Тақырып 7. Қайта µрлеу кезеңіндегі Батыс Европадағы саяси және құқықтық ілімдер

Қ айта µрлеу дә уірінің саяси жә не қ ұ қ ық тық ойларына жалпы сипаттама. Никколо Макиавеллидің саяси жә не қ ұ қ ық тық ілімдері. «Ә мірші». Макиавелли мемлекет тү сінігі, пайда болуы жә не нысандары туралы, саясат міндеттері жә не қ ұ ралдары туралы. Макиавеллизм.

Германия мен Батыс Европаның µзге елдеріндегі Жаң ғ ыру дә уіріндегі саяси-қ ұ қ ық тық идеологияның негізгі бағ ыттары. Мартин Лютер, Томас Мюнцер, Жан Кальвиннің саяси-қ ұ қ ық тық идеялары.

Контрреформация. Иезуиттер.

Жан Боденнің мемлекет жә не қ ұ қ ық туралы ілімі. Мемлекеттік егеменділік теориясы. Х‡І-Х‡ІІ ғ асырлардағ ы европалық утопистік социализмнің саяси-қ ұ қ ық тық идеологиясы. Томас Мордың «Утопиясы» мен Томмазо Кампанелланың «Кү н қ аласы».

Қ айта ө рлеу мен реформация дә уіріндегі саяси-қ ұ қ ық тық ойдың ү ш бағ ытта дамығ андығ ын байқ ау қ иын емес. Оның біріншісі — мемлекет пен саясаттағ ы жаң а кө зқ арасты анық тайтын таза ү лгідегі саяси ілім (Н Макиавелли, Ж Боден), екіншісі — католик шіркеуінің ық палынан шығ уғ а ұ мтылғ ан гуманистік идеялар (М Лютер, Т Мюнцср, Ж Кальвин), ү шіншісі — антибуржуазиялық утопист социалистердің саяси-қ ұ қ ық тық ойлары (Т Mop, T Кампанелла)

Қ айта ө рлеу дә уірінің кө рнекті ө кілі буржуазиялық саяси ілімнің негізін қ алаушы Никола Макиавелли саяси қ айраткер, дипломатжә не тарихшы ретінде де кең інен танылды.

Саяси жә не мемлекеттік қ ызметтен шеттетілгсн ол бұ дан кейінгі ө мірін ә деби шығ армашылық қ а арнайды. 1513 жылы " Патша", " Тит Ливийдің бірінші онкү ндігі", 1519 жылы " Ә скери ө нер туралы", 1520 жылы " Флоренция тарихы" жә не тағ ы басқ а ең бектерін жазады.

Макиавеллидің мемлекет жә не саясат туралы іліміндегі маң ызды жаналығ ы саясат саласын жеке ғ ылым ретінде кө рсетугетырысу идеясы болып табылады. Бұ л салада орасан зор тә жірибе жинақ тағ ан ОЛ саясат коғ амдық ө мірдің бө лек саласы болыптабылады деген қ орытынды жасайды. Ол қ оғ амдык ө мірді тү рлі мақ саттары жә не оларды іске асырудағ ы мү мкіндіктері бір-бірінеұ қ самайтын кө птеген ә леуметтік кү штер мен ә рқ илы мү дделердін қ ақ тығ ысы ретінде қ арастырады. Оның айтуынша саясат — адам еркіне бағ ынышты жанды қ озғ алыс, дауылды стихия, кү ндер арасындагы кү рес, олардың ү здіксіз қ ақ тығ ысы, қ айшылық тардын шешімі ө згерістер мен қ айта қ ұ рулар.

Макиавеллидің айтуынша, ә лемде тендей дө реже шамасында қ айырымдылық пен жауыздық, ә ділдік пен зұ лымдық бар, бірақ, олар бір елден екінші елге жылжи отырьш, ө здерінің географиялық бағ ытын ө згертуі мү мкін. Яғ ни, бір елде қ айырымдылық пен ә ділдік ү стем болса, екінші елде жауыздык пен зұ лымдық басым болады. Мемлекет тарихында бұ л процесс ә дет-ғ ұ рып пен мінездің жә нс басқ а да факторлардың ыкпалымен ү немі озгеріп отырады. Бірақ ә лемдегі жақ сылық пен жамаң дыктың жалпы жиынтығ ы ө згеріссіз калады.

" Макиавеллизм" деген атқ а ие болғ ан оның бұ л ІЛІМІ саясат пен билікте ө з мақ сатына калай жетсең де дұ рыс деген қ ағ иданың пайда болуына ә келді. Оның бұ л кө зқ арастары феодалдық жә не буржуазиялық билеушілердін арасың да кең інен таралды. Макиавеллидің бү л ілімін қ азіргі кезде де қ олданатындар бар.

Макиавеллидін айтуынша, халық ты µзің е толық бағ ынышты етудің екі жолы бар. Оның біріншісі —халық тың билеушіге деген сү йспеншілігі, екіншісі — оның алдында қ орқ ынышта болу. Бұ ның қ айсысы тиімді жә не қ олайлы деген мө селеде Макиавелли" сү йіспеншілік пен қ орқ ыныш бір мезгілде болғ анда тиімді нә тиже берер еді, бірақ сү йіспеншілік қ орқ ынышпен сің ісе алмайды, ал олардың біреуін тандау қ ажет болғ анда, қ орқ ынышты тандау тиімдірек болады" деген қ орытың дығ а келеді.

Ол Полибийдің басқ арудың дұ рыс формасы — монархия, аристократия, демократиясын жә не ү ш дұ рыс емес формасы — тирания, олигархия жә не охлократияны бө ліп қ арайды. Онын алғ ашқ ы ү шеуі басқ арудың жетілген, соң гы ү шеуі жетілмеген формасы болып есептелінеді. Мемлекет формаларының бұ лайша алмасуын Макиавелли кү штер арақ атынасының нә тижесі деп есептелді.

ХУІ ғ асырдьщ І-ші жартысында Батыс жә не Орталық Европада ө зінің ә леуметтік-экономикалық жә не саяси сипаты жө нінен антифеодалдық, ал идеологиялық формасы жө нінен діни (католик шіркеуінс қ арсы) қ оғ амдық қ озғ алыс кең қ анат жайды. Бұ л қ озғ алыстын басты мақ саты — рим-католик шіркеуінің ресми доктринасына тү зету енгізу, шіркеу қ ұ рылымын ө згерту жә немемлекет пен шіркеу арасындағ ы ө зара қ арым-қ атынасты қ айта қ ұ ру болып табьлатындық тан, бұ л қ озғ алыс реформация деген атқ а ие болды.

Реформация қ озғ алысының бастамасын жасаушы жә не ірі қ айраткері немістің діни ғ алымы Мартин Лютер болды. Бү кілГерманияны дү р сілкіндірген реформацияның саяси-қ ұ қ ық тық жә не діни ұ ранын Мартин Лютер жасағ ан болатын. Оның 1517 жылғ ы қ арашада 95 тезистен тұ ратын кү нә ні кешіретін грамоталарғ а қ арсы шығ уы реформациялық қ озгалыстың бастамасын салып берді. Мартин Лютердің саяси-қ ұ қ ық тық жү йедегі кө зқ арасын жақ сы тү сіну ү шін 1-ден оның XVI ғ асырдың 20-жылдарының ө зінде-ақ Реформацияның революциялық лагеріне қ арсы болғ андығ ын, 2-ден оның ө зінің ұ станғ ан мақ саты мен ол айтқ ан тарихи идеялардың арасындағ ы айырмашылық ты ескеру қ ажет.

М. Лютер ілімінін басты қ ағ идасы — адам сену арқ ылы ғ ана Корғ аныш таба алады деген тезисі болып табылады. Ә рбір сенушiө зінің жасағ ан ә рекеттері ү шін қ ұ дай алдында ө здері ғ ана жауап береді жә не бұ л кезде дін иелерінің кө мегінін қ ажеті жоқ. Римпапасынан шаруағ а дейінгі барлық адам қ ұ дай алдында бірдей. М. Лютерлің бұ л қ ағ идасы тең дік туралы ерте буржуазиялық ең алғ ашқ ы ұ сыныс болды. Лютердін айтуынша, қ ұ дай жолын ұ стану, христиандық ө мір салтын кешу ә ркімнін жан дү ниесіне байланысты бейбіт тә ртіпке негізделуі тиіс. Ал бұ л тә ртіп қ ұ дай заң дары арқ ылы емес, ақ сү йектік билік мекемелерінің қ олдауы арқ ылы табиғ и тү рде жү зеге асуы керек.

Адамның ішкі жан-дү ние бостандығ ы мен діни сенімі мемлекет заң ынан тысқ ары болуы тиіс. Мемлекет билеушілері ө здерін халық тың билеушісі емес, қ ызметшісі ретінде сезінуі керек деп есептеді М. Лютер. Бірақ ол мемлекеттің демократиялық қ ұ рылымы туралы ойдан аулақ болды. Ол бұ қ ара халық ты билеушіге бағ ынуды жә нс оғ ан қ арсы кө теріліс жасамауғ а шақ ырды.

Мюнцердін тікелей қ атысуымен шық қ ан " Баптар бойынша жазылғ ан хатта" халық тың қ айыршылық жағ дайда одан ә рі ө мірсү руінін мү мкін емес екендігі айтылды. " Осы кезең ге дейін шіркеу мен ө кіметтің тарапынан адам айтқ ысыз ауыртпалық кө ріп, жапа шеккен халық бас косып толық азаттыкқ а жетуі керек". Ал бұ л міндеттерді шешу аталғ ан қ ұ жатта " Жалпығ а пайдалы цринциптердің негізінде ө мірді жанартып, қ айта қ ұ ру мақ сатымен барлық сезілген халык бас қ осып біріккен жағ дайда ғ ана жү зеге асырылады" деп атап кө рсетілді.

Реформациялық қ озғ алыстың кө рнекті идеологы жә не ық палды қ айраткерлерінің бірі Жан Кальвин (1509—1564) болды. " Христиан дініндегі ө сиет". Бұ л шығ арманың дің гегі — Қ ұ дайдың адам тағ дырын алдын-ала белгілеп қ оюы туралы догматы еді.

Кальвин бойынша тағ дыр жазмышы ешкімнің де жеке ә рекетіне байланысты емес жә не ешкім де ө зінін, болашақ тағ дырынболжай біле алмайды, ешкім де оны ө згерте алмайды. Оның айтуынша, байлық та, кедеилік те, сә ттілік пен сә тсіздік те қ ұ дайғ а шын ниетімен сенуді айқ ындаитын сынақ болып табылады. Адамдардын барлығ ы да ө зінің ә леуметтік жә не лауазымдық жағ дайына карамай ө здерін қ ұ дайдың қ ұ лымын деп ү ғ ынуы тиіс. Жә не оны аянбай ең бек етіп жақ сы нә тижелерімен дә лелдеуге міндетті.

Феодалдық -монархиялық топтарды олардың жасағ ан зорлык-зомбылығ ы мен ә ділетсіздігі ү шін сынағ ан ол, барлық мемлекеттік билікті қ ұ дайлық деп жар салды. Кальвиндік идеология тарихта елеулі роль атқ арды. Ол Батыс Европадағ ы алғ ашқ ы Нидерландыбуржуазиялык, революциясынын жең іске жетуіне жә не елде республиканың орнауына ық пал етті. Кальвиндік идеология негізіндеАнглия мен ІІІотландияда республикалық партиялар қ ұ рылды. Реформацияның басқ а да идеялық ағ ымдарымен бірге кальвинизмXVII—XVIII ғ асырлардағ ы буржуазияның саяси-қ ұ қ ық тык кө зқ арасының негізін дамытуғ а септігін тигізді.

Итальян ойшылы Томмазо Кампанелланың (156S—1639) " Кү н қ аласы" шығ армасында ә леуметтік тең сіздік пен жеке меншіктіжою, ө ндірісті ә ділетті тү рде қ оғ амдық негізде ұ йымдастыру, ең бекті қ ұ рметті жә не барлық адам ү шін міндетті деп тану туралы ойлар қ амтылғ ан. Кампанелла ө з шығ армасын солярийдің қ ала- мемлекеттік тұ рмыс тіршілігін жә не қ оғ амдық ө мірін сипаттаудан бастайды. Олардың бұ қ аралық билік жү йесі ү ш тармақ тан тұ рады. Бірінші —ә скери іс, екіншісі — ғ ылым, ү шіншісі — ө ндіріс саласы. Оның ә рқ айсысын ө з атына лайық ү ш билеуші (Кү ш, Даналық, Сү йіспеншілік) басқ арады, ал оларғ а ө з кезегінде ү ш бастық тан бағ анады. Ең жоғ ары билікте — бас билеуші Метафизик тұ рады. Барлық мә селелер мен дауларда соң ғ ы шешім шығ ару соның қ олында.

Негізгі ә дебиеттер:

1. История политических и правовых учений/ Под общей ред. Нерсесянца В. С. Изд. 2-е, стереотип. – М., 1997; 1998; 1999; 2000.

2. История политических и правовых учений/ Под ред. Лейста О. Э. –М., 1997; 1999; 2000.

3. История политических и правовых учений: Краткий учебный курс/ Под. общ. ред. Нерсесянца В. С. –М., 2000.

4. Козлихин И. Ю. История политических и правовых учений. Новое время: от Макиавелли до Канта. Курс лекций. СПб., 2001 (издание содержит излечение из трудов классиков)

5. История политических и правовых учений/ Хрестоматия / Под. ред. Малахова В. П. – М., 2000.

6. История политических и правовых учений/ Хрестоматия / Под. ред. Лейста О. Э. – М., 2000.

7. Антология мировой правовой мысли: В 5т. / Рук науч. проекта Семигин Г. Ю. - Т. II: Европа: V-XVII вв.

8. Макиавелли Николло. Государь (II principe). (Сер: " Жемчужины истории политической и правовой мысли " ). - Алматы: ВШП " Ә ділет", 2001.

Қ осымша ә дебиеттер:

1. Бонташ П. Р., Прозорова Н. С. Томас Мор (Из истории политических и правовых учений) М., 1983

2. Бачинин В. А. История философии и социологии права. - Санкт-Петербург, 2001

3. Гобозов И. А. Философия политики. -М., 1998

4. Застенкер П. Е. Очерки истории социалистической мысли. М., 1985

5. История политических и правовых учений (Средние века и Возрождение), /Под ред. В. С. Нерсесянца. М., Наука, 1986

6. История философии в кратком изложении. М., 1991

7. История социалистических учений. /Сб. статей, М., 1984

8. Осиновский И. Н. Томас Мор. М., 1981

9. Толенов Е. И. Макиавелли. М., 1979

Пысық тау сұ рақ тары: