4 тақырып. Ежелгі Римдегі саяси және құқықтық ілімдер

Ежелгі Римдегі саяси жә не қ ұ қ ық тық ілімдердің жалпы сипаттамасы. Цицеронның қ ұ қ ық жә не мемлекет туралы ілімі. Рим стоиктерінің саяси жә не қ ұ қ ық тық идеялары. Сенека. Рим юристері қ ұ қ ық табиғ аты жә не жү йесі туралы. Табиғ и қ ұ қ ық. Халық тар қ ұ қ ығ ы. Жария жә не жеке қ ұ қ ық. Ерте христиандық тың саяси жә не қ ұ қ ық тық идеялары. Інжіл. Августиннің саяси-қ ұ қ ық тық ілімі.

Ежелгі Римдегі саяси-қ ұ қ ық тық институттар мен кө зқ арастар халық тың ә ртү рлі топтары — патрицийлер мен плебейлер, нобилиттер (патрицийлср мен байығ ан плебейлер) мен кедейлер, оптиматтар (қ оғ амның ақ сү йектер тобы) мен полярлар (тө менгі халық ты қ олдаушылар). еріктілер мен кұ лдар арасындағ ы ө ткір кү рес жағ дайындағ ы ұ зақ тарихы бойында ү немі дамып отырды.

Адамның алғ ашқ ы табиғ и жағ дайдан саяси ө мір мен мемлекеттің, заң дар мен ойлардың пайда болуына дейін прогрессивті дамуы туралы жалпы философиялық кө зқ арастар Гит Лукрецийдің " Заттың табиғ аты туралы" поэмасында кө рініс тапты жә не одан ә рі дамытылды. Оның бұ л шығ армасында адамның, табиғ аттың, ә лемнің жә не қ оғ амның пайда болуы туралы мә селелер материалистік тү рғ ыда жең іл, тү бірлі тү рде ө лең мен баяндалады.

Дү ниеде бә рінің негізі материя деп мойындай отырып, Лукреций " бә рі материядан шығ ады жә не бә рі сонымен ө мір сү реді" деп атап кө рсетеді Дінді ғ ылыми прогрестің кедергісі деп бө лген ол діни ұ ғ ымдарды да батыл сынғ а алады. Рим қ оғ амының кемшіліктерін де айыптап отырып, саяси кү рес пен билікті ө зінің жеке басының мү ддесі ү шін пайдаланушылар туралы теріс пікірде болды.

Бұ л кездегі ресми христиан доктринасы мен христиандық тың саяси идеологиясының кө рнекті қ айраткері Аврелий Августиншешімінде схоластика қ ағ идалары да кө рініс тапты.

Ежелгі Римнің атақ ты шешен заң гері, мемлекеттік қ айраткері жә не ойшылы Марк Туллий Цицерон б. з. д. 106 жылы туып, б. з. д. 43 жылы қ айтыс болды. Ол кейінгі ұ рпақ қ а, адамзат мә дениетіне орасан зор мұ ра қ алдырғ ан ұ лы философ жә не саясаткер болды. Оның кең қ амтылғ ан шығ армашылығ ында мемлекет пен қ ұ қ ық мә селелеріне кө п орын берген. Бұ л мә селелер оның осы тақ ырыпқ а арнайы жазғ ан мемлекет туралы " Қ ұ дайлардың табиғ аты туралы", " Міндеттілік туралы", " Жамандық пен жақ сылық тың шегі туралы" жә не " Заң дар туралы" ең бектерінде кең қ амтылғ ан.

Цицерон мемлекетке халық ең бегінің жемісі рстінде анық тама берді.

Мемлекеттін пайда болу себебі Цицерон адамдардың ә лсіздігі мен қ орқ ынышын емес, олардың туғ аннан бірге жү ру қ ажеттігіне ұ мтылуынан деп есептейді. Бұ л мә селе бойынша, Аристотельдің политиясын қ ұ птағ ан Цицерон сол кездегі мемлекеттің пайда болуының келісімдік сипаты туралы кең дамығ ан тү сінігін жоқ қ а шығ арды. Ол мемлекет пен жеке меншіктің байланысын анық тап, мемлекеттің пайда болуының негізгі себебі — жеке меншікті қ орғ ау туралы ережені мақ ұ лдайды. Билеушылер санына қ арай Цицеронмемлекеттің қ арапайым ү ш формасын патша билігін (монархия), оптиматтарды (аристократия) жә не халық билігін (демократия) атапкө рсетеді.

Табиғ ат қ ұ қ ық тары, Цицерон бойынша, жазба зандардың қ айсысынан болса да ерте, тіпті мемлекетпен де ерте пайда болғ ан.. Заң ның кө мегі мен кү ші туралы Цицерон " COТ — сө илейтін заң, ал заң — ә лсіз сот" деген анық тама береді, яғ ни ә діл заң " ә ділдігі ә ркімге ө зіне тиістісін беруден тұ рады".

Ежелгі Грециадан бастау алғ ан стоицизм римдік саяси-қ ұ қ ық тық ойда одан ә рі жалғ асын тапты. Рим стоиктерінің теориялық кө зқ арастары ежелгі грек стоиктерінің философиялық, этикалық жә не саяси-қ ұ қ ық тық концепцияларының едә уір ық палында болғ анымен, олардың ө зіндік ерекшеліктері айқ ындалды жә не одан ә рі дамытылды. Рим стоицизмнің басты ө кілдері Луций АннейСенека /3 -65жж/, Эпиктет /50—140жж/ жә не Марк Аврелий Антонин болды.

Стоиктердің ілімі бойынша, ә лем – біртұ тас дене. Ол қ ұ дайлық пен адамдық тың арасындағ ы қ арым-қ атынас жә не оны ә лемдік қ ұ дай ретінде қ арастырады. Олардың айтуынша, ә лемде болып жатқ ан ө згерістер қ атал қ ажеттілік заң ына бағ ынғ ан, сондық тан ол белгілі бір мақ сатты жолмен, яғ ни оны керек етуіне қ арай дамиды. Қ ажеттілік заң ын стоиктер қ оғ амдық ө мірде де қ олданылады деп есептейді. Осы заң ғ а сү йенген олар бостандық ұ ғ ымын да қ ажеттілік ұ ғ ымы арқ ылы тү сіндіруге тырысады.

Рим заң герлерінің тек қ ұ қ ық тану саласында ғ ана емес, бү кіл ә лемдік µркениетке қ осқ ан ү лесі айрық ша. Олар қ ұ қ ық тануды алғ аш рет жеке ғ ылым ретінде қ арастырды.

Рим заң герлерінің қ ызметі мынадай қ ұ қ ық тық мә селелерді шешуге кө мектесті: 1) rеsponderе — жеке адамдардың қ ұ қ ық мә селелері жө ніндегі сұ рақ тарына жауап беру, 2) cavere — келісімдер мен мә мілелер (шарттар) жасауғ а кө мектесу жә не формулаларды хабарлау, 3) agere — сот ісіне кө мектесу.

Азаматтық қ ұ қ ық жинақ талғ ан Юстиниан кодификациясы " Корпус юрис цивилис" деп аталды. Бұ л кодификацияғ а ең алдымен Гайдың институциялары кірді. Гай институциялары қ ұ қ ық тық бастауыш оқ уғ а арналғ ан рим қ ұ қ ығ ының негізін қ ұ рады. Мұ нда сонымен біргс Ульпианның, Флорентиннің жә не Марцианның ең бектері де енгізілді. Институциялар тө рт кітапқ а, кітаптар титулғ а, титулдар параграфқ а бө лінді.

Рим қ ұ қ ық тық ойының маң ызды табыстарының бір қ ұ қ ық ты бұ қ аралық (кө пшілік) жә не жеке қ ұ қ ық қ а бө луі болып табылады. Олар бұ қ аралык (кө пшілік) қ ұ қ ық саласында шіркеу иелері мен абыздардын кұ қ ық тық жағ дайы, мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың ө кілеттілігі, азаматтык жә не басқ а да мемлекеттік-азаматтық институттар ұ ғ ымына талдау жасады. Цивильдік қ ұ қ ық саласында рим заң герлері меншік, отбасы, ө сиет, шарт мә селелеріне жан-жақ ты талдау жасады. Мү ліктік қ атынастарды реттеуде олар жеке меншікті қ орғ ау позициясында болды. Олар меншік қ ұ қ ығ ын затты абсолютті тү рде иелену жә не пайдалану деп тү сіндірді. Яғ ни зат иесі затты жоюғ а да қ ұ қ ылы. Бірақ, меншік иесінің қ ұ қ ығ ы қ аншама кең болғ анымен, ол басқ алармен санасуғ а міндетті. Рим заң герлерінің қ ұ қ ық туралы ілімі қ ұ қ ық тық ойдың одан кейінгі дамуына ү лкен ыкпалын тигізді.

Негізгі ә дебиеттер:

1. Саяси жә не қ ұ қ ық тық ілімдер тарихы.

2. История политических и правовых учений/ Под общей ред. Нерсесянца В. С. Изд. 2-е, стереотип. – М., 1997; 1998; 1999; 2000.

3. История политических и правовых учений/ Под ред. Лейста О. Э. –М., 1997; 1999; 2000.

4. История политических и правовых учений/ Хрестоматия / Под. ред. Малахова В. П. – М., 2000.

5. История политических и правовых учений/ Хрестоматия / Под. ред. Лейста О. Э. – М., 2000.

6. Антология мировой правовой мысли: В 5т. / Рук науч. проекта Семигин Г. Ю. - Т. I: Античный мир и Восточные цивилизации.

7. История философии права. Учебное пособие СПб: Юрид. инс-т 1988. (содержит обстоятельные фрагменты классических трудов).

8. Сравнительное изучение цивилизаций. Хрестоматия. Сост. Б. С. Ерасов. М., 1998

Қ осымша ә дебиеттер:

1. Бачинин В. А. История философии и социологии права. - Санкт-Петербург, 2001

2. Галанза П. Н. Государство и право Древнего Рима. 1963

3. Гобозов И. А. Философия политики. -М., 1998

4. История политических и правовых учений (Древний мир). /Под ред. В. С. Нерсесянца. М.: Наука, 1985

5. История философии в кратком изложении. М., 1991

6. Мифы народов мира. Энциклопедия в 2-х томах. /Гл. ред. С. А. Токарев. -М., 1992

7. Утченко С. Л. Политические учения Древнего Рима. М., 1977

8. Философский энциклопедический словарь. -М., 1988; 1999; 2000

Пысық тау сұ рақ тары: