Тақырып 8. Х‡ІІ-Х‡ІІІ ғғ. Голландия мен Англиядағы саяси және құқықтық ілімдер

ө ндірістік қ оғ ам қ алыптастыру дә уіріндегі ерте тµң керілістер кезең індегі саяси жә не қ ұ қ ық тық идеологияның жалпы сипаттамасы. Табиғ и қ ұ қ ық теориясының жалпы сипаттамасы.

Голландиядағ ы Х‡ІІ ғ асырдағ ы саяси жә не қ ұ қ ық тық ілімдер. Гуго Гроцийдің саяси жә не қ ұ қ ық тық ілімдері. Табиғ и қ ұ қ ық теориясы. Гроций мемлекеттік билік егемендігі, халық аралық қ ұ қ ық, соғ ыс жә не бейбітшілік туралы.

Бенедикт (Барух) Спинозаның қ ұ қ ық жә не мемлекет туралы ілімі. Азаматтардың ажырағ ысыз қ ұ қ ығ ы жә не мемлекеттік билік ә рекетінің шегі туралы.

Х‡ІІ ғ асырдағ ы ағ ылшын тµң керілісі кезең індегі саяси жә не қ ұ қ ық тық ойлардың негізгі бағ ыттары.

Роялистердің саяси жә не қ ұ қ ық тық идеялары.

Роберт Филмердің саяси кµзқ арастары.

Томас Гоббстың саяси жә не қ ұ қ ық тық ілімдері. «Левиафан». Мемлекеттің пайда болуының келісімдік теориясының ерекшеліктері. Гоббс іліміндегі қ ұ қ ық жә не заң. Индепенденттердің саяси жә не қ ұ қ ық тық идеялары. Джон Мильтон жә не Олджернон Сидней мемлекеттік егемендік иегері жә не қ айнар кµзі ретіндегі халық, азаматтардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тары туралы. Джеймс Гаррингтон меншік пен билік арақ атынасы туралы.

Левеллерлердің саяси-қ ұ қ ық тық идеологиясы. Джон Лильберн табиғ и қ ұ қ ық туралы. Халық егеменділігінің ажырағ ысыздығ ы идеясы.

Джон Локктың либералды саяси жә не қ ұ қ ық тық ілімінде 1688 жылғ ы Англиядағ ы ә леуметтік-саяси келісімді негіздеу. Адамның ажырағ ысыз қ ұ қ ық тары. Билікті жіктеу теориясы.

Гуго Гроций жаң а заманның (табиғ и жә не халық аралық қ ұ қ ық тың ) ерте буржуазиялық ілімінің негізін қ алаушылардын бірі, Голландияның ә йгілі заң гері жә не саяси ойшылы.

Қ ұ кық тану саласы Гроций ү шін қ ұ қ ық жә не ә ділдік, ал саяси ғ ылым мақ саттық пен пайда мә селелері болып табылады. Олқ ұ қ ық тануғ а " ғ ылыми форма" беру ү шін оның табиғ аттан пайда болуы мен қ олдан жасалу шекарасын анық тау керектігін айтады. Ө йткені, қ олдан жасалғ ан қ ұ кық тар уақ ыт ағ ымына қ арай ө згермелі келеді, ал табиғ аттан шық қ ан қ ұ қ ық тар яғ ни, табиғ и қ ұ қ ық тар барлық уақ ытта ө з кү йінде қ алады. Сондық тан ол заң тануда ө зінін ерік қ айнар кө зі бар " табиғ и, ө згеріссіз" бө лігін басқ алардан айыра білу кажеттігін атап кө рсетеді. Саяси салада табиғ и жағ дайдан " азаматтық қ оғ амғ а" жә не мемлекетке ө ту кезең інде ә ділдіктің қ ұ қ ық тық прин-ципіне мү дденің саяси принципі қ осылады.

Оның айтуынша " мемлекет — ерікті адамдардың жалпы мү дделері мен қ ұ қ ық тарын қ орғ ау ү шін қ ұ рылғ ан одағ ы". Гроций бойынша " қ ұ қ ық кү штінің ғ ана еркі".

Соғ ысты ә ділетті жә не ә ділетсіз деп бө лген ол, " барлық соғ ыстың басталуы қ ұ қ ық тың бұ зылу салдары" деп тү сіндіреді. Ә ділетті соғ ыс деп Г. Гроций қ орғ аныс, мемлекеттің тұ тастығ ын сақ тау жә не дү ние-мү лікті қ орғ ау соғ ыстарын, ал ә ділетсіз соғ ыстар деп басқ ыншылық, басқ аның дү ниесін тартып алу, басқ а халық тарды бағ ындыру жолындағ ы соғ ыстарды айтады. Оның ә лемдік қ ауымдастық тың жаң а тү рін қ алыптастырудағ ы халық аралық қ ұ қ ық туралы ең бектері оғ ан " халық аралық қ ұ қ ық тың атасы" деген атақ берді.

Ерте буржуазиялық саяси жә не қ ұ кық тық ілімінің дамуына сондай-ақ қ оғ ам, мемлекет, билік мә селелеріне XVII ғ асырда ө мір сү рген Голландияның ұ лы философы жә не саяси ойшылы Барух (Бенедикт) Спиноза қ омақ ты ү лес қ осты. Оның саяси-қ ұ қ ыктық тақ ырыптағ ы басты ең бектері " Діни-саяси толғ ау", " Саяси трактат", " Декарт философиясының қ ағ идалары", " Гео-метриялық ә діспен дә лелденген этика".

Спиноза " Діни-саяси толғ ау" трактатында Библияның ғ ылыми сынының негізін салды " Екі ақ иқ ат" КОНЦЕПЦИЯСЫНбасшылық қ а алғ ан ол нағ ыз шындық ты танып білуде Библияның кө мегі шамалы деп есептеді. Шындыкты іздеудің бірден-бір жолыСпиноза ілімі бойынша ақ ыл-ой мен сана ғ ана болып табылады. Ал мемлекет жә не қ ұ қ ық мә селелерін қ арастырғ анда оны танудың сол саладағ ы ө зіндік ерекшеліктерін ескеру қ ажет деп есептеді.

Адамзат тарихының тә жірибесіне сілтеме жасай отырып, Спиноза барлық адамдар ә рдайым бір-бірімен қ арым-қ атынаста болып, белгілі бір азаматтық жағ дайда катар ө мір сү реді деп атап кө рсетті. Сондық тан да мемлекеттін табиғ и негізі мен себебін ақ ыл-сананың нә тижесінен емес, жалпы табиғ аттан нсмесе адамдар қ атарынан іздеу керектігін айтады. Азаматтық қ оғ амның айрық ша белгісі — жоғ ары биліктің, яғ ни мемлекеттін бар болуы. Бұ л жерде жоғ ары билік ретінде мемлекеттің егемендігі туралы айтылып отыр. Мемлекеттік шарт теориясының басты ерекшелігі, " ә ркімнің азаматтық қ оғ амдағ ы табиғ и қ ұ қ ығ ы токтатылмайды", ө йткені, адамдар табиғ и немесе азаматтық қ оғ амда болсын табиғ ат заң дары бойынша ә рекет етеді, ө здерінің мү ддесін ойлайды, сондай-ақ оларды қ орқ ыныш пен ү міт сезімі билейді. Азаматтық қ оғ амда мемлекет бекіткен табиғ и қ ұ қ ық тар ә рекет етеді, яғ ни барлық адам ү шін жалпы заң дар мен тұ рмыс зандары, жалпы кепілдік пен кауіпсіздік кепілдігі пайда болады, барлығ ы бір ғ ана жоғ ары биліктен корқ ады.

" Левиафан" атты саяси философиялық трактатымсн ә лем жұ ртшылығ ына танылғ ан Томас Гоббстың революцияғ а деген ө зіндік кө зқ арасы болды. Ол ө зінің мемлекет жә не қ ұ қ ық туралы теориясының негізі ретінде жеке тұ лғ аның табиғ аты туралы тү сінікті алғ а қ ояды. Т. Гоббстын ойы бойынша адамдар алғ ашқ ы кезде дене жә не акыл-ой қ абілеттері жө нінен тең дә режеде жаратылғ ан. Бірақ адам табиғ атынан ө зімшіл, ашқ арақ - тойымсыз Яғ ни, " адам адамғ а —қ асқ ыр" Осыдан келе қ оғ амда " барлығ ына бә рінің қ арсы кү ресі" келіп шығ ады. Бітімге жету қ ұ ралының ең басты тү йіні бейбіт ө мір мен Μ ЗІНДІК Қ орғ аныс ү шін ө зінің кейбір қ ұ қ ыктарының шектеуге тура келетіндігі. Бұ л — екінші табиғ и заң. Адамдар ө здерінің қ ұ қ ық тарын ө зара келісімділікпен басқ а адамғ а немесе адамдар тобына береді. Екінші табиғ и заң нан ү шінші табиғ и заң шығ ады. Олар (адамдар) µздері бекіткен келісімдерді орындауы тиіс, олай болмағ ан жағ дайда келісімнің ешқ андай маң ызы болмайды. Ү шінші табиғ и жағ дайдан ә ділдіктің қ айнар кө зі мен бастауы кө рінеді. Аталғ ан ү ш заң нан басқ а тағ ы он алты табиғ и (ө згермейтін жә не МӘ Ң ГІ) заң бар. Олардын барлығ ы да бір ғ ана ережені — ө зің е ұ намағ анды басқ ағ а да істемеу қ ағ идасын білдіреді.

Гоббс ерікті келісім арқ ылы кү рылғ ан мемлекетті орнық қ ан мемлекет, ал кү ш арқ ылы қ ү рылғ ан мемлекетті ойлап табылғ анмемлекет деп атайды.

" Мемлекеттік басқ ару туралы екі трактат" ең бегінде Дж. Локк µзінің мемлекет туралы ілімін баяндайды. Гоббс тә різді ол да адамдарды табиғ и жағ дайда еркін, ө зара тең, тә уелсіз ретінде қ арастырады. Бірақ оның Гоббстан айырмашылығ ы жеке меншік пененбек тақ ырыбын адамның табиғ и ажырамас атрибуттары тү рінде тү сіндіреді. Оның айтуынша, адамның жеке меншікке ие болуұ мтылысы, адамдардың ө здерінің пайдасын кө бірек ойлауы табиғ и нә рсе.

Дж. Локктың пікірінше, мемлекеттің калыптасуына дейін адамдар табиғ и жағ дайда болғ ан. Мемлекетке дейінгі кауымдастық қ а " бә рінің барлығ ына карсы кү ресі" болғ ан емес. Адамдар ешкімнен рұ қ сат сү рамай, ешкімнің еркіне тә уелді балмай ө здерінін қ адір-қ асиеті мен меншігіне иелік еткен. " Барлық билік пен қ ұ қ ық тар ө зара тиімді жағ дайда жә не ешкім артық шылық та болмағ ан", тең дік ү стемдік кү рғ ан. Ал адамдардың табиғ и қ алыптан мемлекетке µтуі табиғ и жағ дайда қ ұ кық тардың тұ рақ сыздығ ынан туды. Бірақ " мемлекеттік жагдайда да еркіндік пен меншік сақ талуы тиіс. Сонымен бірге жоғ ары мемлекеттік билік қ алай болса солай жә не шексіз бола алмайды.

Мемлекеттің пайда болуын Локк адамдардың табиғ и қ ұ қ ық тарын, бостандығ ы мен еркіндігін, жеке меншігін берік камтамасыз ету мақ сатындағ ы келісім арқ ылы қ ұ рғ ан саяси қ ауымдастығ ы деп біледі. Бұ ндай келісімді ол " кез-келген мемлекеттің бейбіт тү рде орнауы халық келісімінің негізі" деп тү сіндіреді.

Зандылық режимін батыл қ абылдағ ан ол " мемлекетте жоғ ары билікке кім ие болса да халық келісімі бойынша жариялангантұ рақ ты заң дар арқ ылы баскаруды" талап етті. Зандар сол кезде " оны бә рі білген жә не орындағ анда ғ ана" мемлекеттің басты жә неұ лы мақ сатына жетуіне мү мкіндік жасайды. Онын бұ ндай позициясы XVIII—XIX ғ асырларда буржуазиялык саяси-қ ұ кық тық ойда дамытыла бастағ ан " қ ұ қ ыктық мемлекет" идеясын алдын-ала анық тағ ан еді.

Негізгі ә дебиеттер:

1. История политических и правовых учений/ Под общей ред. Нерсесянца В. С. Изд. 2-е, стереотип. – М., 1997; 1998; 1999; 2000.

2. История политических и правовых учений/ Под ред. Лейста О. Э. –М., 1997; 1999; 2000.

3. История политических и правовых учений: Краткий учебный курс/ Под. общ. ред. Нерсесянца В. С. –М., 2000.

4. Козлихин И. Ю. История политических и правовых учений. Новое время: от Макиавелли до Канта. Курс лекций. СПб., 2001 (издание содержит излечение из трудов классиков)

5. История политических и правовых учений/ Хрестоматия / Под. ред. Малахова В. П. – М., 2000.

6. История политических и правовых учений/ Хрестоматия / Под. ред. Лейста О. Э. – М., 2000.

7. Антология мировой политической мысли: в 5т. Т. I: зарубежная политическая мысль: истоки и эволюция. Т. II. - М., 1997.

8. Антология мировой правовой мысли: В 5т. / Рук науч. проекта Семигин Г. Ю. - Т. II: Европа: V-XVII вв. Т. III: Европа Америка: XVII-XX вв. - М., Мысль, 1999.

9. Гоббс Т. Левиафан, или Материя, форма и власть государства церковного и гражданского // Гоббс Т. сочинения: В 2т. Т. 2. - М., 1992.

Қ осымша ә дебиеттер:

1. Бачинин В. А. История философии и социологии права. - Санкт-Петербург, 2001

2. Гобозов И. А. Философия политики. -М., 1998

3. История политических и правовых учений (XVII-XVIII вв. ). /Под ред. В. С. Нерсесянца. М., Наука, 1989

4. История философии в кратком изложении. М., 1991

5. Лейст О. Э. Учение Спинозы о государстве и праве. М., 1960

Пысық тау сұ рақ тары: