Тақырып 10 Тәуелсіздікүшін күрес кезеңіндегі АҚШ-тың саяси және құқықтық ілімдері

Саяси жә не қ ұ қ ық тық ой негізгі бағ ыттарының жалпы сипаттамасы.

«Федералистердің » саяси жә не қ ұ қ ық тық идеялары. Александр Гамильтон. Джеймс Медисон. Джон Адамс. Джон Джей. Конституционализм жә не федерализм идеялары. Биліктің бµлінуі теориясы.

Радикалды демократтардың (республикашылар) саяси жә не қ ұ қ ық тық идеялары. Томас Джефферсонның саяси жә не қ ұ қ ық тық кµзқ арастары жә не олардың «тә уелсіздік декларациясында» кµрініс табуы. Томас Пейннің саяси-қ ұ қ ық тық кµзқ арастары.

Тә уелсіздік ү шін кү рес тұ сында (1775—1783) штаттардың Конфедерациясы қ ұ рылды. Алайда соғ ыс аяқ талысымен штаттардың одағ ын нығ айту жә нс тиімді федералды ү кімет қ ұ ру қ ажеттілігі туындады. Осы міндетті атқ ару ү шін 1781 жылдың мамыр айындаконституциялык Конвент қ ұ рылды. Ол барлық сословистік артық шылық тар мен дворяндық титулдарды жойып, ресиубликалық қ ұ рылысты бекітетін ажыратылғ ан ү ш билік жү йесін енгізетін федералдық Конституцияның жобасын дайындап шығ арды. 1803 жылы Жоғ арғ ы сот ө зінің конституциялык бақ ылау қ ұ қ ығ ын бекіткеннен кейін американдық революциияның барлық негізгі кезең дері (тә уелсіздік ү шін кү рес, жана мемлекттік қ ұ рылымды калыптастыру жә не оны ө мірге енгізу) толығ ымен аяқ талды.

Федералистердің ең кө рнекті ө кілі Александр Гамиль тон (1757—1804) кең ауқ ымда кө зқ арастағ ы мемлекет кайраткері ретінде конституциялық теория мен практика саласындағ ы терең зерттеушілердің авторы жә не қ уатты бір орталық қ а бағ ынғ ан федералдык ө кімет билігінің жалынды жақ таушысы болды.

Бір орталыкқ а бағ ынғ ан мемлекеттің муддесін кө здейтін федералистер халық билігінің ү стемдігі туралы демократтардың пікірлерімен келіскенімен, билікті тобырдың жаман ә деттері мен қ асиеітерін ауыздық тау қ ажеттілігімен байланыстырды, ө йткеніонсыз халық ешқ ашанда ақ ыл-ой мен ә ділеттіліктің еркіне бағ ынбайды. Федералдық конституцияның жобасына коммен тарийтурінде жазылғ ан " Федералистердің ескертпелері" деп аталатын жинақ та билік пен баскарудың барлық тү рлерінде де ө з артық шылық тары мен кемшіліктері болатыны айтылғ ан. Саяси шындық ты бұ лай бағ алау федералистерді ағ артушы-демократтармен жақ ың дастырды.

Ө зінің саяси кө зкарасы жағ ынан федералистер тобына Джон Адамс (1735—1826) та жатады. Ол саяси ғ ылым жә не мемлекетмә селелері бойынша алғ ашқ ы фундаменталды (іргелі) ең бектің авторы, кө пішліктің басқ аруына жуйелі тү рде қ арсы шық қ ан жә не казіргі консерватизмнің идеядық кө шбастаушыларының бірі болып табылады. Адамс қ арыз бен сыбайластық қ а баткан Англиядан бө лініп, колониялардың заң шығ арушы жә не ә кімшілік дербестігін негіздеуде Джефферсонды қ олдады. Дж. Адамс алғ ашқ ылардың бірі болып мемлекеттік қ ү рылымды ең маң ызды жә не ө зекгі мә селе ретің де қ арастырды. Ө зінің " Америка Қ ү рама Штаттарындағ ы ө кіметтік биліктің конституциясын қ орғ ау" атты кө лемді ү ш томды монографиясында биліктің ү ш тармағ ының ажыратылуы мен ттуелсіздігінің қ ажсттілігін негіздеді.

Монархия, аристократия, демократия сияқ ты басқ арудың қ арапайым формалары оның тү сіндірмелерінде деспотизмнің кө рінісі ретіндс байқ алады. Адамстың идеалы ~ баскарудың аралас формасы, ү ш элементтен тұ ратын баланс: атқ арушы билік. парламенттің жоғ ары аристократиялык жә не тө менгі демократиялық палатасы — осылар бірігіп азаматтық биліктің тең естірілген формасын қ ұ райды,

Джеймс Мэдисон (1751 — 1836) Филадельфия конвентіне қ а-тысушы, " Федералист" авторларыныц бірі, " американ конститу-ииясының ә кесі" деген қ ұ рметті титулдың иегері. Ол АҚ Ш жағ -дайындағ ы республикалық баскару идеясын дайындауғ а билік тармақ тарының тепе-тең ажыратылу теориясына, фракция кон-цепциясына жә не т. б. қ омақ ты улес қ осты.

Мэдисонның шығ армашылығ ында ғ асырдың кө птеген идеялық дә стү рлері қ июласып келеді: коғ амдық шарт жә не табиғ и қ ұ қ ық дә стү рлері, ө кіметтік билік салаларын конституциялық реттеу жә не адам қ ұ қ ық тары туралы заң жобаларына философиялық комментарийлер беру, сондай-ақ шотландтық. философ-эмпириктердің, ағ ылшын вигаларының мү рзсына ой толғ ау жә не ертедегі республикалардың тә жірибесін кайта пайымдау.

Мэдисон Монтескьенің ізінше биліктің ү ш тармағ ының ажыратылуын жақ тады, алайда олардың бө лінісіне келгендегі тенсіздікке орай қ иыншылық тар туындады. Осғ ан байланысты " ұ стамдылық тар жә не қ арсы қ оюшылық тар" деп аталатын жү йе кұ ру идеясы пайда болды.

Американ демократтарының кө рнекті ө кілінің бірі Томас Пейн (1737—1809) Англияда туып ө сті жә не Америкағ а Франклиннің кең есі бойынша келді. Теуелсіздік ү шін болғ ан американдық соғ ыстар кезінде ол кең танымал публицистке (кө семсө зге) айналды.

Пейн ө зінің " Зерделі пайым" памфлетінде (1776 ж. қ аң тар) дұ рыс ойланатын американдық патриоттың атымен штаттардың респлбликалық ө зін-ө зі басқ ару идеясын шеберлікпен қ орғ ап, мү рагерлік монархия мен метрополиядағ ы жартылай республикалық парламенттің айқ ын ә рі жасырын кү нә ларына батыл қ арсы шық ты. Пейннің пікірінше, Америка ісі барлық адамзаттың ісі болып табылады жә не барлық адамзаттың табиғ и қ ұ қ ық тарының жауларымен кү рескендерді толық жақ тайтындығ ын білдірді.

Американ колониялары тә уелсіздігінің либералды қ орғ аушысы бола отырып, француз революциясының практикасы менидеяларын консервативті тұ рғ ыда сынағ ан Э. Беркпен пікірталас барысында Пейн, бұ л сыншының ұ сынылғ ан қ ұ қ ық ты исламданғ ан қ ұ қ ық пен шатастырғ анына назар аударады. Берк ү шін мемлекет — адамзат даналығ ының туындысы, ал адам қ ұ қ ығ ы — адамдардың қ айырымдылық. пен зұ лымдық аралығ ын таң дау барысындағ ы саналы талаптары. Пейн ойынша, биліктің пайдаболуы мен емір сү руі тек бағ ыныштылардың келісіміне ғ ана негізделеді. Басқ арудың барлық формаларын ол екіге бө леді: сайламалы-ө кілдік жә не мұ рагерлік басқ ару. Біріншісі республика болса, екіншісі — монархия жә не аристократия. Баскару билігіталант пен қ абілеттілікті қ ажет еткендіктен, ал талант пен кабілет мү рагерлік арқ ылы берілмейтіндіктен, ең надан ел ғ анамонархиялық жә не аристократиялық басқ аруды қ анайды.

Адам қ ұ қ ығ ы — бұ л адамның алеуметтік болмысының қ асиеті жә не сонымен бірге, " ө кіметтік биліктің принципі". Бұ лқ асисттердің болуы тез дамуғ а жағ дай жасайды. " Адам қ ұ кық тары республикалық баскарудың принципі мен қ ажетті атрибутьін қ ұ райды жә не ө зінің осы сапасында барлық ө ркениетті халық тардағ ы зайырлы баскарудың атрибуты болып табылады. (" Адам қ ұ қ ық тары" памфлеті, 1791 ж. ).

Томас Джефферсон 0743—1826) ө з дә уірінің атакты замандастары сияқ ты философиямен айналысуды мемлекеттік жә неқ оғ амдық кызметтегі улкен белсең ділікпен біріктірді,

Ағ ылшын короліне анонимді ашық хат ретіндс жариялағ ан Джеффершнның брашюрасы " Британ Америкасының қ ұ қ ық тарына жалпы шолу" деп аталады. Осы жұ мысының ө зінде-ақ жас философ жә не публицист " табиғ ат заң дары бойынша алынғ ан қ ұ қ ық тарын" қ айта кайтару қ ажеттілігі туралы тезисін негіздеді. Арнау " шынайы тілмен" жазылды жә не онда король " халық қ а пайда ә келу ү шін сайланғ ан, халық тарапынан бақ ыланып отыратын, кү рделі мемлекеттік машинаның жұ мысына комектесетін, заң мен тағ айындалғ ан ө з халқ ының басты шенеулігі" ретінде сипатталады. Діни наным-сенім еркіндігіне деген қ ү қ ық ты қ орғ ай отырып Джсфферсон оны табиғ и қ ұ қ ық тардың қ атарына жаткызады.

Негізгі ә дебиеттер:

1. История политических и правовых учений/ Под общей ред. Нерсесянца В. С. Изд. 2-е, стереотип. – М., 1997; 1998; 1999; 2000.

2. История политических и правовых учений/ Под ред. Лейста О. Э. –М., 1997; 1999; 2000.

3. История политических и правовых учений: Краткий учебный курс/ Под. общ. ред. Нерсесянца В. С. –М., 2000.

4. Козлихин И. Ю. История политических и правовых учений. Новое время: от Макиавелли до Канта. Курс лекций. СПб., 2001 (издание содержит излечение из трудов классиков)

5. История политических и правовых учений/ Хрестоматия / Под. ред. Малахова В. П. – М., 2000.

6. История политических и правовых учений/ Хрестоматия / Под. ред. Лейста О. Э. – М., 2000.

7. Антология мировой политической мысли: в 5т. Т. I: зарубежная политическая мысль: истоки и эволюция. Т. II.: Зарубежная политическая мысль: XX в. – М., 1997.

8. Антология мировой правовой мысли: В 5т. / Рук науч. проекта Семигин Г. Ю. - Т. III: Европа Америка: XVII-XX вв. - М., Мысль, 1999.

9. История философии права. Учебное пособие СПб: Юрид. инс-т 1988. (содержит обстоятельные фрагменты классических трудов).

10. Сравнительное изучение цивилизаций. Хрестоматия. Сост. Б. С. Ерасов. М., 1998

11. Джефферсон Т. Декларация независимости. Инаугурационные речи (Сер: " Жемчужины истории политической и правовой мысли " ). - Алматы: ВШП " Ә ділет", 1999.

Қ осымша ә дебиеттер:

1. Бачинин В. А. История философии и социологии права. - Санкт-Петербург, 2001

2. Громаков. Политические и правовые взгляды Пейна. М., 1960

3. История политических и правовых учений (XVII-XVIII вв. ). /Под ред. В. С. Нерсесянца. М., Наука, 1989

4. История политических и правовых учений XIX в. /Под ред. В. С. Нерсесянца. М., Наука, 1993

5. История философии в кратком изложении. М., 1991

Пысық тау сұ рақ тары: