ЖАМБЫЛ ЖАБАЕВ

(1846-1945)

Жабаев Жамбыл – қ азақ халық поэзиясының ә йгілі тұ лғ асы, ө лең сө здің дү лдү лі, жырау, жыршы. Туғ ан жері – Жамбыл облысындағ ы Жамбыл тауының етегі. Топырақ бұ йырғ ан жері – Алматы облысының Ұ зынағ аш елді мекені. Шық қ ан тегі – Ұ лы жү з Шапырашты тайпасының ішіндегі Екей руы.

Жамбылдың ө сіп-ө нген топырағ ында ә н-кү й, ақ ындық –жыраулық ө нер айрық ша биікке кө терілген. М. Ә уезовтың «қ азақ халқ ында ерекше дамығ ан айтыс ө нері ХІХ ғ асырдан бергі жерде ө зге жерлерде саябырсып, Жетісу, оң тү стік ө лкелерінде шоғ ырлана бастайды» деуінде ү лкен тарихи себеп бар. Біріншіден, Қ азақ станның ө зге ө ң ірлерін ертерек шарпығ ан отаршылдық ел ішінің дә стү рлі қ алпына ө ктемдігін жү ргізіп, шырқ ын бұ зып ү лгергенде, Жетісу алабы ә зірше қ ағ аберісте еді. Екншіден, бұ л ө ң ірдің ертеден тамырын терең ге жайғ ан ө нерпаздық дә стү рі шын мә нінде ХІХ ғ асырдан бергі жерде айрық ша биік ө реге кө теріліп еді. Осы кезең де Жетісуғ а сонау Арқ адан ұ лы Абайдың келуі, Біржан, Шашубай, балуан Шолақ сияқ ты дауылпаз ә нші-ақ ындардың келуі, Таластан – Жалайыр Тү бектің келуі, оң тү стіктен – Макө т пен Майлық ожаның келуі, Атыраудан – Қ ұ рманғ азының келуі, сө з жоқ, ең алдымен олардың алыстан жаң ғ ырығ ы жеткен ұ лы ө нер мектебіне деген ұ мтылыстарына байланысты еді.

Осындай ө нер бесігінде тербеліп ө скен Жамбылдың ақ ындық дарыны жас кезінен ақ таныла бастағ ан. Ол бозбала шағ ының ө зінде ақ ө скен ортасын ә н мен жырғ а кенелтіп, тіптен кө ршілес қ ырғ ыз еліне де даң қ ы жайылып ү лгерген. Осы кезде ө рттей жалындап, жұ рт аузына іліккен жас Жамбыл Жетісудың дү лдү л ақ ыны Сү йімбайғ а жолығ ып, оның арқ алы ө неріне қ ұ нығ а ден қ ойып батасын алады. Мұ нан ә рі жал –қ ұ йрығ ы сү зілген жү йріктей арындап, сол кездегі Айкү міс, Бақ тыбай, Сары, Сарбас, Досмағ анбет, Шашубай, Қ ұ ланаян Қ ұ лманбет сияқ ты ақ ындық тың жылжығ ан жорғ а, жылмиғ ан жү йріктерімен айтысқ а тү скен Жамбыл ұ дайы шоқ тығ ын асырып отырғ ан. Бұ лар ғ ана емес қ ырғ ыздың Балық, Тыныбек, Қ алығ ұ л, Найманбай, Қ атағ ан, Арыстанбек, Сағ ымбек сияқ ты ақ ын-жырау, манасшылармен ө нер ө релестіріп, қ ырғ ыздың кө л-кө сір поязиясынан тағ ылым алады, ақ ындық ө нерін одан ә рі шың дай тү седі. Жамбыл енді ақ ындық суырыпсалмалық ө неріне қ оса «Кө рғ ұ лы», «Шаһ мардан» сияқ ты жыр-дастандарды апталап-айлап жырлап, ақ ындық жыраулық ө нерін соны қ ырымен таныта бастайды.

Жамбылдың ақ ын-жырау ретінде қ алыптаса бастағ ан кезі Ресей отаршылдары – бір жағ ынан, Қ оқ ан хандығ ы – екінші жағ ынан, жергілікті жандайшаптар- ү шінші жағ ынан қ азақ халқ ын ә леуметтік саяси қ ыспақ қ а алғ ан шақ еді. Жаны сергек, санасы ө релі Жамбыл ө зінің «Шағ ым», «Жылқ ышы», «Шә бденге», «Сә т сайланарда», «Ө степкеде», «Патша ә мә рә тарылды», «Зілді бұ йрық » сияқ ты ө лең дерінде елдің ә леуметтік саяси ө мірін ақ ындық шыншылдық пен азаматтық жауапкершілікпен бедерлейді. Жамбыл Қ азан тө ң керісінен кейінгі елдің саяси-ә леуметтік ө міріндегі тарихи ө згерістерге ү лкен ү мітпен ден қ ояды. Оның «Туғ ан елім» атты толғ ауы 1936 жылы жарық кө ріп, онан соң орыс тіліне аударылғ ан нұ сқ асы «Правда» газетінде жарияланып, қ арт ақ ынның даң қ ы бү кіл ә лемге жайылды. Халқ ына қ адірі артып, даң қ ы ө рлеген Жамбыл, шабыт тұ ғ ырына қ онғ ан Алатаудың ақ иық қ ыранындай, жыр нө серін селдетеді. Оның 1936-1945 жылдар аралығ ында шығ арғ ан жырлары 13 мың тармақ тан асады екен. Ол ел ө міріндегі табыс пен жаң ғ ыруларды, жең іс пен ерлік істерді ерекше шабытпен жырлайды. Шағ ын жыр-толғ аулар ғ ана емес, оның қ арт кө кірегінен «Ө теген батыр», «Сұ раншы батыр» сияқ ты эпикалық туындылар қ айта жаң ғ ырып ақ тарылады.

Жамбыл - ә рі эпик, ә рі айтыс ақ ыны; абыз жырау ә рі жауынгер жыршы. Ол шын мағ ынасындағ ы биік парасатты ө нерпаз, азаматтық саяси поэзияны қ алыптастырушы. Жамбылдың ұ лылығ ы оның тек ақ ындық шеберлігімен ғ ана емес, сонымен бірге халық поэзиясының бұ тақ жайғ ан жаң а бір бә йтерегі болуымен, басқ аша айтқ анда, халық ақ ындарының жасампаздық рухтағ ы жаң а ұ лы кө шін бастағ ан даралығ ымен де ө лшенеді. Оның сө здері ұ ранғ а айналып, ө зі халық поэзиясының атасы аталды. Ол жыраулардың байтақ эпикалық дә стү рін, қ азақ сө з ө неріндегі ғ ажайып импровизациялық ү рдісті бү тіндей жаң а арнағ а бұ рып, оғ ан жаң а мазмұ н дарытты. Жамбыл – ізгілік жолындағ ы азатшыл азаматты нә сіліне, ұ лтына бө лмеген шын мә ніндегі интернационалист ақ ын. «Жамбыл жырлары тең із тү бінде шашылып жатқ ан маржан секілді. Оны жинап алып халқ ының қ олына беру – біздің ә рқ айсымыздың азаматтық борышымыз» - деген еді Сә кен Сейфуллин. Жамбыл - жырдың толассыз бұ лағ ы, ө шпес ө негесі, тозбайтын асылы. Ол жасампаз ұ рпақ пен сырласындай, қ имасындай мә ң гі бірге жасай береді.

Жамбылдың қ анатты шабытпен дү ниеге келген шығ армалары ә лемнің ондағ ан тіліне аударылып дү ние жү зіне тарады. Жамбыл кө зінің тірісінде ақ КСРО Мемлекеттік сыйлығ ының лауреаты атағ ын алып, ө зінің де, халқ ының да даң қ ын дү йім дү ниеге паш етті. Жамбыл бейнесі қ азақ ө нерінің барлық тү рінде, барша жанрында шабытпен бедерленіп, ұ лттың рухы биік ұ лы тұ лғ асы екенін ә йгіледі.

1945 жылы 22 июньде Жамбыл дү ние салды.

