Дина Рычкова

    1942 ий. Ноябрь. Школ. Луымшо классыште Историй урок кая. Пеле почылтшо омса виш гыч туныктышын йӱ кшӧ шокта:

    - Шергакан йолташем-влак, эре шарнен шогыза: ала-кунам шукерте ожно ты пагытланак кумда Русь гычын чумыргеныт тӱ рлӧ калык-влак да Моско кугыжаныш гыч шучко тушманым поктен колтеныт, руш мландым поляк шляхтичлан пуэн огытыл. Тале Патыр-влак Минин ден Пожарский шочмо мландыштым аралышаш верч чот шогеныт. Уке, Русь тунам сукен шинчын огыл!

    Сукен шинчын огыл Наполеон ончылнат! Уке! Российым сеҥ аш ок лий! Кызытат теве шучко тушман мемнан Шочмо Элнам сеҥ аш толаша. Совет Элын вийже – ожнысо семынак, чыла тӱ рлӧ национальностян калыкын ик ой дене тушман ваштареш шогалмаштыже! Ме садак тушманым сеҥ ена! Те тидлан чот ӱ шаныза!

    Теат тений школым тунем пытареда. Ийготда армийыш каяшат шуэш. Теат Шочмо Элдам аралаш тӱ ҥ алыда. Лийза лӱ ддымӧ салтак, ожнысо Патыр-влакын чапыштым ида волто!

    - А мылам уже вашке латкандаше темеш – мый кызытак армийыш кайынем… кеч эрлак…

    - Шого, Вӧ дыр, чыталте изиш… Тылат эше вийым погаш кӱ леш.

    - А мый садак каем!

    - Кӧ тушто пешак армийыш кайынеже? – класс омса комдык почылто. Омса вишыште почтальон койылалтыш. – Мый теве райцентр гыч толам, почтым кондем. Военкомат гычат увер уло… Сарыш каяш повестке… Вӧ дыр Охотников уло мо классыштыда?

    - Уло! Уло! Тиде мый! Повестке мылам?

    - Тылат, шоляш, тылат… - пел кидан Семон чӱ чӱ чолга рвезылан кагазым кучыктыш.

    Тудыжо йӱ кынак лудын лекте, вара куанен пелештыш:

    - Тачак каяш кӱ леш, касвелеш машина дене олашке наҥ гаяш тӱ ҥ алыт…

    Тунемше-влак гӱ жлаш тӱ ҥ альыч, Вӧ дырым ӧ ндалыт, кидым кучат… Ӱ дыр-влак шинчавӱ дым ӱ штыт. Чыланат чеверласат. Туныктышат Вӧ дырым чот ӧ ндале:  

    - Йӧ ратыме йолташем, талын, лӱ ддымын кредал. Тушманым сеҥ ен, мӧ ҥ гӧ пӧ ртыл. Тый вара мыйын олмешем Историйым туныкташ тӱ ҥ алат! А кызыт ават дене чеверласен тол да корныш тарване веле.

    - Мый пӧ ртылам… мый товатат пӧ ртылам… Сеҥ ымаш деч вара чыланат угыч вашлийына!

    1982 ий. Ноябрь. Школ. Луымшо классыште Историй урок кая. Туныктышо Минин да Пожарский нерген каласкала. Вара Наполеон нерген пелешта. Мутшо Кугу Отечественный сар нерген лектеш:

    - Фашист тӱ ча пеш чот шучко лийын. Но тудымат сеҥ ыме. Совет калыкын вийже – келшен илымаште. Мемнан элыштына шуко тӱ рлӧ национальностян калык-влак илат. Эллан ойго толмо годым нуно, иктӧ р шогалын, тушманым садак сеҥ ат. Тыге лийын ожнат, тыге улеш кызытат.  Теат теве тений школым тунем пытареда… рвезе-влак армийыш каят… Кеч-могай нелылык логалеш гынат, йолташем-влак, эре лийза лӱ ддымӧ, патыр да Шочмо Элдам нимо деч чот йӧ ратыза! Ваш-ваш пагален моштыза!

    - Фёдор Михайлович, а молан таче Те парадный пинчакдам чиенда? Тыгай мотор койыда… А медальдаже мыняр шуко-о-о… - шоктыш Лидукын весела йӱ кшӧ.

