Тақырып 9. Х‡ІІІ-ХІХ ғғ. басындағы Франциядағы саяси және құқықтық ілімдер

Х‡ІІІ ғ асырдағ ы Франциядағ ы саяси жә не қ ұ қ ық тық идеологияның басты бағ ыттары. Ағ артушылық тың саяси-қ ұ қ ық тық идеологиясының жалпы сипаттамасы, оның дамуы.

Вольтердің саяси-қ ұ қ ық тық кµзқ арастары.

Шарль Луи Монтескьенің қ ұ қ ық жә не мемлекет туралы ілімі. Заң нама сипатын анық тайтын факторлар. Биліктің бµліну концепциясының ерекшеліктері.

Жан Жак Руссоның саяси жә не қ ұ қ ық тық ілімдері. Руссо мемлекеттің келісім негізінде пайда болуы, мә ні жә не нысандары туралы. Халық егеменділігі теориясы. «Жалпы ерік» жә не «барлығ ының еркі» тү сініктері.

Утопиялық социализмнің саяси-қ ұ қ ық тық идеялары (Жан Мелье. Морелли. Габриэль Бонно де Мабли).

ұ лы Француз тµң керілісі кезең індегі саяси-қ ұ қ ық тық ойлардың негізгі бағ ыттары. Жирондистердің саяси жә не қ ұ қ ық тық идеялары. Жан Бриссо. Жан Антуан Кондорсе. Якобиншілердің саяси-қ ұ қ ық тық идеологиясы. Максимильен Робеспьер. Жан Поль Марат. Робеспьер тµң керілістік жә не конституциялық ү кімет жә не тµң керілістік диктатура туралы.

1789 жә не 1793 жылдардағ ы Адам жә не азамат қ ұ қ ық тары декларациясының саяси-қ ұ қ ық тық идеясы. Утопистік коммунизмнің саяси идеологиясы. Гракх Бабеф.

Европадағ ы ағ артушылық тың басты идеяларының бірі адам қ ұ ндылық тарын қ адірлеумен қ атар, социалистік идеялар да ұ лы ойшылдар қ озғ ағ ан тақ ырыптардың біріне айналды. XVIII ғ асырдың ө н бойында социалистік мұ ратты білдіретін ә деби шығ армалар оғ ан дейінгі бү кіл дә уірге карағ анда кө бірек жазылды. Бұ лардың қ атарына француз ағ артушылары Г. Мореллидің " Табиғ ат кодексі немесе оның зандарының нағ ыз рухы", Г. Маблидің " Азаматтардың қ ү қ ық тары мен міндеттері туралы", Г. Бабефтің " Тең дік" жә не тағ ы басқ а ең бектерді қ осуғ а болады.

Француз ағ артушылары ө з ең бектерінде коғ ам мен табиғ аттың арақ атынасы, қ оғ амның қ озғ аушы кү ші, тең сіздіктің себептері, діни наным, адам қ ү ндылық тары сияқ ты сұ рақ тарга жауап іздеді. Олар қ оғ ам дамуының нә рін парасаттылык пен саналылық, білімділік пен адамның жан-жақ ты қ алыптасуымен байланыстырып, " ә лемді пікір билейді" деген қ орытындығ а келді.

Француздың ұ лы ойшылы жә не ә дебиетшісі Франсуа Мари Аруэ Вольтер европалық Ағ артудың жұ рт танығ ан дем берушісі жә не кө семі болып табылды. Ол арнайы саяси-қ ү қ ық тық ең бектер жазғ ан жоқ. Бірак оның шығ армаларында мемлекет, саясат, кұ кық жә не заң туралы кө зқ арастар кө рініс тапты. Сол дә уірдегі феодалдық қ оғ амның ә леуметтік-қ ұ қ ық тық жә не идеологиялық кайшылық тарын батыл сынғ а алғ ан Вольтердің сол қ оғ амғ а дейінгі ойшылдардың кө зкарастарынан басты ерекшелігі — бостандык, рухы, гуманизм жә не ә ділдік болды. Оның пікірі бойынша ә леуметтік зорлық тү п-тамырымен жойылуы тиіс, ал оның ең басты кө ріністері адамгершілікке жатпайтын кү штеу ә рекеттері, ү стемдік, қ араң ғ ылық жә не сананы тұ ншық тыру.

Ә леуметтік зорлық пен қ араң ғ ылық тың басты тірегі мен жауапкершілігін Вольтер шіркеуден іздеді. Оның шығ армашылык ең бегінің кө п бө лігі де шіркеуге қ арсы аяусыз кү реске арналғ ан. Вольтердің " егер қ ұ дай болмаса, оны ойлап табу қ ажет болар еді" деген канатты сө зі де бар.

Вольтер сонымен бірге демократиялық идеяларды да жактай койғ ан жок. Бірақ табиғ и қ ұ қ ық тар, бостандық, тең дік оның қ ызу қ олдағ ан мә селелері болды. Вольтердің ілімі бойынша, " Бостандық тек заң ғ а тө уелді болуды білдіреді". Оның бұ л сө зі кейіннен " қ ұ қ ық ү стемдігі" идеясы ретінде бү кіл Батысқ а белгілі болды

Шарль Луи Монтескье — француз ағ артушылығ ының кө рнекті ө кілдерінің бірі, танымал зангер жә не саяси ойшыл. Олқ ұ кық тану, саясатпен қ атар философия, этика, ә леуметтану, тарих, саяси экономия, жаратылыстану ғ ылымдары, ә дебиет пен ө нер жә не дін мә селелеріне арналғ ан кө лемді шығ армалар қ алдырды.

Монтескьенің саяси-кұ қ ық тық теориясының басты тақ ырыбы жә не онда қ орғ айтын басты қ ұ ндылығ ы — саяси бостандық. Оны шығ армасында бостандық ты қ амтамасыз етудің қ ажетті шарттары ретінде ә діл заң мен мемлекеттік қ ұ рылымның тиімді жұ мыс істей алуын қ амтамасыз ете алатын заң дар қ арастырылады.

Монтескье басқ арудың республикалық, монархиялық жә не деспоттық формасын кө рсетеді. Басқ арудың аталғ ан тү рлеріндгі заң шығ ару принциптері мен бұ л зандардың кімге тиімді екендігін, сондай-ақ бұ л заң дар жағ дайында халық тың тендігі мен бостандығ ы қ андай дә режеде болатындығ ын дә лелдеуіне тырысады. Басқ арудың ә р формасы ө з қ ұ рылысын сақ тауғ а қ абілетті заң даршығ аратындығ ына назар аударады. Монтескьенің пікірінше, басқ ару тү рінінің ө зі мемлекеттің жер кө леміне қ арай ә р тү рлі болуы мү мкін. Ол биліктің ү лкен мсмлекеттер ү шін деспоттык, орта мемлекеттер ү шін монархиялық, шағ ын елдер ү шін демократиялык тү рі тиімді деп есептейді.

Монтескье заң мен бостандық қ атынасы мә селесіне арнайы кө ң іл бө леді, ол саяси бостандық туралы заң ның екі тү рін атапкө рсетсді. Біріншісі — мемлекеттік қ ұ рылымдағ ы саяси бостандьіқ ты камтамасыз ететін заң дар, екіншісі -азаматтардың саяси бостандығ ын камтамасыз ететін заң дар. Бұ л жерде ә ң гіме саяси бостандық тың заң жү зінде бекітілуі мен оның жү зеге асу мү мкіндігітуралы болып отыр. Саяси бостандық бұ л аспектілерсіз жарым-жартылай, қ ауқ арсыз жә не қ орғ ансыз болып шығ ады. Бұ л туралы Монтескье "... еркін мемлекеттік қ ұ рылымда азамат бостандық ала алмаса немесе азаматтың бостандығ ы сақ талмаса, яки қ орғ алмаса, мемлекттік қ ұ рылыстың бостандығ ы бар кұ рылым деп атауғ а болмайды" деп жазды.

Монтескье сонымен бірге саяси бостаң дық ойына келгеннің бө рін істей беру еместігін де атап кө рсетеді. " Бостандық — заң мен ерік берілген нә рсенің бә рін істеу қ ұ қ ығ ы". Монтескьенің заң дар туралы іліміннің қ ұ рамды бө лігі оның заң дарының ә ртү рліразрядтары (тү рлері) туралы тұ жырымдары болып табылады. " Адамдар, — деп атап кө рсетті ол, ә ртү рлі заң дармен, табиғ и қ ұ қ ық тармен, қ ұ дашйшылық қ ұ қ ық тармен (діни қ ұ қ ық ) шіркеу қ ұ қ ығ ымен, халық аралық қ ұ қ ық пен, жалпы мемлекеттік қ ұ қ ық пен, жекелеген қ оғ амдағ ы азаматтық қ ұ қ ық пен, отбасы қ ұ қ ығ ымен басқ арылады".

Табиғ и жағ дайда, Руссоның ілімі бойьінша, жеке меншік болмайды, барлык адам еркін жә не тең. Ал алғ ашқ ы тең сіздікадамдардың табиғ и ә рқ илылығ ынан, яғ ни денсаулық кабілеттерінен ғ ана.

Шарт арқ ылы жасалғ ан мемлекет пен заң дар " ә лсіздерге жаң а жол салды, байларғ а жаң а кү ш берді, табиғ и бостандық ты қ айта келместей етіп жойлы, меншік пен тең сіздік туралы мә ң гілік заң шығ арды".

Қ оғ ам мен мемлекет дамуында адамзат ү шін теріс, зиянды жә не қ ате бағ ытына қ арама-қ арсы Руссо ө зінің " халық тар менбилеушілер арасындағ ы нағ ыз келісім — саяси организм" қ ұ ру концепциясын ұ сынады. Бұ л концепция бойынша ә ркім ө зінің жеке мү ддесі мен тұ лғ асын, ө зінің барлық кү шін жалпы игілік пен жалпы ерікке бере отырып, тұ тастың бө лінбес бө лігіне айналады. Жекелеген адамдардың келісімдік қ атынастарғ а кіруі шартты ұ жымдық бү тінді қ ұ райды.

Жалпы ерік бойынша бағ ытталғ ан бұ л билікті Руссо егемендік дсп атайды. Бұ л оның жалғ ыз ғ ана иесі халық тар егемендігінбілдіреді.

Атқ арушы билікті кімнің атқ аратынына қ арай Руссо басқ арудың демократия, аристократия жә не монархиялық тү рлерін карастырады. Оның. барлық формаларында егемендік пен заң шығ ару билігі халық тың қ олында болады. Руссо демократиялық басқ ару шағ ын мемлекеттер ү шін, аристократиялық баскару орташа мемлекеттер ү шін, ал монархиялық билік ірі мемлекеттер ү шін тиімді екендігін ескертеді. Оның ойы бойынша халық, басқ ару формасын ө згертуге ғ ана емес, қ оғ амдық келісімді тоқ татуғ а жә не ө здеріне табиғ и бостандық тарын қ айтаруғ а да қ ұ қ ьілы.

Негізгі ә дебиеттер:

1. История политических и правовых учений/ Под общей ред. Нерсесянца В. С. Изд. 2-е, стереотип. – М., 1997; 1998; 1999; 2000.

2. История политических и правовых учений/ Под ред. Лейста О. Э. –М., 1997; 1999; 2000.

3. История политических и правовых учений: Краткий учебный курс/ Под. общ. ред. Нерсесянца В. С. –М., 2000.

4. Козлихин И. Ю. История политических и правовых учений. Новое время: от Макиавелли до Канта. Курс лекций. СПб., 2001 (издание содержит излечение из трудов классиков)

5. История политических и правовых учений/ Хрестоматия / Под. ред. Малахова В. П. – М., 2000.

6. История политических и правовых учений/ Хрестоматия / Под. ред. Лейста О. Э. – М., 2000.

7. Антология мировой политической мысли: в 5т. Т. I: зарубежная политическая мысль: истоки и эволюция. Т. II. - М., 1997.

8. Антология мировой правовой мысли: В 5т. / Рук науч. проекта Семигин Г. Ю. - Т. II: Европа: V-XVII вв. Т. III: Европа Америка: XVII-XX вв. - М., Мысль, 1999.

9. Сравнительное изучение цивилизаций. Хрестоматия. Сост. Б. С. Ерасов. М., 1998

10. Монтескье Ш. Л. О духе законов. - М.., 1999.

Қ осымша ә дебиеттер:

1. Гобозов И. А. Философия политики. -М., 1998

2. История политических и правовых учений (XVII-XVIII вв. ). /Под ред. В. С. Нерсесянца. М., Наука, 1989

3. История философии в кратком изложении. М., 1991

4. Кечекьян С. Ф. Политические и правовые взгляды Монтескье. " Сов. гос. право" 1955, №4, стр. 41-46

5. Кечекьян С. Ф. Ж. Ж. Руссо - великий французский просветитель XVIII века. " Вопросы философии" 1967, N 7, стр. 55-67

6. Казарин А. И. Учение Дидро о государстве и праве. М., 1960

7. Кузнецов В. Н. Французский материализм XVIII века. М., 1981

Пысық тау сұ рақ тары: