Тақырып 11 Х‡ІІІ ғ. соңы - ХХ ғ. басындағы Германияның саяси және құқықтық ілімдері

Иммануил Канттың қ ұ қ ық жә не мемлекет туралы ілімдері. «Қ атаң императив». «Қ ұ қ ық тық азаматтық қ оғ ам» идеясы. Тең қ ұ қ ылы республикалардың дү ниежү зілік федерациясы идеясы. Мә ң гі бейбітшілік жобасы. «Мә ң гі бейбітшілікке».

Г. В. Ф. Гегельдің қ ұ қ ық жә не мемлекет туралы ілімдері. «Қ ұ қ ық философиясы». Қ ұ қ ық тү сінігі жә не оның даму сатылары. Биліктің бµлінуі жә не органикалық бірлігі концепциясы. Гегель халық аралық қ ұ қ ық, соғ ысжә не бейбітшілік туралы.

Қ ұ қ ық тың тарихи мектебі. Г. Гуго. Ф. К. Савиньи. Г. Пухта. Қ ұ қ ық тың стихиялы дамуы. Рух, халық санасы жә не қ ұ қ ық. Тіл жә не қ ұ қ ық.

Иммануил Кант (1724—1804) — классикалық неміс философиясының кө шбастаушысы жә не қ ұ қ ьіқ тың казіргі теориясындағ ы іргелі бағ ыттың бірінің негізін қ алаушы.

Кант философиясы танымның эмпирикалық (тә жірибелік) априорлық (тә жірибеге дейін немесе онан тыс) тү рлерін бір-біріне қ арсы қ оюғ а негізделеді.

Адамның жү ріс-тұ рыс ә рекетінің мә селелерін қ арастыратын Канттың практикалық философиясы ө зге ұ станымдағ ы қ ағ идаларғ а сү йенді. Оның практикалық философиясының қ ұ рамдас бө ліктері — этикасы мен қ ұ қ ық туралы іліміндегі негізгі рө л априорлы идеяларғ а тиесілі. Канттың пікірінше, егер табиғ атты тану барысында " ақ иқ аттың негізгі кайнар кө зі тә жірибе" болса, аладамгершіліктің заң дылық тарын адамдардың арасында болатын қ атынастардан туындатып шығ ару мү мкін емес. Жаратылыстану ғ ылымдарындағ ы сиякты мораль мен қ ұ қ ық тың теориясын калыптастыруғ а болмайды. Моральдық философияның міндеті ақ ыл-ойғ а сү йене отырьп адамның ө зінің эмпирикалық ө мір сү руІнде ұ станатын жалпығ а ортақ жү ріс-тұ рыс ережелерін кө рсетіп беруболып табылады.

Кант рационализмінің тағ ы бір ерекшелігі философтың адамгершілік пен қ ұ қ ық ты теориялық білім қ атарынан шығ арудан бастартуымен сипатталады. Бұ л тұ рғ ыдан алғ анда Руссо негізінен қ алағ ан демократиялық дә стү рді жалғ астырды.

Канттың қ ұ қ ық тық теориясы этикамен тығ ыз байланысты. Қ ұ қ ық пен моральдың арақ атынасын қ арастыра отырып, Кант қ ұ қ ық тық заң дарды адамгершіліктің алғ ашқ ы сатысы ретінде қ арастырады.

Канттың анық тамасы бойынша қ ұ қ ық — бұ л еркіндіктің жалпығ а ортақ заң ы тұ рғ ысында жеке адамның еркі ө згелердің еркіне қ айшы келмейтін шарттардың жиынтығ ы.

Ә лсуметтік-саяси қ ұ былыстарды тү сіндірудің априорлы принципіне сай Кант мемлекеттің шығ у тегі жө ніндегі мә селемен айналысудан бас тартты. Табиғ и қ ұ қ ық концепцияларына тә н мемлекеттің қ оғ амдық келісім жолымен орнау мә селесіне келгенде ол тек ақ ыл-ойдың идеясына ғ ана ие.

Саяси теорияның қ алыптасуындағ ы Канттың ү лесі оның қ ұ қ ық тық мемлекет туралы қ азіргі ілімдердің негізгі идеялары мен принциптерін орнық тыруымен сипатталады.

Тұ рақ ты қ ұ қ ық тық тә ртіптің кепілі болатын мемлекет, Канттың пікірінше, қ оғ амдық шарт жә не халық егеменділігі бастауларына негізделіп қ ұ рылуы тиіс. Ол заң билігін халық тың жү зеге асыруы азаматтардың арасында қ ұ қ ық тең сіздігіне ә келетін заң кабылдауғ а жол бермейді деген Руссоның пікірімен келіседі. Алаида Канттың халық егемендігі туралы пікірі шектеулі сипатта болды, Руссодағ ы халық билігін oл парламенттегі халық ө кілеттілігімен алмастырады.

Кант мемлекеттегі ү ш басты органды — заң шығ арушы (парламент), оны атқ арушы (ө кімет) жә не қ орғ аушы (сот) деп бө леді.

Ойшыл Германияның болашақ қ ұ рылымын конституциялык монархия тү рінде елестетті.

Георг Вильгельм Фридрих Гегельдің (1770—1831) философиялық ілімі классикалық неміс идеализмі дамуының ең жоғ арғ ы сатысы болып табылады. Оның негізгі шығ армалары — " Рух феноменологиясы" (1807), " Логика ғ ылымы" (1812—1816). " Философиялық ғ ылымдар энциклопедиясы" (1817).

Оның философиясының негізгі категориясы — абсолюттік идея. Абсолюттік идея ашылуының бірінші этапы — ең жалғ ан, абстрактылы ұ йымдардан нақ ты, алуан тү рлі жә не кө пқ ырлы ұ ғ ымдарғ а қ арай дамуы. Абсолюттік идеяның µзіндік қ озғ алысының екінші этапы — оның ө зі табиғ атқ а сің уі. Абсолюттік идея ашылуының ү шінші кезең і — оның қ алыптастырғ ан табиғ ат арқ ылы ө зіне қ айта оралуы. Табиғ ат тө менгі формадан жоғ ары формағ а карай дами отырып, рухқ а қ арай ө рлейді жә не рухта абсолюттік идеямен қ айта қ осылады.

Абсолюттік идея дамуының ү ш кезең іне сө йкес Гегель ілімінде білімдер жү йесі ү ш бө лімнен тұ рады:

1. Логика — ұ ғ ымдардың дамуы.

2. Табиғ ат философиясы

3. Рух философиясы

Мемлекет жә не қ ұ қ ық тың барлық мә селелерін Гегель рух философиясына жатқ ызады. Ол ө з кезегінде ү ш бө лімге бө лінеді:

A. Субъективті рух (антропология (жан тә ні сезінуінің субстанциясы ретінде); феноменология (жаннын санағ а айналуы); психология (жаннын теориялық жө не практикалық қ абілеттері);

Б. Объективті рух (абстракциялық қ ұ қ ық; мораль; адамгершілік);

B. Абсолюттік рух (эстетика; дін; филосктофия).

Субъективті рухтың объективтілікпен синтезі абсолюттік рухқ а ә келеді.

Гегельдің коғ амдық позициясы конституциялық қ ұ қ ық қ а байланысты кө зқ арастарымен де айқ ындалады. Кант сияқ ты ол дабиліктің бө лінуін еркіндіктің кепілі деп есептегенімен бұ л принцип Гегельде ө згеше талданады. Сот билігін ол жеке емес, ө кіметтік немесе атқ арушы биліктің қ ұ рамдас белігі ретінде карастырады. Гегель заң шығ арушы, ө кіметтік жә не корольдік биліктерді бө ліп кө рсетеді, онын ү стіне соң ғ ысын бү кіл осы жү йенің негізі жә не шың ы ретінде сипаттайды. Корольдік билік қ алғ ан екі билікті біріктіреді жә не тұ тастық ретіндегі мемлекеттің айнасы болып табылады. Гегель монархизмнің идеологы ретінде конститупиялық монархияны ә лемдік рухтың кө рінісі ретінде пайымдайды. Мұ рагерлік монархия сайламалығ а қ арағ анда табиғ и жә не кө пшіліктің билігімен салыстырғ анда басқ арудың ақ ылды формасы.

Германияда қ ұ қ ық тың тарихи мекгебі XVIII ғ асырдың аяғ ында пайда болды.

Бұ л мектептің негізін қ алаушы Геттинген университегінің профессоры Густав Гуго (1764—1844) болды. Г. Гугоның идеяларыБерлин унинсрситетінің профессоры Карл Фридрих Савиньидің (1779—1861) XIX ғ асырдың 40 жылдары басылып шық қ ан алты томдық " Қ азіргі рим қ ұ қ ығ ы жү йесі" ең бегінде жалғ асын тапты. Бұ л кезең де Германияда сакталып қ алғ ан феодалдық тә ртіптер жеке капиталистік меншікке негізделген катынастардың дамуына кедергі келтірді. Осы кайшылық ты шешуге ұ мтылғ ан неміс зангері Тибо ө зінің " Германия ү шін жалпығ а ортақ азаматтық қ ұ кық тық кажеттілігі" деген мақ аласында феодалдық ә дептерді ығ ыстыратын біртұ тас азаматтық кодекс қ ұ руды ұ сынды.

Қ ұ қ ық ты халық сенімінің кө рінісі ретінде жариялай отырып, Савиньи қ ұ қ ық ты даярлаудан заң герлердің рө лін де теріске шығ армайды. Ғ ылыми тұ рғ ыдан алғ анда тарихи мектеп мемлекет жә не қ ұ қ ық ты зерттеуге позитивті ү лес қ осты.

Негізгі ә дебиеттер:

1. История политических и правовых учений/ Под общей ред. Нерсесянца В. С. Изд. 2-е, стереотип. – М., 1997; 1998; 1999; 2000.

2. История политических и правовых учений/ Под ред. Лейста О. Э. –М., 1997; 1999; 2000.

3. История политических и правовых учений: Краткий учебный курс/ Под. общ. ред. Нерсесянца В. С. –М., 2000.

4. Козлихин И. Ю. История политических и правовых учений. Новое время: от Макиавелли до Канта. Курс лекций. СПб., 2001 (издание содержит излечение из трудов классиков)

5. История политических и правовых учений/ Хрестоматия / Под. ред. Малахова В. П. – М., 2000.

6. История политических и правовых учений/ Хрестоматия / Под. ред. Лейста О. Э. – М., 2000.

7. Антология мировой политической мысли: в 5т. Т. I: зарубежная политическая мысль: истоки и эволюция. Т. II.: Зарубежная политическая мысль: XX в. – М., 1997.

8. Антология мировой правовой мысли: В 5т. / Рук науч. проекта Семигин Г. Ю. - Т. III: Европа Америка: XVII-XX вв. - М., Мысль, 1999.

9. История философии права. Учебное пособие СПб: Юрид. инс-т 1988. (содержит обстоятельные фрагменты классических трудов).

10. Сравнительное изучение цивилизаций. Хрестоматия. Сост. Б. С. Ерасов. М., 1998

11. Кант И. Идея всеобщей истории во всемирно-гражданском плане. К вечному миру (Сер: " Жемчужины истории политической и правовой мысли " ). - Алматы: ВШП " Ә ділет", 1999.

Қ осымша ә дебиеттер:

1. Бачинин В. А. История философии и социологии права. - Санкт-Петербург, 2001

2. Гобозов И. А. Философия политики. -М., 1998

3. История политических и правовых учений (XVII-XVIII вв. ). /Под ред. В. С. Нерсесянца. М., Наука, 1989

4. История политических и правовых учений XIX в. /Под ред. В. С. Нерсесянца. М., Наука, 1993

5. История философии в кратком изложении. М., 1991

6. Киссель М. А. Гегель и современный мир. ЛГУ 1982

7. Кривушин Л. Т. Проблема государства и общества в домарксистской мысли. ЛГУ 1978

8. Нерсесянц В. С. Философское учение Гегеля о государстве и праве. //Сов. гос. право. № 9. 1970

9. Нерсесянц В. С. Гегелевская философия права: история и современность. М., 1974

10. Овсянников М. Ф. Гегель. М., 1971

Пысық тау сұ рақ тары: