Тақырып 6. Ортағасырлық Европадағы саяси және құқықтық ілімдер

Ортағ асырлық Батыс Европадағ ы саяси-қ ұ қ ық тық ойлардың негізгі белгілері мен ерекшеліктері. Фома Аквинскийдің қ ұ қ ық пен мемлекет туралы ілімдері. Билік мә ні жә не нысандары. Шіркеу билігі мен зайырлы билік арақ атынасы. Заң тү рлері. Батысевропалық ортағ асырлық еретиктер қ озғ алысының жә не шаруалар кµтерілісінің саяси жә не қ ұ қ ық тық идеялары. Ортағ асырлық заң герлердің қ ұ қ ық туралы идеялары. Глоссаторлар жә не постглоссаторлар. Марсилий Падуанскийдің саяси-қ ұ қ ық тық ілімі. Халық билік қ айнар кµзі ретінде.

ХІ-ХІ‡ ғ ғ. Ресейдегі саяси жә не қ ұ қ ық тық идеялар. Ресейде орталық тандырылғ ан мемлекет қ ұ ру кезең індегі саяси жә не қ ұ қ ық тық ойлардың негізгі бағ ыттары. «Москва –ү шінші Рим» теориясы.

Эволюциялық даму нә тижесінд қ арай тарихшылар орта ғ асырлар кезең ін ү ш дә уірге бө леді:

1 Ерте феодалдық кезең (V—XI ғ. ғ. ) Бұ л кезде феодализм қ оғ амдық -экономикалық формация ретінде қ алыптасты, ә лсіз ұ йымдасқ ан ірі мемлекеттер пайда болды, олар біртіндеп саяси батыраң қ ылық қ а ұ шырады.

2 Феодалдық қ оғ амның дамығ ан жә не гү лденген кезең і (XI ғ. ортасынан — XV ғ. соң ына дейін). Бұ л кезде бір орталық қ а бағ ынғ ан сословиелі — ө кілді монархиялар ө мір сү рді.

3 Кейің гі орта ғ асыр (XV ғ . СОҢ Ы — XVII ғ. басы) Феодалдық қ оғ ам ә лсіреп, дағ дарысқ а ұ шырады, капиталистік қ атынастар пайда болды, абсо-лютті монархиялық билік орнады.

Батыс Европалық орта ғ асырлық саяси-қ ұ қ ыктық ойдың басты ерекшелігі оғ ан сол кездегі христиан діні мен рим католиктік шіркеуінің едә уір ық пал етуі болды. Шіркеу орта ғ асырлардағ ы рухани ө мір саласына шексіз билік етті. Орта ғ асырлық христиан діні феодалдық қ оғ ам кө зқ арасының тү п тамырын белгіледі, адамдар санасына ү стемдік етті

Шіркеу идеологтары мемлекеттін қ уаттылығ ы шіркеудің камқ орлығ ының нә тижесі деп тү сіндірді. Осыдан келіп христиан дінінде мемлекеттердің христиан шіркеуіне бағ ыну міндеттілігі пайда болды. Сол кездсгі саяси-қ ұ қ ық тық ойдын басты мә селелерінің бірі де қ оғ амдық ө мірде қ ай билік (ұ йым) — рухани (шіркеу) немесе азаматтық билік (мемлекет) басымдық ка ие болуы керек деген сұ рақ тө ң ірегінде болды.

Фома Аквинскийдің айтуынша барлық заң дар субординация тізбектері арқ ылы байланысқ ан. Бұ л заң дардың ең шың ында бү кіл ә лемді басқ арушы қ ү дайлық сананың жалпы принциптері, универсальды нормалар — мә ң гі заң дар тұ рады. Мә ң гі зандар қ ұ дайдан келген, ол ө здігінен ө мір сү реді, басқ а заң дар мә ң гі зандар негізінде пайда болғ ан. Табиғ и заң дар — мә ң гі зандардың адам санасындағ ы бейнеленуі болып табылады. Табиғ и зандарды нақ тылауғ а адамгершілік (позитивті) зандары қ ызмет етеді Оның мақ саты — адамдарды кү шпен жә нс қ орқ ытумен зұ лымдық қ а жоламауды жә не қ айырымдылық қ а жетуге мә жбү рлеу болып табылады. Этика ілімі негізінде Ф Аквинский қ ұ қ ық туралы концепциясын жасады.

Аквинат, сонымен қ атар, қ ұ л иеленудін сақ талуын жақ тады, жеке меншік пен ә леуметтік тең сіздікті, қ оғ амның сословиелікұ йымдасуын дә лелдеу арқ ылы адамдарды оғ ан кө нуге шақ ырды. Аквинский ө зі қ арастырғ ан мемлекеттік қ ұ рылымдағ ы бесформаның ең дұ рысы деп монархияны таң иды. Оның пікірінше. егер монарх тиранғ а айналса, халық оның билігіне қ арсы шығ ып, оны биліктен тайдыруғ а қ ұ қ ылы. Бірақ, ол халыктың мемлекет басшысына қ арсы шығ уын, осы басшының іс-ә рекеті шіркеу мү ддесіне қ айшы келгендс ғ ана мү мкін деп есептейді.

М. Падуанский барлық биліктің нағ ыз қ айнар кө зі халық деген тезисті батыл жақ тады. Бірак, М. Падуанский халық қ атарына мемлекеттегі барлық тұ рғ ындарды емес, оның бай топтарын ғ ана кіргізді. Ол қ оғ ам мү шелерін екі категорияғ а — тө менгі жә не жоғ ары деп бө лді. Ол қ оғ амның жоғ ары тобы (ә скерлер, шіркеу иелсрі, чиновниктер) жалпы игілікке қ ызмет етеді, тө менгі тобы (саудагерлер, шаруалар, қ олө нершілер) ө з мү дделерінс ғ ана қ ызмет етеді деп есептеді. Оның айтуынша, мемлекеттік билік, ең алдымен, заң дар шығ ару арқ ылы ә рекет етеді. Яғ ни, нақ ты жаза арқ ылы адамдарды қ орқ ыту жә не жақ сы істері ү шін марапаттауғ а уә де беру. Падуанскийдің сө зімен айтсақ қ ұ қ ық тық заң дарды шығ аруғ а халық тың ғ ана қ ұ қ ығ ы бар.

М. Падуанский алғ ашқ ылардың бірі болып мемлекеттегі заң шығ ару жә не атқ ару биліктерінін айырмашылығ ы туралы айтты. Қ абылданғ ан заң дар халық ү шін жә не оны қ абылдаушылар ү шін де міндетті болуы тиіс. Заң оны шығ арушыларғ а ғ ана емес, қ алың кө пшілікке қ ызмет еткенде ғ ана толысқ ан заң болып есептеледі. Заң ның кү ші оның ала-қ ұ лалығ ында емес, барлық адамдар ү шін бірдей міндеттілігінде. Заң шығ арушы орган атқ арушы биліктің қ ұ рылымын жә не ө кілеттілігін айкындайды.

Негізгі ә дебиеттер:

1. Саяси жә не қ ұ қ ық тық ілімдер тарихы

2. История политических и правовых учений/ Под общей ред. Нерсесянца В. С. Изд. 2-е, стереотип. – М., 1997; 1998; 1999; 2000.

3. История политических и правовых учений/ Под ред. Лейста О. Э. –М., 1997; 1999; 2000.

4. История политических и правовых учений: Краткий учебный курс/ Под. общ. ред. Нерсесянца В. С. –М., 2000.

5. История политических и правовых учений/ Хрестоматия / Под. ред. Малахова В. П. – М., 2000.

6. История политических и правовых учений/ Хрестоматия / Под. ред. Лейста О. Э. – М., 2000.

7. Антология мировой политической мысли: в 5т. Т. I: зарубежная политическая мысль: истоки и эволюция.

8. Антология мировой правовой мысли: В 5т. / Рук науч. проекта Семигин Г. Ю. - Т. II: Европа: V-XVII вв.

9. История философии права. Учебное пособие СПб: Юрид. инс-т 1988. (содержит обстоятельные фрагменты классических трудов).

Қ осымша ә дебиеттер:

1. Бачинин В. А. История философии и социологии права. - Санкт-Петербург, 2001

2. Гобозов И. А. Философия политики. -М., 1998

3. Давид Р. Основные правовые системы современности. М., 1976

4. История политических и правовых учений (Средние века и Возрождение), /Под ред. В. С. Нерсесянца. М., Наука, 1986

5. История философии в кратком изложении. М., 1991

Пысық тау сұ рақ тары: