Милли традицияләр

Кешелек дө ньясы һ ә рвакыт матурлыкка омтылып яшә гә н. Гү зә ллек белә н янә шә ү зең дә шә фкатьлерә к, мә рхә мә тлерә к булырга тырышасың. Матурлык безне кара уйлардан коткара, явызлыктан саклый. Безнең ә би-бабаларыбыз элек-электә н матурлыкка омтылганнар. Халкыбызның матурлап, бизә п эшлә нгә н савыт-сабалары, кү ң ел нурын сибеп чиккә н киемнә ре, бизә клә п тукыган ашъяулыклары, сө лгелә ре, чаршаулары... Энҗ е-мә рҗ ә н белә н чигелгә н укалы калфак, бала итә кле кү лмә к, тамбур белә н чү плә млә п чигелгә н алъяпкыч... Сә хтиян кү ннә н чә мчә лә п чигелгә н йомшак, җ иң ел итеклә р... Чә мчә лә п бизә ү - татарларга гына хас ысул.

Элекке заманда татар ө йлә ренең һ ә ммә сендә намазлык, ө йне икегә бү леп торучы чаршау, сабый бишегенә тартылган чигү ле чыбылдык, чигү ле тә рә зә пә рдә лә ре, кашагалар, мендә р тышлары, җ ә ймә лә р... Йө рә к хислә рен кушып, кү з явын алырдай бизә клә р тө шереп чиккә н, вә гъдә билгесе булган кулъяулыклар. Кү з нурларын кушып, кабатланмас бизә клә р белә н чигелгә н сө лгелә р. Аның ө чен ир-егетлә р Сабантуйларда бил алыша, аргамакларда чабыша. Сө лге - символ. Сө лге - татар хатын-кызының осталыгына һ ә йкә л! Ә йе, чү плә м сө лге, чуптарлы сө лге, кызыл башлы сө лгелә р белә н дан тоткан татар халкы.

Чигү ө чен тө рле тукымалар-ү злә ре суккан һ ә м сатып алган тукымалар, ефә к, парча, бә рхет, сатин кулланылган. Ак, кү к, зә ң гә р, яшькелт, яшел, алтынсыман сары, ачык кө рә н, куе шә мә хә, алсу, сирә грә к-кызыл тө стә ге тукымаларга яратып чиккә ннә р.

Чигү ө чен ефә к, катылган җ еплә р, мулине, гарус, йон җ еплә ре, кайвакыт канитель һ ә м мишура кулланылган.

Казан татарлары сә нгатендә чә чә к бә йлә мнә ре рә вешендә ге композициялә р киң таралган. Чә чә к бә йлә мнә рен бик тә нечкә һ ә м нә фис бө гелгә н сабаклар һ ә м эре-эре чә чә клә р белә н ясыйлар, алар арасына вак чә чә к мотивлары һ ә м бө релә ре урнаштырыла. Бер ү к сабакта еш кына тюльпан, георгин, канә фер, роза, мә к, ромашка һ. б. чә чә клә рнең мотивларын кү ререгә мө мкин. Кү п кенә очракларда бизә лә торган җ ирлек ө стендә андый чә чә к бә йлә мнә ре тыгыз тасма сыман бизә к ясыйлар.

Чигелгә н ә йберлә рдә кайвакыт кош, бал корты, кү бә лә к сурә тлә ре очрый, алар чә чә к-ү семлек бизә генә якынайтып бирелә.

Бизә клә рнең нинди генә тө рлә ре юк-таҗ лар, яфраклар, каурыйлар, чә чә клә р, йө рә к сурә тлә ре. Халкыбызның рухи камиллеге, шигъри җ аны, кү ң ел байлыгы, табигатьне яратуы тө рле бизә клә р булып кием-салымнарга кү чкә н.

Элек-электә н оста куллы хатын-кызларыбыз мавыктыргыч кул эшлә ренә бө тен тырышлыкларын куеп, зә вык белә н ү злә ренә һ ә м туганнарына милли киемнә р теккә ннә р. Бу киемнә рне сә нгать ә сә рлә ре дә рә җ ә сенә кү тә ргә н, матур итеп чигелгә н калфак-тү бә тә йлә рсез кү з алдына да китереп булмый. Талантлы хатын-кызларыбызның кү ң ел җ ылысын кушып чигелгә н баш киемнә ре татар костюмының декоратив ү зә ге, гү зә л бизә ге булып тора. Борынгыдан ук һ ә рбер халыкта баш киемнә ре милли костюмның мә җ бү ри атрибуты саналган. Алар бизә ү функциясен генә тү гел, ә тө рле бозымнардан, сихерлә рдә н саклау йоласын башкарганнар. Дин буенча да башка киеп йө рү талә п ителә.

Киерге тү гә рә к һ ә м дү ртпочмаклы булырга мө мкин. Бизә кне ак тукымага тө шерү ө чен копировка кә газе кирә к. Чигә р ө чен бизә к контуры буйлап сә йлә н тезмә се беркетелә. Сә йлә н тезмә се белә н башкарылган бизә к-ботаклар, чә чә к таҗ лары тигез булырга тиеш. Тө рле биеклектә чигелгә н бизә клә р йомшак хә тфә җ ирлегендә бик матур кү ренә лә р.

Чигү дә бү генге кө ндә кулланыла торган тө рлә р: ”сабак”җ ө е, атлас сыман шома җ ө й, тө енле җ ө й, тамбур, ике яклап шома чигү, ”рококо”, нә фис шома чигү, хач чигү е.

Сабак җ ө ендә уң га яки астан ө скә таба ясала. Атламнарны артка атлатып ясыйлар. Шул ук вакытта һ ә р яң а атлам алдагысының яртысына чыга. ”Сабак” җ ө е ясаганда, җ еп җ ө йнең бер генә ягында: уң да я сулда гына булырга тиеш. Эш барышында җ еепнең торышын ү згә ртергә ярамый. Зур формаларны, пейзажны чиккә ндә атлас сыман шома җ ө й белә н чигә лә р. Аны тукыма кү ренеп тормасын ө чен, ”сабак” җ ө ен бер-берсенә бик якын китереп, туры һ ә м кире юнә лешлә рдә чигә лә р. Бу ысуллар белә н ө чен тө сле мулинелар, киерге, зур кү зле нечкә энә, тукыма кирә к. ”Тө енле”җ ө й ярдә мендә кү лә мле кабарынкы ө слек ясарга була. Тө еннең эрелеге җ епне кү пме чолгауга бә йле. ”Тө енле”җ ө йне энә кү зе турысында калынаеп тормаган нечкә озын энә белә н ясыйлар. Кытыршы (тупас) булмаган телә сә нинди җ еп ярый. Татар кул эше осталары тамбур белә н яратып чиккә ннә р, аның асылы бизә кнең буыннарын барлыкка китергә н бер ү к тө рле атламнар - чылбырлар ясап баруга кайтып кала. Атламнарның рә веше буенча зур атламнар ясап чигелгә н тү бә н тамбурны (элмә ), вак атламнар ясап чигелгә н югары тамбурны аералар; югары тамбур кабарып торган бау рә вешендә була һ ә м " кү перткә н элмә ” дип атала. Тамбур энә се яисә ыргак белә н чиккә ннә р, соң рак тамбур машиналары барлыкка килгә н. Тамбур җ ө е - берсе эченнә н икенчесе чыгарылган элмә клә р чылбыры. Җ епнең калынлыгына һ ә м атламның озынлыгына карап, элмә клә р тө рле зурлыкта була. Бу җ ө йне чигү ө чен тө сле мулине җ еплә р, киерге, зурайтылган кү зле энә кирә к. Зур булмаган ү семлек тибындагы бизә клә рне ике яклап шома чигү белә н чигә лә р.

Җ имешлә рне туры шома чигү белә н, вак яфракларны кыек шома чигү белә н, ә яфракта эз булганда, һ ә р якны кырыйдан уртага таба кыек шома чигү белә н чигә лә р. Таҗ яфракларын нур сыман атламнар белә н кырыйдан ү зә ккә таба чигә лә р. Эш ө чен тукыма, киерге, тө сле мулине җ еплә ре, нечкә энә кирә к. ”Рококо” җ ө е чорнап ясала. Бу җ ө йне " энә не артка кадап” ясыйлар. Калынрак җ еп алына һ ә м аны энә гә кү брә к чорныйлар. Бу ысул белә н ромашка, хризантема, розалар чигеп ө чен тукыма, мулине, киерге, озын нечкә энә кирә к. Нә фис шома чигү бер тө стә н икенчесенә сизелер-сизелмә с кү чү ен кү заллый. Атламнар һ ә р рә ттә озынлы-кыскалы чигелә лә р, алар арасындагы бушлык икенче тө стә ге җ еплә р белә н чигеп башкарыла. Чигү ө чен нечкә энә, тө сле мулине җ еплә ре, киерге, тукыма кирә к. Хач чигү е сө лге ү релешле калын тукымада яисә канвада башкарыла. Хач чигү е бер-берсе белә н кисешү че ике диагональ атлам белә н башкарыла. Барлык ө ске атламнар бер юнә лештә ятарга тиеш. Дө рес ясалган хач сул якта бер юнә лештә ге: вертикаль яисә горизонталь сызыклар буенча тигез буйлар барлыкка китерә. Хач чигү е белә н гадә ттә сө лге башлары чигелә. Эш ө чен тукыма, канва, тө сле мулине җ еплә ре, киерге, эур кү зле нечкә энә кирә к була.

Челтә рлә п чигү (ришелье) дә бик матур. Бу чигү не кул белә н дә, тегү машинасында да эшлә ргә була. Челтә рлә п чигү дә орнамент фигуралары яки алар арасындагы тукыма киселә. Чигү бизә клә ре булып бридалар белә н бә йлә нгә н чә чә клә р, яфраклә р тора. Чигү не тыгыз тукымаларда башкарырга кирә к. Болар: җ итен, киҗ е-мамык, йон һ. б. тукымалар.

Чигү технологисе тү бә ндә гечә: рә сем контуры буенча " энә не алга” атлатып берничә җ ө й ясала. Аннары киселә торган якка таба фестон җ ө е белә н чигелә. Чигү беткә ч, артык материал зур тө гә ллек белә н кисеп алына. Ришелье бү генге кө ндә дә бик популяр. Аның белә н блузка, кү лмә к, яка, манжетлар, салфеткалар, тә рә зә пә рдә лә ре, җ ә ймә лә рне бизилә р. Мондый чигеш эффектлы кү ренә.

2. Тө рле миллә т халыкларында чигү тө рлә ре, орнаментлар.

Һ ә рбер тө бә к ү зенең чигеш алымнарын даими рә вештә баета ү згә ртә барып хә зерге кө ннә ргә кадә р саклаган.

Рус чигешендә геометрик орнаментларга аеруча игътибар ителгә н ү семлек һ ә м хайван сурә тлә ре чигелгә н геометрик формалар кү брә к урын алган. Ә татарларда исә ү семлек орнаментлары ө стенлек иткә н.

( тө рле халык орнаментлары, рә семнә р кү рсә телә барыла, кү ргә змә кү рсә телә - киемнә р).

Чигешлә р шома итеп, орнаментлап, декоратив бизә клә п ясалган.

Шома чигү бизә клә ре бизә лү че ө слек белә н җ иң ел кушыла һ ә м кү лә м барлыгы сизелми. Ү семлек, җ ә нлеклә р, кошлар белә н бизә лгә н чигешлә р декоратив ө слек тә шкил итә. Ә орнаментлап чигү бизә клә рнең,, андагы элемент группаларының билгеле эзлеклелектә кабатлануы белә н ү зенчә лекле. Хә зерге кө ндә канва тукымада чигү модада. Канва тукымага бизә клә р тө шереп “крестик” алымы белә н чигә лә р ( канвада чигелгә н ү рнә клә р кү рсә телә ).

Чигү нең иң гади һ ә м тө п тө ре- кулдан чигү.

3. Чигү ө чен эш кораллары, материаллар һ ә м җ айланмалар. Эш урыны.

Чигү эше коралларына кайчы, энә лә р, киерге, уймак, ү лчә ү тасмасы һ ә м тө сле карандашлар керә. (һ ә рбер җ айланма турында сө йлә ү, кү рсә тә бару).

Чигә барышында дө рес утыру ә һ ә миятле, эш урынының уң айлы, җ айлы, якты булуы кирә к.

ЧИГҮ ГӘ Ә ЗЕРЛЕК

Чигү гә ә зерлек берничә этаптан тора:

1. Тукыманы эшкә хә зерлә ү

1) Тукыманы кер юу ә йберлә ре белә н юарга. Аны беразга йомшак сө лгегә урап алып киптерергә.

2) Тукыманы ү тү клә ргә. Тукыманы суынганчы җ ә елгә н килеш тотарга.

3) Тукыма кырыйларын тигезлә п кисә ргә. Моның ө чен тукыма кырыеннан бер җ епне суырып чыгарырга һ ә м аның эзе буйлап кына кисә ргә. Шушы ысул белә н чигелә се тукыманың иң ен һ ә м буен билгелилә р. Чигеп бетергә нче артык кырыйларны кисми торырга да ярый.

4) Тукыма кырыйлары сыпылып чыкмаслык итеп, кә тү к җ ебе белә н эшкә ртергә.

2. Рә сем урынын билгелә ү

1) Чигү ә йбернең уртасында башкарыла.

Тукыманы 4 кә бө клә ргә. Бө клә нгә н эзлә рдә н энә не алга атлатып, җ еп салып чыгарга. Уртаны сызгыч һ ә м карандаш ярдә мендә дә билгелә ргә була.

2) Чигү салфетка почмакларында башкарыла.

Тукыманың һ ә м чигелә чә к бизә кнең кү чә р сызыкларын билгелә п, почмакларның уртасын табарга. Чигеш бизә ге белә н тукыманы, кү чә р сызыкларын тә ң гә л китереп, бер-берсенә салырга.

3. Кү чергеч кә газь ярдә мендә тукымага рә сем тө шерү

1) Ө стә л ө стенә ә зерлә нгә н тукыманы җ ә еп салырга.

2) Кү чә р сызыкларын тә ң гә л китереп, рә семле кальканы тукыма ө стенә куярга.

3) Капма-каршы якларыннан кальканы тукымага башлы энә лә р белә н беркетергә.

4) Тукыма белә н бизә к арасына кү чергеч кә газьне урнаштырырга. Кү чергеч кә газьнең буяулы ягы тукымага тиеп торырга тиеш. Тукыма артык буялмасын ө чен, буявын мамык белә н сө ртеп алырга.

5) Бизә к контурын очлы карандаш белә н йө ртеп чыгарга.

Ү з-ү зең не тикшерү:

1. Тукымадагы рә сем ачык һ ә м тө гә л.

2. Рә сем контуры сызыгы ө зекле тү гел.

3. Рә сем сызыклары тигез, салмак.

4. Чигелә чә к тукыманы киергегә кидерү

Бу болай эшлә нә:

1) Киергенең кечкенә рә к тү гә рә ген ө стә л ө стенә куярга һ ә м тукыма белә н капларга.

2) Зуррак тү гә рә кне ө скә куеп, тукыманы кыстырып куярга.

3) Винт ярдә мендә зуррак тү гә рә кне кысарга.

4) Тукыманы буй һ ә м аркау җ еп юнә лешлә рендә тартып тигезлә ргә.

