1. КІРІСПЕ.. 2.1. Арыс ауданына физикалық-географиялық сипаттама.. 2.1.1. Арыс ауданының ішкі сулары.

Арыс ауданының

Мазмұ ны

1. Кіріспе.............................................................................................. 3

2. Негізгі бө лім....................................................................................

2. Арыс ауданының физика – географиялық сипаттама. 2. 1Арыс ауданының ішкі сулары

2. 1. 1 Сырдария ө зені............................................................................

2. 1. 2 Арыс ө зені....................................................................................

2. 1. 3 Машат ө зені.................................................................................

3. Қ орытынды

4. Пайдаланғ ан ә дебиеттер тізімі.

1. КІРІСПЕ.

Арыс ауданы Оң тү стік Қ азақ стан облысының орталық бө лігінде орналасқ ан ә кімшілік-аумақ тық бө лік. Жерінің аумағ ы – 6, 3 мың км² (облыстың аумағ ының 5, 4 %-ы).

Бұ л елді мекенОң тү стік Қ азақ стан облысындағ ы Қ аратау мен Сырдария, Арыс ө зендерінің ө ң ірін алып жатыр. Мұ ның оң тү стігі Қ азақ стан алқ абы Қ ызылқ ұ м кең істігімен жалғ асады да, солтү стік-батысында Қ аратау қ ыраттармен, солтү стік-шығ ысы Бә йдібек, Ордабасы, Отырар, Қ азығ ұ рт аудандарымен шектеседі. Аудан орталығ ы 1956 жылдан бастап Арыс қ аласы болып аталды.

Дарияның ө н бойы тамаша мал жайылымдарына бай. Арыс ауданының кең алқ абын жусан шө бі алып жатыр. Осы ө ң ірдің тұ рғ ындары сонау ертеден егістікке суды тиімділікпен пайдаланғ ан. Арыстың Сырдарияғ а қ ұ яр сағ асындағ ы Отырар алқ абында ертеде пайдаланылғ ан егістік кө лемі қ азіргіден кө п болғ ан. Біздің ғ асырымыздың орта шенінде егістікті, жү зім алқ аптарын, бақ шаны Арыс ө зенінен шық қ ан каналдар арқ ылы да суғ арғ ан.

Ел аузында Арыс ө ң ірі ертеде «Қ азақ қ ырғ ан», ал Арыс ө зені «Ү ржі» деп аталыпты деген деректер де бар. Арыс ө зені туралы айтсақ, ел белгілі жазушы І. Есенберлиннің «Алтын Орда» атты ү ш томдық тарихи кітабында Арыс ө зенінің бұ рын «Ү ржі» болып аталғ анын айтқ ан.

2. 1. Арыс ауданына физикалық -географиялық сипаттама.

2. 1. 1. Арыс ауданының ішкі сулары.

Оң тү стік Қ азақ стан облысының гидрографиялық жү йесі оның бү кіл аумағ ында ә рқ алай орналасқ ан ө зендер, кө лдер, су қ оймалары мен каналдар арқ ылы анық талады. Мұ нда барлығ ы су кадастры арқ ылы 297 ө зен тіркелген. Олардың алпы ұ зындығ ы 8045 км. Қ ұ райды. Оның ішінде 42-сі сел қ аупіне жақ ын саналады: 16 ө зенде қ ұ м-тас аралас лайлы ағ ымы болуы мү мкін, ал 26 ө зенде айналасын шайып кететін сел жү руі мү мкін. Бұ л ө зендерден басқ а кө птеген есепке алынбағ ан ұ сақ су арналары да (жыралар, жылғ алар) бар. Олар арқ ылы кө ктем айларында су тасуы байқ алады. Сел қ аупін тудыратын ө зендер санының кө птігіне қ арамастан аудандағ ы тө тенше жағ дай қ ауіптілігі онша ү лкен емес.

Аймақ тағ ы барлық ө зендер Арал тең ізі алабына жатады. Олар бастауларын Қ аратау, Қ аржантау, Ө гем жоталарының баулайларынан алады. Тау ө ң ірлерінен шығ а берісте ө зен сулары егістік суаруғ а алынады. Бұ л сулардың бір бө лігі ө зендерге қ айта қ ұ яды, бірақ аз ғ ана бө лігі булануғ а жә не су қ оймаларында, каналдарда жә не суартылытын сү зілу есебінен жоғ алады.

Жер беті ағ ыны облыс территориясы бойынша біркелкі таралмағ ан: кө пшілігі орталық жә не оң тү стігімен ағ ады. Ірі ө зендері- сырдария. Салалары: Келес, Қ ұ ркелес, Арыс, Бө ген жә не Шу ө зені. Тө менгі ағ ысы тартылып қ алады. Сырдария мен Келес салаларында шардара бө гені орналасқ ан.

Сырдария ө зенінің ұ зындығ ы- 2190 шақ ырым. Бұ л ө зен Нарын мен Қ арадария ө зендерінен басталады. Нарын ө зенінің ұ зындығ ы- 700 шақ ырым. Осы ө зенді қ оса есептегенде Сырдария ө зенінің қ оры Тянь-Шаньнан, Талас Алатауынанан, Қ ырғ ыз даласынан, Теріскей Алатауынан басталады. Ауданы-422 мың шақ ырым. Қ азақ стан территориясында Сырдарияның оң жағ ында ө зеннің ү лкен саласы шырақ ө зенін, сол жағ ында келес ө зенін, тө менгі ағ ысында шө лді жерлермен ағ ады да, 400-500 шақ ырым қ ашық тық та, сол жақ саласы жоқ. Оң жағ ында тек бір ғ ана саласы бар. Арыс ө зені мен Сырдария ө зенінің Ө збекстан мен Қ азақ стан ү шін ү лкен маң ызы бар. Қ ызылорда облысы Сырдарияның суын кү рішке пайдаланады.

Сырдария алабы Орта Азиядағ ы тө рт мемлекеттің (Қ ырғ ызтан, м Тә жікстан, Ө збекстан жә не Қ азақ стан) аумағ ында орны тепкен. Дарияның ұ зындығ ы 3019 км. Алаптың ең басты ерекшелігі –оның аумағ ы екі айқ ын зонағ а: ағ ынды қ алыптасу жә не пайдалану зоналарына бө лінуі. Ал, Қ азақ стан аумағ ы екінші су пайдалану зонасында жатыр.

Сырдария алабының кө п жылдық орташа су ресурстары 30, 4км³/жыл, суы мол жылдарда 45, 0-50 км³/жыл, қ уаң жылдарда 25, 5 км³/жыл, аралығ ында ауытқ иды. Негізінен мұ здық тар мен еріген қ ар суымен қ оректенуіне байланысты табиғ и жағ дайда Сырдария кө кткм-жаз айларында тасиды. Су тасу кезінде су ө тімінің мө лшері кө кбұ лақ бекетінің тұ сында секундына 1000-3700 текше метр аралығ ында ауытқ иды. Қ азақ стан аумағ ында Сырдарияғ а сол жағ ынан келес, Арыс ө зендері қ ұ яды. Сырдың су жинау алабының ауданы 462000 км²тең.

Сырдария алабы кө не суармалы егіншілік аудандардан ө тетіндіктен кезінде ТМД-ның негізіг мақ та ө сіретін базарларғ а пайдаланылады. 1913 жылдары Қ азақ стан шекарасына дейін 1073 мың га, оның 743 мың га-сы Ферғ ана аң ғ арында, Шыршық -Ангрен-Келес ирригациялық ауданында (Ташкент оазисі) – 219 мың га, Мырзашө лде- 50 мың га, дальверзин даласында -7 мың га жер суарылатын.

Арыс ө зені – Сырдарияның оң жақ саласы болып табылады. Ө зеннің ұ зындығ ы 332 шақ ырым. Арыс ө зені алғ ашқ ы да Қ олбастау ө зенінен басталады. Қ олбастау ө зені Талас Алатауы мен Қ аратаудың аралығ ында орналасқ ан. Бұ л жерлерде бұ лақ тар кө п. Алатау мен қ аратаудан ағ ып шығ ытын осы бұ лақ тар арыс ө зенін қ ұ райды. Ө зеннің суы кө п айы – наурыз, сә уір, ал азаятын кезі қ азан-ақ пан аралығ ы.

Арыс ө зені 3500 м. Биіктіктегі Талас Алатауы мен қ аратаудың арасындағ ы ойпатта орналасқ ан Шақ пақ жотасынын бастау алады. Бассейннің ауданы – 14530 км, оның 50% -ы таулы бө лікке кіреді. Бастаудың жоғ арғ ы жағ ындағ ы ө зен арнасы кең, аң ғ ардың баурайлары тегіс. Ары қ арай тө менгі ағ ыста баурайы тік болып келеді, аң ғ ардың ені 1 км жә не одан да ү лкен болады. Балық шы ауылының тө менгі жағ ында ө зенге Боралдай (оң жақ ), Машат, Ақ су жә не бадам (сол жақ ) сияқ ты ірі салалары қ осылады.

Аұ қ су ө зені- Арыс ө зенінің ең ірі саласы. Мұ ның бассейні Талас Алатауының батыс бө лігінде орналасқ ан. Ауданы 750 шақ ырым, ұ зындығ ы 120 шақ ырым.

Бадам ө зені – Арыс ө зенінің ең ірі сол жақ саласы. Мұ ның бассейні Бадам тауының солтү стік, солтү стік-батысында, Талас Алатауының оң тү стік бө лігінде орналасқ ан. Бассейннің ауданы- 4300 шақ ырым, ұ зындығ ы – 137 шақ ырым.

Боралдай ө зені- арыс ө зенінің оң жақ тағ ы ірі саласы. Бассейні Қ аратау жотасының оң жақ бө лігінде орналасқ ан. Ауданы 800 шақ ырым, ұ зындығ ы- 130 шақ ырым. Боралдай ө зені – кіші Боралдай, ү лкен боралдай ө зендерінің қ осылуымен қ ұ ралады. Негізінен қ ар суымен қ оректенеді. Арыс ө зені ө зінің

барлық саларымен Оң тү стік Қ азақ стан облысының мақ та шарруашылығ ында пайдаланылады.

Машат ө зені- Арыс ө зенінің сол жақ саласы, бастауын 2500м. биіктіктен алады. Ө зеннің ұ зындығ ы 75 км., су жинайтын ауданы 579 км. ө зеннің жоғ арғ ы жақ бө лігіндегі аң ғ ары қ ұ зды болып келеді. Бастаудан 25 км қ ашақ тық та Y тә різдес ө зен аң ғ ары терең дігі 150-200 м. болатын тік жарасты каньонғ а айналды. Жартастар желден мү жілген ә ртү рлі жыныстар мен ә к тастардан қ ұ ралғ ан. Бастаудан 45 км. Оң жақ тан Дә убаба ө зені қ осылғ аннан кейін каньон біртіндеп кең ейе бастайды да, тө менгі ағ ыс бө лігінде 100-150 км. болады.

Ө зен аң ғ арының ө н бойын ү ш террасағ а бө луге болады. Олар сарғ ыш-сұ рғ ылт тү сті саздақ тан, қ ұ мдық тан, малта тастар мен конгломераттардан тұ рады.

Жайылма алқ абын су тасығ ан кезең де су басып қ алады. Кейбір жылдары судың дең гейі 1м. жә не де одан да жоғ ары биіктікке кө теріледі. Ө зен жайылмасы негізінен малта тасты, саздақ ты жә не қ ұ майтты болып келеді.

Оң тү стік қ азақ стан облысы кө лдерге бай емес. Олар негізінен облыстың солтү стік бө лігінде орналасқ ан. Олар ө те тұ зды жә не саяз болып келеді. Жазық аймақ атарда артезиан сулары бар. Ол сулардан минералды сулар шығ ады, оны емдік бағ ытта пайдаланады. Сарыағ аш курортындағ ы минералды су Республикадағ ы бірден- бінр асқ азан, ішек қ ұ рылыстары ү шін.

Облыста су қ орына ө зен жә не кө лдерден басқ а – жер асты сулары да жатады. Жер асты сулары халық шаруашылығ ына пайдаланады. Артезиан суы шө лдегі аймақ тар ү шін егін шаруашылығ ы мен мал шаруашылығ ына тиімді. Елді мекендер ол суларды ауыз су ретінде пайдаланады.