Тақырып 3. Ежелгі Грециядағы саяси және құқықтық ілімдер

Ежелгі Грециядағ ы саяси жә не қ ұ қ ық тық ойлар: негізгі бағ ыттары жә не мә селелері, кµрнекті µкілдері. Ерте кезең дегі саяси-қ ұ қ ық тық ойлар. Пифагор. Гераклит. Сократтың саяси жә не қ ұ қ ық тық идеялары. Платонның мемлекет жә не қ ұ қ ық туралы ілімдері, оның философиялық негіздері. Мемлекет нысанын жіктеу жә не мемлекет нысандарының айналымы идеясы. Идеалды мемлекетү лгілері. Аристотельдің қ ұ қ ық жә не мемлекет туралы ілімдері. Аристотельдің «Саясаты». Мемлекеттің пайда болуы. Мемлекет нысандары жә не олардың эволюциясы. Полибийдің саяси жә не қ ұ қ ық тық идеялары. Полибий саяси µмір нысандарының айналымы туралы. Аралас мемлекет концепциясы. Б. з. д. мың жылдық тың басында Ежелгі Грецияда жеке жә не тә уелсіз полистер формасы тү рінде бірнеше қ ала-мемлекеттер пайда болды

Ежелгі грек полистерде саяси-қ ұ кық тық кө зқ арастьң пайда болуы мен дамуында ү ш кезең айқ ын байқ алады. Epлiк кезең -(б. з. д. IX—VI ғ ғ ) ежелгі грек мемлекетінің пайда болуына сә йкес келеді. Бұ л кезең де саяси-қ ұ қ ық тық кө зқ араста рационализм (Гомер, Гесиод, атақ ты " жеті данышпан" ) байқ алады –жә не " мемлекет пен қ ұ қ ық проблемаларына философиялық тұ рғ ыдан қ арау(Пифагор, Гераклит) қ алыптасады Екінші кезең — (б. з. д. V жә не IV ғ асырдың бірінші жартысы) ежелгі грек философиясы мен саяси-қ ұ кық тық ойларының гү лденген кезең і (Демокрит, софистер, Сократ, Платон, Аристотель жә не т. б. ) Ү шінші кезең — (б. з. д. IV ғ асырдың екінші жартысы мсн II ғ асырлары) эллинизм кезең і. Ежелгі грек мемлекетінің қ ұ лдырауы, грек полистерінің алғ ашқ ыда Македония, кейіннен Рим билігіне кө шуі (Эпикур, стоиктер. Полибий жә нс т. б. )

Б. з. д. IX—VIII ғ асырларда ежелгі мифтік кө зқ арастар архаистік поэзияда, одан кейін Гомер мсн Гесиодтың поэмаларында ө зінің алғ ашқ ы сипатын жоғ алтып, этикалық жә не саяси-қ ұ қ ық тық ө згеріске ұ шырайды. Гомердің " Илиада" жә не " Одиссея" поэмаларындағ ы оқ иғ алар (б. з. д. VI I ғ. ) гректердін ә скери жә не қ оғ амдық ө мірінен кө птеген қ ұ нды мә ліметтер береді.

Гомер мен Гесиод поэмаларына тә н адамдар ә рекеті мен олардың ө зара қ арым-қ атынастарындағ ы адамгершілік-қ ұ кық тык, тә ртіптер туралы кө зқ арастар Ежслгі Грециядағ ы " Жеті данышпан" деп аталғ андардың шығ армашылығ ында одан ә рі жалғ асын табады. Оларғ а ә детте Фалес, Питтак, Периандр, Биант, Солон, Клеобул жә не Хилон енген. Олар полистік ө мірде ә ділетті зандардың ү стем болуын батыл жақ тады. Олардың кейбіреулері билік жә не заң шығ ару қ ызметтерінде ө здерінің саяси-қ ұ қ ық тық идеяларын жү зеге асыруғ а ә рекеттенді. Биант, Солон, Хилон сияқ ты грек ойшылдарының пікірінше, ізгілікті полистік қ оғ амдағ ы заң ның, сақ талуы жә не салтанат қ ұ руы оның айрық ша бө лімі больп табылады. Азаматардың тираннан қ орқ атындай заң ы қ алыптасқ ан мемлекетті Биант ең ү лгілі мемлекет деп есептеді. " Ө зің ді-ө зің таны" қ ағ идасының авторы спартандық Хилонның " Заң ғ а табын" деген шақ ыруы Дельфадағ ы Аполлон храмына ойылып жазылды. " Жеті ғ ү ламаның " қ атарына қ осылғ ан Солон (б. з. д. 638—559 жж) тарихта атақ ты реформатор, мемлекеттік кайраткер жә не ЗАҢ шығ арушы ретінде қ алғ ан. Архонт болып сайланган ол б. з. д. 594 жылы жаң а зандар шығ арды. Оның реформаларын экономикалык жә не саяси деп бө луге болады. Заң шығ арушы ретінде Солонселолық жә не қ алалык демостық жә не оғ ан қ осылғ ан евпатридтердің мү ддесін қ орғ ады. Оның ең басты реформасы " сисахфия" -(" ауыр жү кті сілкіп тастау" ), яғ ни кедейлердің кепілдікке алушы жер учаскесіндегі қ арыз тастарды жою еді. Бұ л қ арыз тастар бойынша қ арызын ө тей алмағ ан адамдар ө зінің жеке бостандығ ын кепілдікке салғ ан, яғ ни қ арызын ө тей алмағ андар қ ұ лғ а айналдырылғ ан.

Б. з. д. V1-V ғ асырларда Пифагор, Архит, Гераклит жә не тағ ы басқ алар қ оғ амдық жә не саяси-қ ұ қ ық тық тә ртіптердіфилософиялық негізде қ айта қ ұ ру қ ажеттігі туралы идеялар ұ сынды. Олар демократияны сынай отырып, ақ ыл жә не адамгершілік элитасының " озық тары" билігі — аристократиялық идеалды жақ тады. Гректің ұ лы ойшылы Демокрит б. з. д. IV ғ асырдың бірінші жартысының алғ ашқ ы жылдарында адамның, адам қ ауымдастығ ының жә не қ оғ амның пайда болуы мен тұ рақ тауын ә лемдік дамудың табиғ и процесіндегі бір бө лшек ретінде қ арастыруғ а талпынды. Мемлекеттік басқ аруда халық билігі — демократияны жақ тағ ан Демокрит сонымен бірге аристократияның пайдалы жақ тары бар екендігін айтады. Оның пайымдауынша, " Ақ ымақ тардың ел басқ арғ анынан бағ ынғ аны артық. Табиғ атты да ү здіктер мен саналылардың басқ аратыны мә лім, сондық тан да жоғ ары ақ ыл мен адамгершілік касиеттері бар адамдардың билігі дұ рыс болып табылады". Демокриттің айтуы бойынша, заң дар адамдардың қ оғ амдағ ы қ алыпты ө мірін қ амтамасыз етуге жә не соң дай нә тижеге жетуге қ ажетті жағ дай жасауы тиіс.

Платон — антикалық заманның ғ ана емес, бү кіл философия, саяси жә не қ ұ қ ық тық ілімдер тарихындағ ы ұ лы ойшылдардың бірі. Ө зінің ең бектері мен шығ армаларында ұ лы ойшыл абсолюттік социализмді жақ тады. Оның айтуынша, ә рбір идея жеке заттың немесе барша заттың абсолюттік мә нін білдіретін ерекше идеялар ә лемін қ ұ райды, яғ ни идеялар мә ң гілік, олар жоғ алып кетпейді, жаң адан пайда болмайды.

Платон идеалды мемлекет туралы ең бегінде ә ділдікті ә ркімнің ө з ісімен айналысуынан жә не басқ аның ісіне араласпауынан кө реді. Адамдардың ә леуметтік топқ а бө лінуі мен олардың арасындағ ы мү лік тең сіздігін қ алыпты жағ дай ретінде қ арастырады жә не олардың бір топтан екінші топқ а ө ту мү мкіншілігін жоқ қ а шығ армайды. Платон идеалды мемлекет қ ұ ру туралы жобасында аристократиялық мемлекеттік қ ұ рылымды жақ тайды жә не ө з жобасын қ иындық пен болса да жү зеге асатынына сенеді. Идеалдымемлекеттің ө зі де, Платонның ойынша, мә ң гі ө мір сү ре алмайды.

Платон адамдардың жан дү ниесіне мемлекеттік қ ұ рылымның бес тү рінің сә йкес келетіндігі туралы (аристократия, тимократия, олигархия, демократия жә не тирания) айтады.

" Заң " деген шығ армасында Платон мемлекеттік қ ү рылымнын. екінші жобасын ұ сынады. Екінші мемлекеттің бірінші мемлекеттен басты айырмашылығ ы оның 5040 азаматы жеребе бойынша жер учаскслерін алады. Бұ л жер оларғ а жеке меншік тү рің де емес, пайдалану қ ұ қ ығ ы тү рінде ғ ана беріледі де, мемлекеттін жалпы меншігі болып саналады. Мү лік санына қ арай барлық азаматтар тө рт топқ а бө лінеді. Қ айыршылық пен байлыктың заң шең берің дегі шегі анық талады.

Антикалық саяси-қ ұ қ ық тық ойдың одан ә рі дамуы жә не терең деуі Платонын шә кірті жә не сыншысы Аристотельдің (б. з. д. 384—322жж. ) есімімен тікелей байланысты.

