Тақырып 5 Арабтық Шығыс, Орта Азия және Қазақстандағы

Тақ ырып 5 Арабтық Шығ ыс, Орта Азия жә не Қ азақ стандағ ы

ортағ асыр дә уіріндегі саяси жә не қ ұ қ ық тық ілімдер

Арабтық Шығ ыс, Орта Азия елдеріндегі жә не Қ азақ стандағ ы саяси жә не қ ұ қ ық тық ілімдер ерекшеліктері. Азияның мұ сылмандық ортасындағ ы ортағ асырлық саяси-қ ұ қ ық тық ойлар қ алыптасуының негізгі ерекшеліктері. Исламның саяси-қ ұ қ ық тық идеологиясы. Қ ұ ран мен Сү ннет исламның заң дық нұ сқ ауларының негізгі қ айнар кµзі ретінде. Негізгі бағ ыттар мен секталардың саяси-қ ұ қ ық тық идеялары. Суннизм жә не шиизм.

Ә л-Фарабидің саяси жә не қ ұ қ ық тық идеялары. Мемлекеттің пайда болуы. Қ ала мемлекеттердің жіктелуі. Мемлекет басшысының қ ажетті мінездемесі жә не оның ролі. Жетілген мемлекет туралы кµзқ арастар. «Мемлекет қ айраткерінің афоризмдері». Ибн Халдунның мемлекет туралы ілімдері. Халифат теориясы.

Мұ сылмандық қ ұ қ ық тың дінмен байланысы ө зінің тү бегейлі тұ жырымдамасы мен теориялық қ айнар кө зі негізінде басқ а қ ұ қ ық тық нормалардан ө згешелігімен айрық шаланады. Мұ ндағ ы қ ұ қ ық тық діни-этикалық нормалар мазмұ ны жағ ынан ә ртү рлі болғ анымен, бір-бірімен сабақ тас жә не бір-бірін толық тыра отырып, біртү тас қ ұ қ ыктық жү йе қ ұ райды. Мұ сылман кұ қ ығ ы заң ғ ылымының жеке саласы емес, ол ислам ілімінің бір ғ ана саласы. Мұ нда ислам дінінін қ ағ идалары — шариғ ат — адамдардың мү ддесі ү шін жү зеге асуы тиіс міндетті идея ретінде кө рсетілген. Шариғ атты орындамағ ан жағ дайда адам заң бұ зушы болып табылады.

XI ғ асырдан бастап мұ сылман қ ү қ ығ ының бірнеше қ ұ қ ыктық мектеп-ағ ымдары дамыды.

Оның бірі сунниттік бағ ыттағ ы мұ сылман қ ұ қ ығ ы 1. Ханифиттік — негізін салушы Ә бу Ханифа (699—767 ж. ж. ) (Иран, Тү ркия. Ауғ анстан, Пә кістан, Ү ндістан, Египет); 2. Маликиттік — негізін салушы Малика бен Анас (713—795 ж. ж. ) (Солтү стік жә не Батыс Африка); 3. Шафиттік — негізін салушы аш-Шафий (767 -819 Ж. Ж. ) (Сирия, Индонезия, Шығ ыс Африка); 4. Ханбалитік — негізінсалушы Бен Хапбала (780—855 ж. ж. ) (Арабия).

Шииттік бағ ыттағ ы мү сылман қ ұ қ ығ ы да джафариттік, исмалиттік, зейдиттік жә не т. б. мектеп ағ ымдарғ а бө лінді.

Мұ сылмандық теория бойынша мұ сылмандық қ ұ қ ық тың барлық нормалары Қ ұ раннан жә не суннадан алынғ ан. Мұ сылман — қ ұ қ ық тық саяси теориясындағ ы басты мә селе — мү сылмандық билік пен басқ арудын арнайы тү рі — халифаттық ө зара байланыстар аспектілерінің мә ні туралы болды. Халифаттың анық тамасы туралы мү сылмандық мемлекеттанушы Ә л-Маварди былай деп жазды " Имамат — діни сенімді корғ ау миссиясы мен жердегі iстерді басқ арудың пайғ амбарлық мұ расы болып табылады"

Мү сылман саяси теориясында мү сылман мемлекеттерінің басшыларын орнынан алу жә не сайлау туралы дә лме-дә л анық тама жоқ. Бірақ Ә л-Маварди ең бектеріндс айтылғ андай (сунниттік концепция бойынша жоғ ары азаматтық жә не діни билік мү рагерлік тә ртіппен немесе бұ рынғ ы билеушінің тағ айындауымен емес, қ ауым мен халифат билігіне ү міткер арасындағ ы ерекше шарт бойынша іске асырылады. Ал шииттік саяси концепцияда халиф қ ауым арқ ылы сайланбайды, ол Алла мен пайғ амбардың тікелей ө кілі болып табылады. Халиф ө зінің мү рагерін сайлай алады немесе пайғ амбардың кү йеу баласы Ә лидің тікелей ұ рпақ тарына мү рагерлікке қ алдыра алады.

Ә л-Маварди халифтік басқ ару формасының артық шылығ ын мемлекет басшысынын ө зінің барлық іс-ә рекеттерінде мұ сылмандық кұ қ ық ты (шариғ атты) басшылық қ а альш отыруынан, қ ол астындағ ылардың мү ддесі мен жалпы игілігін жә не олардың ар-ожданын қ орғ ау істерінен жә не маң ызды шешімдер қ абылдауда ө згелермен ақ ылдасып, келісіп отыруынан кө реді. Халиф ө зінін қ ол астындағ ылардың кез-келгенімен ақ ылдасуғ а қ ұ қ ылы болғ анымен, бірақ іс жү зінде қ арапайым мұ сылмандардын пікірі есепке алынбады.

Шық қ ан тегі жағ ынан араб Аверроэсо (Ибн Рушд) ө зінің философиялық жү йесін ақ ыл-ой негізінде қ ұ рды, сондыктан да оның ислам дінімен амалсыз соқ тығ ысуына тура келді. Аристотельдің ең бектеріне сү йенген ол о дү ниедегі ө мір туралы жә не дү ниені қ ұ дай жаратты деген діни ұ ғ ымдарды жоқ қ а шығ арды. Материя мә ң гі-бақ и ө мір сү руде, барлық табиғ и қ ұ былыстар жә не адамдардың іс-ә рекеттері қ ұ дайдың қ ү діретімен емес, ө зінің ішкі табиғ и заң дарымен жү реді деп тү сіндірді ол. Табиғ и заң дылық ты негізге алғ ан Ибн Рушд мемлекеттің пайда болуын қ ұ дайдың ісі емес, адамдардың жердегі тә ртіпті сақ тауғ а ұ мтылуынан жә не адамдар арасындағ ы алауыздық пен қ ақ тығ ыс нә тижесінде пайда болғ ан деп есептеді.

Ә л-Фарабидің саяси кө зқ арастарына ұ қ сас концепцияны Ибн Сина да ұ сынды. Саясатқ а деген мұ ндай кө зқ арас онын адамгершілік мазмұ нымен байланыстырылғ ан. Бү кіл араб философиясына тә н болып келген саяси адамгершілік мазмұ ны оның теориялық негізінде болып саналады. Ә л-Фарабидің саясаттын басты мақ саты бақ ытқ а жеткізу болып табылады деген тезисіне шын пейілмен ық ылас қ ойғ ан Ибн Сина мұ сылман философиясы мен ойындағ ы ірі ө кілдерінің бірі боп саналады

Мұ сылман мемлекеті басшысының қ ұ қ ық тық жағ дайы мен атқ арушы билік формасын оның ә р кезең дегі даму сатыларыменсалыстыра отырып, белгілі саясаттанушы-ғ алым Ибн Халдун мұ сылман мемлекеттерің дегі басқ ару формаларының классификациясын жасады.

Ибн Халдуннын ілімі бойынша кез-келген қ оғ ам адамның табиғ и ә рекеті негізінде, олардың бір-бірін табиғ и жоюы менагрессиясын тоқ татуғ а арналғ ан " тежеу бастамасын" қ ажет етеді. Мұ ндай ық тиярсыз билік мемлекетті кө семдер басқ арғ ан тайпалардан ерекшелендіреді жә не халық тар бастан кеішірген жә не қ ол жеткен ө ркениет дең гейіні кө рсеткіші больш табылады. Мемлекеттің тайпадан басты ерекшелігі — қ оғ ам мү шелерін бағ ыныштылық та ұ стайды жә не олардың еркінен тыс билік жү ргізеді, барлығ ына міндетті заң дар шығ арады, елде тә ртіпті қ амтамасыз етеді, салық жинайды жә не ә скер жасақ тайды.

Ибн Халдунның пікірі бойынша мұ сылман мемлекеттері ө з дамуында тө рт сатыдан ө тті:

1 Нағ ыз халифалар басқ арғ ан " таза халифат"

2 Халифаттың сыртқ ы белгілерін сақ тай отырып, біртіндеп монархияғ а кө шуі (Омеядтар ә улеті кезең індегі халифат)

3 Халифаттың толық монархияғ а айналуы (Аббасидтер
ә улеті кезкезең індегі халифат)

4 Бірің ғ ай мұ сылман мемлекетінің ыдырауы жә не арабтарды басқ а халыктардың жаулап алуы (Бағ дадты моң ғ олдардың, Мысырды османдық тү ріктердің жаулауы).

Ибн Халдун басқ ару формасының ү ш тү рін 1) " табиғ и" мо нархия; 2) " саяси" монархия; 3) Халифатты атап кө рсетеді.

Оның пікірінше, басқ арудың бірінші формасында билік билеушінін жеке мү ддесі ү шін жү ргізіледі, яғ ни " табиғ и" монархия ө зінін мақ сатынан басқ а еш нә рсеге қ атысы жоқ жеке биліктің деспоттық режимі. Бірінші формадан " саяси" монархияның ерекшелігі мұ нда басқ ару рационалды, саналы ө лшемге негізделеді, халық мү ддесін қ орғ айтын саясат жү ргізіледі. Бірақ бұ л кездегі билеуші саясатында діни қ ұ ндылық тар ескерілмеді.

Ибн Халдун халифаттың ық тиярсыз билігі мен зорлығ ына қ арамастан, жоғ ары ә ділдікті қ амтамасыз ететін мұ сылман қ ұ қ ығ ы ү шіноғ ан басымдық береді. Ө йткені, халифтің ық тиярсыз " саналы" билігі мұ сылман қ ауымы ү шін де, басқ а халық тар ү шін де " пайдалы іс" болып табылады.

Негізгі ә дебиеттер:

1. Саяси жә не қ ұ қ ық тық ілімдер тарихы

2. История политических и правовых учений/ Под общей ред. Нерсесянца В. С. Изд. 2-е, стереотип. – М., 1997; 1998; 1999; 2000.

3. История политических и правовых учений/ Под ред. Лейста О. Э. –М., 1997; 1999; 2000.

4. История политических и правовых учений/ Хрестоматия / Под. ред. Малахова В. П. – М., 2000.

5. История политических и правовых учений/ Хрестоматия / Под. ред. Лейста О. Э. – М., 2000.

6. Антология мировой политической мысли: в 5т. Т. I: зарубежная политическая мысль: истоки и эволюция.

7. История философии права. Учебное пособие СПб: Юрид. инс-т 1988. (содержит обстоятельные фрагменты классических трудов).

8. Сравнительное изучение цивилизаций. Хрестоматия. Сост. Б. С. Ерасов. М., 1998

9. Аль-Фараби. Афоризмы государственного деятеля // Аль-Фараби. Социально-этические трактаты. - Алма-Ата, 1973; или: Аль-Фараби. Избранные трактаты. - Алматы, 1994.

Қ осымша ә дебиеттер:

1. Арабо-мусульманская философия в системе мировой культуры. М., 1983

2. Бурабаев М. С., Кенесарин А. М., Курмангалиева. Проблемы бытия и познания в философии Аль-Фараби. Алма-Ата, 1988

3. Григорян С. Н. Средневековая философия народов Ближнего и Среднего Востока. М., 1956

4. Давид Р. Основные правовые системы современности. М., 1976

5. История политических и правовых учений (Средние века и Возрождение), /Под ред. В. С. Нерсесянца. М., Наука, 1986

6. История философии в кратком изложении. М., 1991

7. Социальные, этические и эстетические взгляды Аль-Фараби. (коллектив авторов: Бурабаев, Сагадиев А. В. )А-а, 1984

Пысық тау сұ рақ тары: