орнатқ аннан жә не бекіткеннен кейін алуғ а болады.

Ғ имаратты монтаждау кезінде қ ұ рылыс конструкцияларын тасымалдауғ а болмайды ма?: монтажшылардың жұ мыс орындары арқ ылы материалдар. Монтаждық жұ мыстарды бір уақ ытта ә ртү рлі дең гейде, аралас учаскелер арасында жү ргізу кезінде: -: қ орғ ау тө сеніштері орнатылады.

Автомашиналарды тү сіру кезінде немесе мұ наралы кранның, қ андай да бір бағ ыттамалық Кранның жұ мыс істеу аймағ ында жұ мыс істеу кезінде жү ргізушінің кабинасымен жү кті тасымалдауғ а жол берілмейді.

Кранның кө мегімен адамдарды кө теруге жә не тү сіруге қ атаң тыйым салынады.

Монтажды жү ргізу кезінде жұ мысшыларғ а тү сірілетін жү ктің астында болуғ а жә не монтаждалатын элементке ол бекітілгенге дейін кө терілуге тыйым салынады. Екі немесе бірнеше крандар бір жолдарда жұ мыс істеген кезде олардың соқ тығ ысуын ескертетін қ ұ рылғ ылар кө зделуі тиіс.

Электр тогының зақ ымдануын болдырмау ү шін мұ наралы крандардың электр жетегі болғ андық тан, кранды қ оректендіретін кабель қ орғ алғ ан металл жә не резең ке қ абық шалармен орындалады, ал рельс жолдары жерге тұ йық талады. Қ ұ рылыс алаң ында орнатылғ ан барлық басқ а да электр машиналары жерге қ осылуы тиіс.

Ең бекті қ орғ ауды мемлекеттік қ адағ алау жә не қ оғ амдық бақ ылау негізінде заң намалық база жатыр: " Қ Р Конституциясы", Қ Р Ең бек кодексі (15. 05. 2007 ж. ), сондай-ақ Қ Р Президентінің бірқ атар Жарлық тары, Қ Р Ү кіметінің, Қ Р Ең бек министрлігінің қ аулылары, " ең бекті қ орғ ауды ұ йымдастыруды қ ұ қ ық тық реттеу туралы" халық аралық модельдік заң (11. 10. 1997) жә не т. б.

Ең бекті қ орғ ауды ұ йымдастыру саласындағ ы мемлекеттік саясаттың мақ саты-қ ызметкерлерге салауатты жә не қ ауіпсіз ең бек жағ дайларын жасау, ө ндірістегі жазатайым оқ иғ алардың жә не кә сіптік аурулардың алдын алу.

Қ азақ стан Республикасындағ ы ең бек жә не ең бекті қ орғ ау туралы заң дардың орындалуын жоғ ары қ адағ алау Қ азақ стан Республикасының Бас прокуратурасына жү ктелген.

Мемлекеттік бақ ылау ең бекті қ орғ ау жә не қ ауіпсіздік саласындағ ы уә кілетті органдардың жә не олардың аумақ тық бө лімшелері.

Қ Р заң намасына сә йкес, мемлекеттік қ ұ қ ық тық ең бек инспекторлары жә не мемлекеттік инспекторлары-ең бек қ орғ ау бойынша қ ұ қ ығ ы бар:

· кез келген кә сіпорындарғ а кедергісіз бару, кә сіпорындарда жазатайым оқ иғ аларғ а тексеру жү ргізу;

* ақ паратты алу, жұ мысты тоқ тату;

* кә сіпорынның лауазымды тұ лғ аларына орындалуғ а міндетті нұ сқ амалар беру жә не ең бекті қ орғ ау жө ніндегі заң намалық жә не ө зге де нормативтік актілердің бұ зылуына кінә лі лауазымды тұ лғ аларғ а айыппұ л салу.