    - А таче… паледа, йолташем-влак, таче мыйын куанле кече.

    - А могай?..

    Туныктышо окна деке лишеме. Кужу-у жап ала-кушко торашке-торашке ончен шогыш, вара шыргыжале:

    - Да! Куанле кече! Нылле ий ончыч лачак тиде кечын, лачак Историй урок гыч мый лектын каенам Кугу сарышке. Историйым туныктышем мылам тунам юзо сугыньым пуэн: тушманым сеҥ аш, мӧ ҥ гӧ пӧ ртылаш да йоча-влаклан Историйым туныкташ!

    - А молан оҥ ысо ик медальда катлыше? – адак шоктыш чолга Лидукын мутшо.

    - Ойлыза… ойлыза… каласкалыза сарыште коштмыда нерген… - тунемше-влак ылыжыч веле.

    - Вот, маньым вет, тунамат Историй урок ыле… Тунамат туныктышо Шочмо Элым йӧ раташ ӱ жын. Почтальон повесткым вик урокышкак конден пуэн. Йолташем-влак чот шокшын ужатышт. Мый кок меҥ ге торашке мӧ ҥ гӧ куржым… Авам шурнывечыште… Котомкашке кинде сукырым пыштен, шортын-шортын, сарыш ужатыш. Ачамын тошто мыжержым чиен, йыдал йол дене латкок меҥ гым эртен, каслан военкоматыш миен шуым. Тушеч вигак олашке наҥ гайышт. Эрлашыжым поезд дене Моско воктеке кудална. Тушто ик тылзе лӱ йклаш туныктышт да фронтыш колтышт. Чыла навыкшат бойлаште толын, чылаланат лач бойышто тунемме. Мыйым пӱ рымаш арален. Икана Смоленск тураште кредалме годым, атакыш куржшыла, оҥ ышкем немыч пуля толын керылтын… Ударлан кӧ ра мый шуҥ галтынам… Ончем: йымалнем ала-мо йылгыжалтыш… Туштанак пуля кия, эше шокшо… Сайрак ончальым – тиде шукерте огыл гына налме «За отвагу» медалемын изи ужашыже, а медаль каталтше… Тыге тиде медаль мыйым колымаш деч утарен коден. Вот вет кузе лиеш южгунам. А тунам вара мый кынельым да «Нет, фашист, не возьмёшь! » манын, угыч атакыш куржым. Шуко ужаш логалын сарыште… ой, пеш шучко сар. Нигунам ынже лий сар!

    А сар деч вара вот ынде мыняр ий лиеш – Историйым туныктем, шке туныктышемын сугыньжым шуктем. Тендамат, шергакан йолташем-влак, Шочмо Элым йӧ раташ ӱ жам, ваш келшен моштыза!

    1992 ий. Ноябрь. Школ. Историй кабинет. Луымшо классыште тунемше-влак ончычсо выпускник-влак дене вашлиймашым эртараш ямдылалтыт. Лу ий ончыч школым тунем пытарыше рвезе-влак салтак вургеман улыт, оҥ ыштышт медаль-влак чолгыжыт. Шоҥ гемше Фёдор Михайловичат парадный пинчакшым чиен, медальже-влак йылгыжалтат. Ончычсо выпускникше-влак тудым ӧ ндалыт, кидым кучат, шокшын саламлалтыт. Кызыт Историйым туныктышо, институт деч вара гына толшо самырык рвезе, урокым тӱ ҥ алеш:

    - Пагалыме самырык йолташем-влак, тачысе кече лӱ млӧ кече. Ала-кунам пеш шукерте ожно ты кечын Минин ден Пожарскийын чумырымо ополченийже Моском утарен кертын, шляхтич кашакым руш мланде гыч поктен колтен. Варажым руш калык француз тӱ чамат сеҥ ен кертын. А эшеат чот шучкыжо – ты пагытыштак немыч тушман Моском сеҥ аш толашен. Но совет калык, чылан пырля чумырген, тиде шапшакымат Моско деч кораҥ ден кертын. Мом мый каласынем? Шочмо мланде тӱ няште – эн шерге! Мландет уло – калык уло, калык уло – тый улат! Сандене Российысе калык кеч-могай курымыштат шке Шочмо мландыжым эре арала, каласен моштыдымо патырлыкым, героизмым ончыкта. Теат тений школым тунем пытареда, рвезе-влак армий радамыш логалыт. Йолташем-влак, кеч-могай нелылык логалеш гынат, теат тале воин лийза, ончычсо Патыр-влакын чапыштым кӱ шнӧ кучыза.

    А тачысе вашлиймашкына мемнан деке моткочак чот пагалыме Айдеме-влак толыныт. Нуно чыланат Герой улыт. Лачак витле ий ончыч тиде кечын кундемнан эн пагалыме айдемыже, Почётан туныктышына, Кугу сарын ветеранже – Фёдор Михайлович Охотников – вигак парт кокла гыч сарыш лектын каен. Тушманым сеҥ ен пӧ ртылын, ӱ мыржӧ мучко йоча-влакым Патриот лияш туныктен илен.

    А лачак нылле ий эртымеке, тудын тунемшыже-влак, школ омса лондемым вончен, тыгакак вик логалыныт вес сарыш – афган сарыш. Интернациональный долгыштым шуктышыла ветеранын тунемшыже-влакат лӱ ддымылыкым, патырлыкым ончыктеныт, Шочмо Элышт ончылно шке порысыштым геройла шуктеныт.

    Айста мутым пуэна нине герой-влаклан – Шочмо Элнам тушман деч саклыше Патыр-влаклан. Фёдор Михайлович, тачысе самырык тукымлан могай поро ойым каласеда?

    - Могай поро ойым маныда?.. А паледа, могай эн поро ой?.. Мый тыланда чылаланда тыланем мыйын ийгот марте да эше утларакат илен шукташ! А шеҥ гек савырнен ончалмекыда, чыланат кугешнен каласыза: «Чын илышым илен эртаренам - пиалан улам! »

    Мыят таче куанен каласем: чын илышым илен эртаренам – пиалан улам! Мый моткоч чот пиалан улам: ожнысо неле пагытыште лу класс марте тунем кертынам, да туныктышем мыйым Шочмо Элым йӧ раташ туныктен. Тиде йӧ ратымашым мый автомат кучен доказатленам – Шочмо Элем тушман деч утаренам. Пиалан улам – вет ӱ мырем мучко варажым мый самырык-влакым Патриот лияш туныктенам. А эше эн кугу пиалже – мыйын тунемшем-влакат неле пагытыште Шочмо Элыштым аралышыла геройлыкым ончыктеныт! Мый нунын дене моткоч чот кугешнем! Чон коржеш, чот коржеш – чыланжак мӧ ҥ гӧ пӧ ртылын огытыл… Нуным шарныман! Нуным шарнен, илыше ветеран-влакым саклен, теат Герой лийза! Вот мо тугай илыш да мо тугай пиал – Шочмо Элым йӧ ратымаш да ваш пагален моштымаш!

    - Да, самырык таҥ -влак, мемнан тукымат патриотизм шӱ лышеш кушкын. Мемнамат Кугу сарын ветеранже туныктен. Меат Шочмо Элна верч тулан бойыш пуренна, - мутым шуйыш ончычсо класс комсорг, оҥ тич орденан да медалян Виталий. – Ме интернациональный долгым шуктенна, вес элыште кредалынна, но тидын денат шке элнам араленна. Тенийсе тушман эше чот шучкырак. Шуко совет салтакым пытарен… ой, шуко… Пеш чот самырык лийыныт нуно… Меат вет вик парт кокла гыч каенна… Сандене теат, самырык таҥ -влак, кеч-могай нелылыкланат эре ямде лийза, шкендам эре шуарен шогыза!

    - Мый кок ий эре бензовоз дене коштынам – афган курык коклашке шкенан-влаклан горючийым шупшыктенам, - ушныш Юра, кительысе медальже-влакат чолгыжалтышт. – Тиде моткоч опасный паша – вет машиным пудештараш ик пулят сита. А душман кашак эре шиждымын лектыт, кунам йӧ ршеш от вучо. Пока кӱ леш верыш миен от шу – нерв эре стальной пружин гай чот шупшылалтше. Садлан, йолташ-влак, шкендам психологически ямдылашат ида мондо. Пӧ ръеҥ эре виян лийын моштышаш!

    - А мый БТР дене коштынам, десант автоматчик-влакым шупшыктенам, - пелештыш Андрей. – Корнышто бензовоз-влакым оролашат кӱ лын, вет душман кашак керылтыт гын, бензовоз колонным арален кодаш кӱ лын. Топливым нуно шкаланыштат налын кертыныт. Садлан меат моткоч чот напряжённый лийынна. А икана ме  Витя да Юра дене тушто пырля вашлийынна. Умыледа, кум одноклассник тора афган мландыште уш каен ӧ ндалалтынна, шинчавӱ д йога… Манаш веле, йот войнаште кум йолташ пырля вашлийынна… Вот тиде эн кугу куан ыле тунам!

    - А мый зенитчик лийынам, - ушныш Лёша. – Тушманын самолёт ден вертолётыштым лочкенам. Ме Саша дене пырля служитленна. Ик бой годым Саша чот сусырген. Варажым тудым вертолёт дене шкенан элыш колтеныт. Но шучко сусыр йолташнан илышыжым кӱ рлын. Йӧ ра кеч, эше шочмо мӧ ҥ гыжӧ толын шуктен… А вот Ваня толын огыл. Курык коклаште засадыш логалын. Тудым «Шем тюльпан» веле конден…

    Икманаш, самырык таҥ -влак, те ончыкылык салтак улыда. Салтак деч огыт йод, кушто служитлаш. Салтакым колтат тушко, кушко кӱ леш. Но кеч-кушто лийыда гынат, эре айдеме лийын кодса: нигунам йолташым эҥ гекыште ида кодо! Полшыза ваш-ваш! Нигунам лӱ дын ида чакне! Кӱ леш гын, пытартыш тат марте шогыза!

    Тунемше-влак кажне ойлышым тӱ ткын колыштыт… шинчашт медаль ден орден-влакым эскерат… Шижалтеш: чоныштышт тул ылыжеш… патриот йып! Самырык туныктышо шочынжо тышеч огыл, сандене чыла выпускникым ок пале. Теве шинчажлан эн шеҥ гелне шинчыше айдеме перныш. Тудо тыглай костюм дене. Шижде, шоналтыде, туныктышо йодын колтыш:

    - А Те кузе служитленда?.. Могай бой ушеш кодын?.. Могай сугыньым пуэда?..

    - А мый мо, дурак улам мо войнаш каяш?! Мый институтышто тунемынам!

    Классыште пуйто кӱ дырчӧ рашкалтыш! Шоҥ го туныктышо шӱ мжым кучыш, ошемалте. Сар ветеран-влак пеш чот чевергышт, парт йымалне улшо кидышт мушкындыш чумыргыш… шинчаштышт шыде тул ылыже да нимучашдыме кугу ойго шыжалте… Очыни, чыланат сарыште колышо йолташ-влакыштым шарналтышт… Очыни, тиде шапшакым кӱ рышт кышкымышт шуо! Но…

    Школысо тунемше-влакат вашталтыч – тыгайым колаш нунын ушышкыштат пурен огыл.

    Комсорг Виталий ыш чыте – угыч шогале. Йоча-влак огыт лий гын, тудо, конешне, тиде «ушан» айдеме дене вес семын кутыра ыле. А кызыт шке туныктышыжым ваче гычше ӧ ндале… то ошемше, то чевергыше чурийжым ӱ штылале да шып гына ойлаш тӱ ҥ але:

    - Икана мемнан рота засадыш логалын. Душман кашак курыкым сайын палат, чыла ущелье ден пещерым нуно контролироватлат. Ик пещере гыч шиждымын лектыныт… А ме нунын шинчаончылнышт кидкопаште улмо гай койына… Шылаш нигушко… Командир приказым ойла: шеҥ ек чакнаш. Тудо татыштак шкенжымат пуля йӧ рыкта. Сусыр командирым вашкен гына бой гыч лукташ кӱ леш, моло-влакым арален кодаш кӱ леш… Мыйын взводем гыч икмыняр салтак обороным налыт… тушманын наступленийжым чараклен шогалташ… Ме содор вес верыш куржына… командирым да моло сусыр-влакым нумалына… Ужам варажым: чактараш кодшо салтак-влак чылан коленыт, а икте… икте… мыйын эн лишыл йолташем… шога йол ӱ мбалне… кидше автомат дене лӱ йкала… а вуйжо уке… Тушманын снарядше вуйжым кӱ рлын кудалтен… а салтак эше лӱ йкала… йолташыже-влакым арала… Арален тунам тудо тыйымат, одноклассник йолташ – институтышто тунемын керт манын!

    Вескана корно дене кудалына… Ончена: корно покшелне совет салтак шинча… Мо тугай?.. БТР-ым шогалтышна… автоматчик-влак тудын деке куржыч… нӧ лталаш гына тӱ ҥ альыч – моткоч кугу пудешталтмаш волгалте. Чыланат тушанак пытышт. Тыге душман кашак колышо салтакын вургем кӧ ргышкыжӧ миным шылтат, а кӧ салтакым тӱ ка – вигак чыла пудештеш… Тыгай случай шуко лийын. Нуно салтак-влакат коленыт тыланет тынысыште илашлан, институтышто тунемашетлан!

    Эше вескана мемнан рота афган кишлакым душман деч утарен. Кечывалым тусо калык пеш порын вашлийшыла койын… Йӱ длан нойышо рота кишлак деч изиш тораштырак малаш шогалын, палаткым шогалтенна. Орол-влак лийыныт. Мыйым да моло взвод командир-влакым рота командир шке декше ӱ жыктен – эрласе задачым ышташ кӱ лын. Шке палаткыш пӧ ртылмеке, ужам – орол-влак уке улыт… Кӧ ргышкӧ ончальым – уш кайыш – мыйын малыше взводемым чылаштым шӱ шкыл пыштыме… Кузе шонет, одноклассник, нуно чылан окмак лийыныт мо? Тудо сарышке чылан дурак-шамыч веле каеныт мо? А тыйын гае «ушан-влакше» институтышто тунем шинченыт?! Тугеже, каласе: а тый могай подвигым ыштенат, Шочмо Элетлан могай пайдам конденат?! Институтышто налме шинчымашетым калык верч пуэнат уке?! Кузе элет ончылно священный долгетым шуктенат? Кузе тый кызыт малет? Йӱ д омет ласка дыр? А вот ме кызытат йӱ д еда атакыш куржына… Мыланна тачат ласкалык уке… - ме дурак улына да мо?  Илыше йолташ-влакшым от шотло гын, кеч колышо салтак-влак ончылно вуетым савалте… чылтшак айдеме тӱ сетым ит йомдаре!

    Галстукан да йошкар пинчакан одноклассник ик мутымат ыш пелеште… класс омсам йолжо дене чумал почат, лектын кайыш.

    Классыште шып. Кажныже шке семынже шона… мо лиймым акла… Самырык туныктышо тарай гай чеверген… очыни, еҥ ым палыде йодмыжлан шкенжым чот вурса… нимом пелешташат шотым ок му…

    Шоҥ го туныктышо кынел шогале… чылаштым тӱ слен ончале…

    - Мыланем моткоч намыс – герой выпускникем-влак коклаште уло, ужат, вес шонышан еҥ ат. Да… илышыште тӱ рлӧ еҥ -влак улыт… чылаштын чоныштым икгайым ышташ ок лий… Но йолташым пагалымаш, вес айдемым аклымаш эре ончылно лийшаш! Илыш моткоч тургыман… кӧ пала, мо вуча кажныжым… Лач пырля ушнен гына, ваш пагален гына кеч-могай ойгат сеҥ алтеш. Шарныза тидым!

    2020 ий. Школышто выпускник-влакын вашлиймаш пайремышт. Тӱ рлӧ ийготан выпускник-влак шке классышт дене тӱ шкан-тӱ шкан погынен шогат, пырля вашлиймыштлан чот куанен юарлат, чылт йоча семынак койыт.

    Теве ик тӱ шка ӧ рдыжтырак шога. Илалше туныктышышт мутым лукто:

    - Пагалыме йолташем-влак, а шарнеда, коло кандаш ий ончыч мый тендам школ омса деч ужатен колтышым? Те мыйын первый выпускем улыда, садланак те чыланат эре мыйын шӱ мыштем улыда. Кажныда нерген шонем, тургыжланем, сеҥ ымашланда куанем. А эше шарнеда, икана мый вашлиймашке ончычсо выпускник-влакым да нунын шоҥ го туныктышыштым ӱ жынам ыле?.. Ветеранат, тудын геройло тунемшыже-влакат тендам Чын Айдеме лияш ӱ жыч, кеч-могай ситуацийыштат яндар чонан кодаш ойлышт… Ужыда, кузе виян жап эрта! Мый тунам институт деч вара толынам веле ыле… нимогай паша опытемат эше уке ыле… А кызыт ынде вуемат чалемын, вашке пенсийышкат каем… Тыланда мый таум ойлынем: тау сай Айдеме лиймыланда, тау школын, мыйын, шочмо мландыдан чапшым кӱ шнӧ аралымыланда! Ончыкыжат, ӱ шанем, Шочмо Элнан чын патриотшо кодыда манын! Еҥ -влак тунамат, кызытат тӱ рлӧ семын шкеныштым кучат… Но илыш пӱ рымаш чылажымат шке верышкыже шында…

    - А эше шарнеда, йолташ-влак, тунамсе вашлиймашна годым йошкар пинчакан «ушан» еҥ ет кузе каласен шындыш? – лекте ик йӱ к.

    - Да тыгай койыш ок мондалт. Тыгай койыш чӱ чкыдын моло дене таҥ астаралтеш.

    - А паледа, вет тиде еҥ весе-влакым шотлыдымыжлан кидышкыже кучен шке мутшым…

    - Кузе-е?!

    - Кузе… Вот арам огыл ойлат весым пагалаш кӱ леш манын… Тудын эргыже школ деч вара институтыш тунемаш пурыш. Но шала койышыжлан кӧ ра тушеч луктын кудалтышт. Армийышке нальыч. Логалын Сирийышке. Тушечын колоткам веле конденыт… Вот тыге…

    - Да… илыш пӱ рымаш шке пала…

    - Вот тыге, йолташем-влак. Ик тукымым вес тукым алмашта… Илыш ончыко да ончыко кая… Айдеме-влак вашталтыт… Но чон яндарлык эре курымашлыкак лийже! – тунемшыже-влакым порын ӧ ндале илалше туныктышо.

    2022 ий. Ноябрь. Школ ончылно – кугу погынымаш. Таче ял калык шке шочшыжо-влакым у сарыш ужата. Кандашле ий ончычсо семынак кочо шинчавӱ д йога. Но тысе погынышо-влак коклаште ту пагытысе айдеме-влак ынде уке улыт. Кызытсе погынышто нунын уныкашт ден кугезе уныкашт-влак шогат. Шоненыт мо тунамсе салтак радамыш шогалше-влак, илен-толын, нунын уныкашт-влак угыч тиде каргыме фашист кашак ваштареш шогалыт манын??? Шоненыт мо-о-о???

    А вет илыш шуйна! Кажне тукымлан илыш у деч у нелылыкым конда. Молан? Молан айдеме тукымлан тыге пӱ ралтын? Молан, акретле илыш гычак тӱ ҥ алын, таче мартеат мландӱ мбалне эре сар каен шога? Молан мландӱ мбалне эре осал сеҥ аш тӧ ча? Молан? Молан тачысе у тукым угыч сарыш кая – Шочмо Элым аралаш шогалеш? О Юмо, огеш лий мо сар деч посна илаш?!

    Кажне айдемын ушыжым-чонжым тыгай шонымаш туржеш, кочо шинчавӱ дым виешак луктеш.  Чыланат семынышт Сандалык Ош Поро Кугу Юмым сӧ рвалат, Шочын Ава деч аралтышым йодыт.

    Теве калык ончылно историй предметым туныктышо, ончычсо афган сарын ветеранже, мутым пелештыш:

    - Пагалыме пошкудем-влак, жапше годым мыйымат ветеран туныктышем сарыш поро сугынь дене ужатен. Илыш эре ончыко кая. Таче мыят шке тунемшем-влакым сарыш ужатем. Йӧ ршынат шонен омыл тыге лиеш манын. Но мый пеҥ гыдын ӱ шанем: марий мландын эргыже-влак моло калык-влак дене пырля садак шем вийым чактарат, Шочмо Элнам арален кодат. Тыге лийын акретле ожнат, тыге лиеш эре! Тек Поро вий эре сеҥ а!

    Да, илыш ончыко шуйна! Тек Поро вий эре сеҥ а!!!

                                                                                2022, ноябрь