Ә гә р тукыма киергедә н кечерә к булса, аның кырыйларына тукыма кисә клә ре ялгап, зурайта тө шә лә р. Чигеп бетергә ч, ялгамнар сү теп алына.

5. Мулине килә бен эшкә хә зерлә ү

Чигү алдыннан мулине килә бен эшкә хә зерлә ргә кирә к. Җ еп килә бен тарата тө шеп, тө енле урыныннан икегә кисә лә р. Чиккә ндә бизә к тө сенә туры килгә н җ епне тиз генә табып алу ө чен, җ епне тө слә ргә «аеручы" картон кисә клә ре хә зерлилә р. 15—20 см озынлыкта, 4 см киң лектә ге картон кисә генең озын яклары буенча 1 ә р см лы нокталар куела, һ ә р 2 см саен ике яклап кайчы белә н ярыклар ясала. Бу кисемнә рдә н башлап, җ епне чолгыйлар. Бер кисә к картонда бер тө снең берничә тө смерен урнаштырып була (куедан сыеккача).

6. Җ епне кә тү ктә н кисеп алу, энә саплау кагыйдә лә ре

Чигү не тиз башкаруда җ еп озынлыгын дө рес сайлау ә һ ә миятле. Җ еп кыска булса, ешрак сапларга туры килә, ә озынрак булса — чуала, тө енлә нә. 50—60 см озынлыктагы җ еп уң айлы була. Тасмалар белә н ү лчә ми генә дә, ү зең ә җ айлап, җ еп озынлыгын билгелә п була.

1) Җ еп очын тотып, аны терсә к аша бер кат урыйлар да кайчы белә н кисә лә р.

2) Җ еп очын сул кулга тотып, уң кулның иң башына-ча сузалар да шул озынлыкта кисеп алалар.

Җ еп энә кү зенә уң ай керсен ө чен, аның очын кыеграк итеп кисә лә р. Очларын җ еп катылган юнә лештә, кү бесенчә сә гать угы юнә лешендә бө терә тө шә лә р. Энә не сул кулга тотып, кү зен яктыга юнә лтә лә р һ ә м уң кул белә н җ епне саплыйлар.

7. Чиккә ндә җ еп очын тукымага тө енсез генә беркетү

Чиккә ндә җ епкә тө ен ясамыйлар. Чигү нең сул ягы пө хтә, чиста булырга тиеш. Җ еп очы тукыманың уң ягында чигеш башкарылачак урынга беркетелә. Җ еп очын беркетү нең берничә ысулы бар:

1) Бер генә катлы җ еп гади атлам ысулы белә н алга 3—4 адым ясап беркетелә.

2) Җ еп ике катлы булганда, энә гә аның ике очын саплыйлар. Тукымада бер атлам ясап, элмә к рә вешендә ге очын калдыралар һ ә м шул элмә к аша энә не чыгарып тарталар.

3) Җ еп очын бармак очы белә н тотып, тукыманың аскы ягында калдыралар һ ә м, энә не артка атлатып, кечкенә генә атлам ясыйлар.

4) Чигә башлаганда тукыма астында 6 см чамасы җ еп очын калдырып торалар. Чигеп бетергә ч, аны, энә гә саплап, чигеш белә н тукыма арасына тартып кертә лә р. 5)Чигеп бетергә ч, энә не тукыманың сул ягында бер-ике атлам атлаталар һ ә м җ еп очын чигеш астына кертә лә р.

8. Чигелгә н ә йберне тулысынча эшкә ртү

Тө сле җ еп белә н чигелгә н ә йберне саклык белә н җ ылымса суда юалар. Алдан чылатырга, кайнатырга, кайнар суга салырга ярамый. Юган ә йберне шунда ук салкын суда чайкап сыгалар һ ә м сө лге яки җ ә ймә гә урап киптерә лә р. Азрак дымлы кө е сул ягыннан ү тү клә ргә кирә к. Суынганчы тө рергә ярамый, таралган хә лдә торырга тиеш.