Өзін-өзі тексеру сұрақтары

14 –тақ ырып. Батыс Европадағ ы ХІХ ғ. ІІ жартысы – ХХ ғ. саяси жә не қ ұ қ ық тық ілімдері

ХІХ ғ асырдың екінші жартысындағ ы саяси жә не қ ұ қ ық тық идеологияның негізгі белгілері мен басты бағ ыттары.

Батыс Европадағ ы марксизмнің саяси жә не қ ұ қ ық тық ілімі. Карл Маркс пен Фридрих Энгельстің саяси жә не қ ұ қ ық тық кµзқ арастарының қ алыптасуы. Мемлекет, қ ұ қ ық жә не экономиканың арақ атынасы. «Коммунистік партия Манифесті». Мемлекет жә не тµң керіліс. Пролетариат диктатурасы мемлекеті идеясы. Марксизм мемлекеттің жойылуы шарттары туралы. Энгельс мемлекеттің пайда болу белгілері жә не нысандары, мемлекеттік жә не қ ұ қ ық тық қ ондырманың экономикалық базиске ық палы туралы.

Позитивизмнің негізін салушылардың саяси жә не қ ұ қ ық тық тұ жырымдамалары. Огюст Конттың саяси-қ ұ қ ық тық ілімі. Мемлекет пен қ ұ қ ық тың тарихи дамуы. Социократия теориясы. Субъективті қ ұ қ ық міндет жә не ә леуметтік қ ызмет ретінде.

Герберт Спенсердің саяси жә не қ ұ қ ық тық ілімдері. Мемлекеттің органикалық теориясы. Мемлекет функциялары мен органдарының дамуы, олардың типтері.

Заң дық позитивизм. Джон Остин (Англия). К. Бергбом жә не П. Лабанд (Германия). «ұ ғ ымдар юриспруденциясы». Қ ұ қ ық заң ретінде. Мемлекеттің заң дық белгісі. Қ ұ қ ық тық мемлекет идеясы.

Ә леуметтік позитивизм. Рудольф фон Иерингтің (Германия) мемлекет жә не қ ұ қ ық туралы ілімі. «Мү дделер юриспуденциясы». Қ ұ қ ық заң дық қ орғ алғ ан мү дде ретінде. Ә леуметтік кү штер қ ұ қ ығ ыү шін кү рес.

Людвиг Гумплович (Австрия) саяси жә не қ ұ қ ық тық ілімі. Кү ш кµрсету теориясы. Мемлекет эволюциясы. «Қ азіргі мә дени мемлекет».

Қ ұ қ ық жә не мемлекет туралы Фридрих Ницше ілімі. Мемлекет мә дени жә не ә леуметтік даму қ ұ ралы ретінде, оның типтері. Қ ұ қ ық тың элитарлы тұ жырымдамасы. Қ ұ қ ық, тең сіздік, жең ілдіктер. Соғ ыс пен бейбітшілікке кµзқ арастары. Тµң керіліс мә дениетке қ ауіп ретінде.

Маркстік ілім бойынша адамзат қ оғ амының ө мір суруінің шарты — материалдық игіліктерді ү немі ө ндіріп отыру болып табылады. Маркстің айтуынша қ оғ ам дамуы ө ндірістік қ атынастар мен ө ндіргіш кү штердің дамуының сипаты мен дең гейіне сә йкес келуіне байланысты болмақ. Бұ л тарихи прогрестің итермелеуші кү ші болып табылады.

Марксизм ілімІ бойынша, мемлекет алғ ашқ ы кезден-ақ қ арама-карсылық пен кайшылық қ а толы қ оғ амдык дамудың жемісі. Рулық коғ амның ыдырауы мен мемлекеттің пайда болуының алғ ашқ ы белгілері туралы Ф. Энгельс " Семьяның, жеке меншіктің жә не мемлекеттің шығ уы туралы" ең бегінде былай деп жазады: " Ө зінің бү кіл экономикалық тұ рмыс жағ дайларынан келіп, еріктілер мен қ ұ лдарғ а, қ анаушы байлар мен қ аналушы кедейлерге белінуге тиісті қ оғ ам — бұ л қ арама-қ арсылық тарды кайтадан ымыраластыра алмайтыны былай тұ рсын, қ айта оларды барғ ан сайын шиеленістіре тү суге тиісті қ оғ ам пайда болды».

Мемлекет туралы Маркс пен Энгельстің ілімін одан ә рі жалғ астырғ ан Ленин " Мемлекет туралы" ең бегінде " Қ ай жерде, қ ай кезде қ оғ ам тап-тапқ а бө лінсе, қ ай кезде қ анаушылар мен қ аналушылар пайда болса, сол жерде, сол кезде мемлекет пайда болды" деген қ орытынды жасайды.

Мемлекет дегеніміз — бір таптың екінші тапқ а ү сгемдік жү ргізуін қ олдап отыратын машина.

Лениннің сө зімен айтқ анда, " мемлекет дегеніміз адам қ оғ амынан бө лініп шық қ ан басқ ару аппараты". Тек басқ ару ісімен ғ ана шұ ғ ылданатын, басқ ару ү шін ө згенің еркін кү штеуге бағ ындыратын айрық ша зорлау, бағ ындыру аппараты — тү рмелерді, адамдардың айрық ша образдарын, ә скерді, тағ ы сол сияқ тыларды қ ажет ететін адамдардың айрық ша тобы пайда болғ ан кездемемлекет те пайда болғ ан кү штеу тә сілі деп аталды.

Маркстік-лениндік ілім бойынша қ оғ амның дамуына байланысты, пролетариаттың экономикалық, саяси, ә скери жә не мә дени кү шінің артуына байланысты мемлекет қ ұ рыла бастады. Билік олардың пікірінше буржуазиялық мемлекеттен пролетариатдиктатурасына кө шеді, ол жалпы халық тық социалистік мемлекетке ұ ласады, ол дами келе ақ ыр соң ында мемлекеттің қ ұ рып-бітуіне жеткізеді.

Мемлекетті тек тап ү стемдігінің қ ұ ралы ретінде ғ ана қ арастырғ ан маркстік-лениндік ілімнің негізін қ алаушылар мемлекеттің басқ адай қ ызметтеріне назар аудармады жә не оның ұ йымдастыру, шаруашылық,, мә дени, сыртқ ы саясат мә селелерін қ арастырмайды. Мемлекет жә не қ ұ қ ық туралы маркстік ілімге тарих ө з бағ асын берді. Олардың мемлекет жә не саясат туралы кө птеген қ ағ идалары уақ ыт талабына шыдай бере алмады. Дегенмен де, олардың саясат, мемлекет, қ ұ қ ық жә не заң туралы кө зқ арастары мен идеялары ә лемдік саяси-қ ұ қ ық тық ілімдер тарихына мә нгіге енді жә не ғ алымдардьің зерттеу тақ ырыбына айналды. Сонымен бірге, марксизмді жап-жақ ты оқ ып ү йренбей, ә лемнің XIX—XX ғ асырлардағ ы саяси жә не рухани бейнесін кө з алдымызғ а елестету де мү мкін емес.

Танымдық жағ ынан ХІХ ғ. екінші жартысындағ ы буржуазиялық саяси жә не қ ұ қ ық тық ілімдер метафизикалық ә дістемені теріске шығ арып, позитивизм негізінде дамыды. Мемлекет пен қ ұ қ ық тың позитивистік теориясы екі тү рде кµрініс тапқ анын білу жә не тү сіндіре алу керек. Біріншісі – заң дық позитивизм (буржуазияның заң дық дү ниетанымының дә стү рлерін жалғ астырушы формалды-догматикалық бағ ыт), ә рекеттегі мемлекет механизмін зерттеумен, мемлекеттік мекемелер мен қ ұ қ ық тық жү йелердің белгілерін анық таумен шектеледі. ө кілдері: Д. Остин, К. Бергбом, А. Эсмен, Г. Ф. Шершеневич. Екіншісі – ә леуметтік позитивизм, қ ұ қ ық ты µзге ә леуметтік қ ұ былыстармен тығ ыз байланыста қ арастырады. ө кілдері ретінде Р. Иеринг, Г. Спенсер, Л. Гумпловичті атауғ а болады.

Негізгі ә дебиеттер:

1. История политических и правовых учений/ Под общей ред. Нерсесянца В. С. Изд. 2-е, стереотип. – М., 1997; 1998; 1999; 2000.

2. История политических и правовых учений/ Под ред. Лейста О. Э. –М., 1997; 1999; 2000.

3. История политических и правовых учений: Краткий учебный курс/ Под. общ. ред. Нерсесянца В. С. –М., 2000.

4. Козлихин И. Ю. История политических и правовых учений. Новое время: от Макиавелли до Канта. Курс лекций. СПб., 2001 (издание содержит излечение из трудов классиков)

5. История политических и правовых учений/ Хрестоматия / Под. ред. Малахова В. П. – М., 2000.

6. История политических и правовых учений/ Хрестоматия / Под. ред. Лейста О. Э. – М., 2000.

7. Антология мировой политической мысли: в 5т. Т. I: зарубежная политическая мысль: истоки и эволюция. Т. II.: Зарубежная политическая мысль: XX в. – М., 1997.

8. Антология мировой правовой мысли: В 5т. / Рук науч. проекта Семигин Г. Ю. - Т. III: Европа Америка: XVII-XX вв. - М., Мысль, 1999.

9. История философии права. Учебное пособие СПб: Юрид. инс-т 1988. (содержит обстоятельные фрагменты классических трудов).

10. Сравнительное изучение цивилизаций. Хрестоматия. Сост. Б. С. Ерасов. М., 1998

Қ осымша ә дебиеттер:

1. Бачинин В. А. История философии и социологии права. - Санкт-Петербург, 2001

2. Застенкер П. Е. Очерки истории социалистической мысли. М., 1985

3. История политических и правовых учений XIX в. /Под ред. В. С. Нерсесянца. М., Наука, 1993

4. История политических и правовых учений XX в. /Под ред. В. С. Нерсесянца. М., Наука, 1995

5. История социалистических учений. /Сб. статей, М., 1984

6. Луковская Д. И. Политические и правовые учения: историко-теоретический аспект. - Л., 1985

7. Мамут Л. С. Карл Маркс как теоретик государства. М., 1979