Ең бекті қ орғ ауды мемлекеттік бақ ылауды жү зеге асырады:

1. Қ Р Мемлекеттік тау-кен техникалық ө неркә сіптік қ адағ алау (Мемкентехқ адағ алау) жә не оның жергілікті жерлердегі органдары (комитеттер мен инспекциялар). Мемкентехқ адағ алау органдарының жү йесіне мамандандырылғ ан инспекциялар кіреді:

· қ азан қ адағ алау – 0, 07 МПа астам қ ысыммен жұ мыс істейтін ыдыстарды (бу қ азандары, сығ ылғ ан жә не сұ йытылғ ан газдары бар баллондар, сатураторлар жә не т. б. ) қ адағ алауды жү зеге асырады. );

* газды қ адағ алау-газ қ ұ бырлары мен газ жабдық тарын орнату жә не ұ стау бойынша жұ мыстардың дұ рыс жү ргізілуін тексереді;

* кө тергіш-кө лік жабдық тарын қ адағ алау – лифтілерді, кө тергіштерді, крандарды жә не т. б. бақ ылайды ·

Энергетика министрлігінің Мемлекеттік энергетикалық қ адағ алау (Мемэнергияқ адағ алау) электр қ ауіпсіздігін бақ ылауды жү зеге асырады.

Қ Р Денсаулық сақ тау министрлігінің санитарлық -эпидемиологиялық қ ызметі (Мемсанэпидқ адағ алау) гигиеналық нормалардың, санитарлық -гигиеналық жә не санитарлық -эпидемияғ а қ арсы ережелердің сақ талуына мемлекеттік қ адағ алауды жү зеге асырады.

Мемлекеттік ө рт сө ндіру қ ызметін (мемлекеттік ө рт қ адағ алау) ішкі істер министрлігі ө рт кү зетінің Бас басқ армасы жә не оның жергілікті органдары арқ ылы ұ йымдастырады. Ол халық шаруашылығ ы объектілерінде ө ртке қ арсы қ ауіпсіздік ережелерінің сақ талуын тексереді.

Қ Р Ішкі істер министрлігінің Жол қ озғ алысы қ ауіпсіздігінің мемлекеттік инспекциясы автомобильді пайдаланудың жай-кү йін, қ ауіпсіздігін жә не жол қ озғ алысы ережелерінің сақ талуын тексереді.

Қ оғ амдық бақ ылауды кә сіподақ тар немесе ұ жымның ө зге де ө кілді органдары жү зеге асырады жә не " Қ азақ стан Республикасындағ ы ең бек туралы" заң ғ а (108-бап) сә йкес, Қ азақ стан Республикасының ең бек заң намасына сә йкес Ең бек міндеттерін орындауғ а қ ұ қ ығ ы бар.:

* жұ мыс берушінің ең бекті қ орғ ау жө ніндегі заң наманы орындауын бақ ылау;

* кә сіпорын қ ызметкерлерінің ең бек жағ дайына жә не қ ауіпсіздігін қ амтамасыз етуге тә уелсіз сараптама жү ргізу;

* ө ндірістегі жазатайым оқ иғ аларды тергеп-тексеруге қ атысу, сондай-ақ оларды дербес тергеп-тексеруді жү зеге асыру, кә сіпорында ең бек жағ дайлары мен ең бекті қ орғ аудың жай-кү йі туралы ақ парат алу;

* қ ызметкерлердің ө мірі мен денсаулығ ына қ ауіп тө нген жағ дайда жұ мыстарды тоқ тата тұ ру туралы талаптар қ ою, жұ мыс берушіге ең бекті қ орғ ау туралы заң наманың анық талғ ан бұ зушылық тарын жою бойынша қ арауғ а міндетті ұ сыныстар беру;

· ең бек жағ дайлары жә не ең бекті қ орғ ау мә селелері кө рсетілген пункттерде Ұ жымдық шарттың орындалуын бақ ылау, ең бекті қ орғ ау жө ніндегі нормативтік актілерді ә зірлеуге қ атысу;

* ең бекті қ орғ ау жө ніндегі талаптардың бұ зылуына кінә лі лауазымды тұ лғ аларды жауапкершілікке тарту туралы тиісті органдарғ а жү гінуге, ең бекті қ орғ ау жө ніндегі ең бек дауларын қ арауғ а қ атысуғ а қ ұ қ ығ ы бар.

Қ оғ амдық бақ ылаудың ең пә рменді нысандарының бірі-3 сатылы бақ ылау:

I саты-кү н сайын жұ мыс кү нінің басында учаске басшысы (мастер, ауысым немесе цех бастығ ы) жә не ең бекті қ орғ ау жө ніндегі қ оғ амдық инспектор жү зеге асырады. Анық талғ ан кемшіліктер мен бұ зушылық тар дереу жойылады;

II саты-аптасына бір рет кә сіпорынның бас мамандары ағ а қ оғ амдық инспектормен бірлесіп жү зеге асырылады. Тексеру нә тижелерін кә сіподақ тө рағ асы мен кә сіпорын басшысына баяндайды;

III саты – айына бір рет басшы жү зеге асырады

бас мамандармен жә не ағ а қ оғ амдық инспектормен бірлесіп кә сіпорын қ ұ ру. Комиссия жергілікті жерлердегі ең бекті қ орғ аудың жай-кү йін бақ ылайды жә не кемшіліктерді жою ү шін қ аражат іздестіруге міндетті.

Ең бекті қ орғ ау жө ніндегі заң дарды бұ зғ аны ү шін жауаптылық

Бұ зушылық сипаты мен салдарына байланысты жауапкершіліктің мынадай нысандары кө зделген.

Тә ртіптік – мемлекеттік қ ызметшілер, ә скери қ ызметшілер, ең бек ұ жымдарының мү шелері, оқ ушылар, студенттер жә не т. б. қ ызметтік, Ең бек жә не ө зге де міндеттерді орындау кезінде тә ртіптік теріс қ ылық тар жә не ө зге де қ ұ қ ық бұ зушылық тар жасағ аны ү шін жә не жазалау санкцияларын – тә ртіптік жазалар қ олдану тү рінде ұ сынылғ ан заң жауапкершілігінің тү рі.

Тә ртіптік жаза-тә ртіптік теріс қ ылық жасағ аны ү шін қ ызметшіге, қ ызметкерге уә кілетті орган немесе лауазымды адам қ олдануғ а болатын тә ртіптік жауапкершілік шарасы.

" Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік қ ызметшілеріне тә ртіптік жаза қ олдану тә ртібі туралы ережені бекіту туралы" Қ азақ стан Республикасы Президентінің 1996 жылғ ы 20 желтоқ сандағ ы №3273 Жарлығ ына сә йкес, сондай-ақ " мемлекеттік қ ызмет туралы" Қ азақ стан Республикасының 1999 жылғ ы 23 шілдедегі Заң ының 28-бабына сә йкес қ ызметшілерге тә ртіптік жазалардың мынадай тү рлері қ олданылуы мү мкін::

* ескерту;

* сө гіс;

* қ атаң сө гіс;

* қ ызметке толық сә йкес еместігі туралы ескерту;

* кезекті біліктілік сыныбын беруде немесе жоғ ары лауазымғ а тағ айындалуда 1 жылғ а дейін кідірту;

· жұ мыстан босату.

Ең бек тә ртібін бұ зғ аны ү шін қ олданылатын тә ртіптік жазалардың негізгі тү рлері " Қ азақ стан Республикасындағ ы ең бек туралы" Қ Р Заң ында бекітілген, онда тә ртіп туралы заң дар мен жарғ ыларда қ ызметкерлер мен қ ызметшілердің жекелеген санаттары ү шін, сондай-ақ жазалаудың басқ а да тү рлері кө зделуі мү мкін.

Жауап: Қ Р Ең бек Кодексінің:

1. Тә ртіптік жазаны қ олданғ анғ а дейін қ ызметкерден тиіс затребовано жазбаша тү сініктеме;

2. Тә ртіптік жаза теріс қ ылық анық талғ ан кү ннен бастап бір айдан кешіктірілмей қ олданылады жә не теріс қ ылық жасалғ ан кү ннен бастап 6 айдан кешіктірілмей қ олдануғ а болмайды.;

3. Ә рбір тә ртіп бұ зушылық ү шін тек бір тә ртіптік жаза қ олданылуы мү мкін;

4. Тә ртіптік жаза қ олдану туралы бұ йрық жарияланады қ ызметкерге қ олын қ ойғ ызып беріледі;

5. Тә ртіптік жазағ а шағ ым жасалуы мү мкін;

6. Тә ртіптік жазаның қ олданылу мерзімі ол қ олданылғ ан кү ннен бастап 6 айдан аспауғ а тиіс.;

7. Жұ мыс беруші тә ртіптік жазаны алып тастауғ а қ ұ қ ылы ө з бастамасы бойынша мерзімінен бұ рын.

2. Ә кімшілік жауапкершілік-бұ л ә кімшілік заң дарда белгіленген тә ртіппен оғ ан уә кілеттік берілген мемлекеттік орган немесе лауазымды адам ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық ү шін ә кімшілік жаза қ олдануды жү зеге асыратын заң жауапкершілігінің тү рі, оны орындау мемлекеттік биліктің мә жбү рлеу кү шімен қ амтамасыз етілуі мү мкін.

Қ Р Ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық туралы Кодексіне сә йкес, 45-бап ә кімшілік жазалардың келесі тү рлерін ажыратады:

1) ескерту;

2) ә кімшілік айыппұ л;

3) ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық жасау қ ұ ралы немесе тікелей объектісі болғ ан затты ө темін тө леп алып қ ою;

4) Ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық жасау қ ұ ралы немесе тікелей объектісі болғ ан затты, ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық жасау салдарынан алынғ ан кірістерді, ақ шаны жә не бағ алы қ ағ аздарды тә ркілеу;

5) арнаулы қ ұ қ ық тан айыру;

6) лицензиядан, арнайы рұ қ саттан, біліктілік аттестатынан (куә лігінен) айыру немесе оның белгілі бір қ ызмет тү ріне не белгілі бір іс-ә рекеттер жасауғ а қ олданылуын тоқ тата тұ ру;

7) дара кә сіпкердің қ ызметін тоқ тата тұ ру немесе оғ ан тыйым салу;

8) ө з бетінше салынып жатқ ан немесе салынғ ан қ ұ рылысты мә жбү рлеп бұ зу;

9) ә кімшілік қ амауғ а алу;

10) шетелдікті немесе азаматтығ ы жоқ адамды Қ азақ стан Республикасының шегінен ә кімшілік жолмен шығ арып жіберу.

46-бап. Негізгі жә не қ осымша ә кімшілік жазалау шаралары

1. Ескерту, ә кімшілік айыппұ л жә не ә кімшілік қ амауғ а алу негізгі ә кімшілік жаза ретінде ғ ана қ олданылуы мү мкін.

2. Азаматқ а немесе заң ды тұ лғ ағ а берілген арнаулы қ ұ қ ық тан айыру, лицензиядан (арнайы рұ қ саттан, біліктілік аттестатынан (куә лігінен) айыру немесе қ олданылуын тоқ тата тұ ру, дара кә сіпкердің немесе заң ды тұ лғ аның қ ызметін тоқ тата тұ ру немесе оғ ан тыйым салу, сондай-ақ шетелдіктерді немесе азаматтығ ы жоқ адамдарды ә кімшілік жолмен шығ арып жіберу негізгі де, қ осымша да ә кімшілік жазалар ретінде қ олданылуы мү мкін.

3. Ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық жасау қ ұ ралы немесе тікелей объектісі болғ ан затты ө темін тө леп алып қ ою, тә ркілеу, салынғ ан қ ұ рылысты мә жбү рлеп бұ зу қ осымша ә кімшілік жаза ретінде ғ ана қ олданылуы мү мкін.