1946 жылы февральда Қ азақ стан жұ ртшылығ ы даң қ ты ақ ынның жү з жылдығ ын салтанатпен атап ө тті. Юбилейіне қ арай ақ ынның таң дамалы шығ армаларының академиялык жинағ ы орыс жә не қ азақ тілінде басылып шық ты. Жамбыл Жабаев Ленин орденімен, Ең бек Қ ызыл Ту жә не «Қ ұ рмет белгісі» ордендерімен наградталғ ан. Туғ ан жері – Жамбыл облысындағ ы Жамбыл тауының етегі. Топырақ бұ йырғ ан жері – Алматы облысының Ұ зынағ аш елді мекені. Шық қ ан тегі – Ұ лы жү з Шапырашты тайпасының ішіндегі Екей руы. Жамбылдың ө сіп-ө нген топырағ ында ә н-кү й, ақ ындық –жыраулық ө нер айрық ша биікке кө терілген. М. Ә уезовтың «қ азақ халқ ында ерекше дамығ ан айтыс ө нері ХІХ ғ асырдан бергі жерде ө зге жерлерде саябырсып, Жетісу, оң тү стік ө лкелерінде шоғ ырлана бастайды» деуінде ү лкен тарихи себеп бар. Біріншіден, Қ азақ станның ө зге ө ң ірлерін ертерек шарпығ ан отаршылдық ел ішінің дә стү рлі қ алпына ө ктемдігін жү ргізіп, шырқ ын бұ зып ү лгергенде, Жетісу алабы ә зірше қ ағ аберісте еді. Екіншіден, бұ л ө ң ірдің ертеден тамырын терең ге жайғ ан ө нерпаздық дә стү рі шын мә нінде ХІХ ғ асырдан бергі жерде айрық ша биік ө реге кө теріліп еді. Осы кезең де Жетісуғ а сонау Арқ адан ұ лы Абайдың келуі, Біржан, Шашубай, балуан Шолақ сияқ ты дауылпаз ә нші-ақ ындардың келуі, Таластан – Жалайыр Тү бектің келуі, оң тү стіктен – Макө т пен Майлық ожаның келуі, ту-у Атыраудан – Қ ұ рманғ азының келуі, сө з жоқ, ең алдымен олардың алыстан жаң ғ ырығ ы жеткен ұ лы ө нер мектебіне деген ұ мтылыстарына байланысты еді. Осындай ө нер бесігінде тербеліп ө скен Жамбылдың ақ ындық дарыны жас кезінен ақ таныла бастағ ан. Ол бозбала шағ ының ө зінде-ақ ө скен ортасын ә н мен жырғ а кенелтіп, тіптен кө ршілес қ ырғ ыз еліне де даң қ ы жайылып ү лгерген. Осы кезде ө рттей жалындап, жұ рт аузына іліккен жас Жамбыл Жетісудың дү лдү л ақ ыны Сү йімбайғ а жолығ ып, оның арқ алы ө неріне қ ұ нығ а ден қ ойып батасын алады. Мұ нан ә рі жал–қ ұ йрығ ы сү зілген жү йріктей арындап, сол кездегі Айкү міс, Бақ тыбай, Сары, Сарбас, Досмағ анбет, Шашубай, Қ ұ ланаян Қ ұ лманбет сияқ ты ақ ындық тың жылжығ ан жорғ а, жылмиғ ан жү йріктерімен айтысқ а тү скен Жамбыл ұ дайы шоқ тығ ын асырып отырғ ан. Бұ лар ғ ана емес қ ырғ ыздың Балық, Тыныбек, Қ алығ ұ л, Найманбай, Қ атағ ан, Арыстанбек, Сағ ымбек сияқ ты ақ ын-жырау, манасшылармен ө нер ө релестіріп, қ ырғ ыздың кө л-кө сір поязиясынан тағ ылым алады, ақ ындық ө нерін одан ә рі шың дай тү седі. Жамбыл енді ақ ындық суырып салмалық ө неріне қ оса «Кө рғ ұ лы», «Шаһ мардан» сияқ ты жыр-дастандарды апталап-айлап жырлап, ақ ындық жыраулық ө нерін соны қ ырымен таныта бастайды. Жамбылдың ақ ын-жырау ретінде қ алыптаса бастағ ан кезі Ресей отаршылдары – бір жағ ынан, Қ оқ ан хандығ ы – екінші жағ ынан, жергілікті жандайшаптар - ү шінші жағ ынан қ азақ халқ ын ә леуметтік саяси қ ыспақ қ а алғ ан шақ еді. Жаны сергек, санасы ө релі Жамбыл ө зінің «Шағ ым», «Жылқ ышы», «Шә бденге», «Сә т сайланарда», «Ө степкеде», «Патша ә мә рә тарылды», «Зілді бұ йрық » сияқ ты ө лең дерінде елдің ә леуметтік саяси ө мірін ақ ындық шыншылдық пен азаматтық жауапкершілікпен бедерлейді. Жамбыл Қ азан тө ң керісінен кейінгі елдің саяси-ә леуметтік ө міріндегі тарихи ө згерістерге ү лкен ү мітпен ден қ ояды. Оның «Туғ ан елім» атты толғ ауы 1936 жылы жарық кө ріп, онан соң орыс тіліне аударылғ ан нұ сқ асы «Правда» газетінде жарияланып, қ арт ақ ынның даң қ ы бү кіл ә лемге жайылды. Халқ ына қ адірі артып, даң қ ы ө рлеген Жамбыл, шабыт тұ ғ ырына қ онғ ан Алатаудың ақ иық қ ыранындай, жыр нө серін селдетеді. Оның 1936-1945 жылдар аралығ ында шығ арғ ан жырлары 13 мың тармақ тан асады екен. Ол ел ө міріндегі табыс пен жаң ғ ыруларды, жең іс пен ерлік істерді ерекше шабытпен жырлайды. Шағ ын жыр-толғ аулар ғ ана емес, оның қ арт кө кірегінен «Ө теген батыр», «Сұ раншы батыр» сияқ ты эпикалық туындылар қ айта жаң ғ ырып ақ тарылады. Жамбыл - ә рі эпик, ә рі айтыс ақ ыны, абыз, жырау, ә рі жауынгер, жыршы. Ол шын мағ ынасындағ ы биік парасатты ө нерпаз, азаматтық саяси поэзияны қ алыптастырушы. Жамбылдың ұ лылығ ы оның тек ақ ындық шеберлігімен ғ ана емес, сонымен бірге халық поэзиясының бұ тақ жайғ ан жаң а бір бә йтерегі болуымен, басқ аша айтқ анда, халық ақ ындарының жасампаздық рухтағ ы жаң а ұ лы кө шін бастағ ан даралығ ымен де ө лшенеді. Оның сө здері ұ ранғ а айналып, ө зі халық поэзиясының атасы аталды. Ол жыраулардың байтақ эпикалық дә стү рін, қ азақ сө з ө неріндегі ғ ажайып импровизациялық ү рдісті бү тіндей жаң а арнағ а бұ рып, оғ ан жаң а мазмұ н дарытты. Жамбыл – ізгілік жолындағ ы азатшыл азаматты нә сіліне, ұ лтына бө лмеген шын мә ніндегі интернационалист ақ ын. «Жамбыл жырлары тең із тү бінде шашылып жатқ ан маржан секілді. Оны жинап алып халқ ының қ олына беру – біздің ә рқ айсымыздың азаматтық борышымыз» - деген еді Сә кен Сейфуллин. Жамбыл - жырдың толассыз бұ лағ ы, ө шпес ө негесі, тозбайтын асылы. Ол жасампаз ұ рпақ пен сырласындай, қ имасындай мә ң гі бірге жасай береді. Жамбылдың қ анатты шабытпен дү ниеге келген шығ армалары ә лемнің ондағ ан тіліне аударылып дү ние жү зіне тарады. Жамбыл кө зінің тірісінде-ақ КСРО Мемлекеттік сыйлығ ының лауреаты атағ ын алып, ө зінің де, халқ ының да даң қ ын дү йім дү ниеге паш етті. Жамбыл бейнесі қ азақ ө нерінің барлық тү рінде, барша жанрында шабытпен бедерленіп, ұ лттың рухы биік ұ лы тұ лғ асы екенін ә йгіледі.