Аристотель тұ ң ғ ыш рет саясат ғ ылымы туралы талдау жасауғ а талпыныс жасады. Аристотельде саясат ғ ылым ретінде этикаментығ ыз байланысты. Оның кө зқ арасы, бойынша саясатты ғ ылыми тұ рғ ыдан тү сіну адамгершілік пен этиканың дамығ ан ұ ғ ымыболып табылады. Этика саясаттың бастауы, оньң кіріспесі ретінде кө рінеді. Аристотель ә ділдіктің екі тү рін — тең естіретін жә не ү лестіретін тү рлерін анық тайды. Тең естіретін ә ділдіктің ө лшемі ретінде " арифметикалық тең дік" қ арастырылады.

Мемлекет формасын Аристотель мемлекеттегі жоғ ары билікті білдіретін саяси жү йе ретінде сипаттайды. Бұ л жерде мемлекетформасы билеушілердің санымен (біреу, аз ғ ана топ, кө пшілік) анық талады. Бү дан басқ а мемлекеттін дұ рыс жә не бұ рыс формаларытуралы да айтылады. Дұ рыс формадағ ы билеушілер кө пшіліктін мү ддесін қ орғ аса, бұ рыс формадағ ы билеушілер тек қ ана ө здерінің жеке басының мү дделсрін кө здейді. Аристотель пікірінше, дұ рыс формадағ ы мемлекеттерге монархиялық, аристократиялық жә не полития, ал екінші формағ а тирания, олигархия жә не демократия жатады. Мемлекеттің ең дұ рыс формасы ретінде Аристотельполитияны айтады. Политияда жалпының мү ддесі ү шін кө пшілік билік қ ұ рады.

Адамдардың табиғ и жә не тарихи қ ауымдасуын Полибии олардың жануарлар сияқ ты қ орғ ансыздығ ы мен ә лсіздігінен, осыдан келіп тобырғ а басшылық жасаудың қ ажеттілігін тү сінуінен деп ұ ғ ындырады. Алғ ашқ ы кезде ө зінің кү шімен жә не батылдылығ ымен тобыр кө семі болғ андар бірден билікті ө з колдарына алып, бұ л билікті табиғ и заң дылық ретінде пайдаланды. Мемлекеттің демократиялык басқ ару формасының алғ ашқ ы кезең інде бостандық пен еркіндік жоғ ары бағ аланады. Бірақ басқ алар есебінен ө мір сү руге дағ дыланғ ан тобыр ө здерінің кө семін сайлап, демократиялық билікті қ ұ латады жә не мемлекет билігінен бойын аулақ салады. Демократия охлократияғ а айналады. Бұ л жағ дай ізгілікті мемлекеттің ең нашар тү рі ретінде кө рінеді жә не басқ ару формаларының ең соң ғ ы сатысы болып есептеледі. Мемлекеттік билік формаларының ауысуын сипаттай келе, Полибий басқ арудың ең тиімді формасы ретінде патшалық биліктің, аристократияның жә не демократияның ең жақ сы тұ старының араласқ ан формасын ұ сынады. Оның баскарудың аралас формасы туралы ойлары мемлекет, қ ұ қ ық жә не билікті бө лу теориясында одан ә рі дамытылды.

Негізгі ә дебиеттер:

1. Саяси жә не қ ұ қ ық тық ілімдер тарихы.

2. История политических и правовых учений/ Под общей ред. Нерсесянца В. С. Изд. 2-е, стереотип. – М., 1997; 1998; 1999; 2000.

3. История политических и правовых учений/ Под ред. Лейста О. Э. –М., 1997; 1999; 2000.

4. История политических и правовых учений/ Хрестоматия / Под. ред. Малахова В. П. – М., 2000.

5. История политических и правовых учений/ Хрестоматия / Под. ред. Лейста О. Э. – М., 2000.

6. Антология мировой правовой мысли: В 5т. / Рук науч. проекта Семигин Г. Ю. - Т. I: Античный мир и Восточные цивилизации.

7. История философии права. Учебное пособие СПб: Юрид. инс-т 1988. (содержит обстоятельные фрагменты классических трудов).

8. Сравнительное изучение цивилизаций. Хрестоматия. Сост. Б. С. Ерасов. М., 1998

9. Лао-цзы. Дао дэ цзин. (Сер: " Жемчужины истории политической и правовой мысли " ). - Алматы: ВШП " Ә ділет", 2000.

Қ осымша ә дебиеттер:

1. Бачинин В. А. История философии и социологии права. - Санкт-Петербург, 2001

2. Гобозов И. А. Философия политики. -М., 1998

3. История политических и правовых учений (Древний мир). /Под ред. В. С. Нерсесянца. М.: Наука, 1985

4. История философии в кратком изложении. М., 1991

5. Кечекьян С. Ф. Учение Аристотеля о государстве и праве. М., 1960

6. Мифы народов мира. Энциклопедия в 2-х томах. /Гл. ред. С. А. Токарев. -М., 1992

7. Кун Н. А. Легенды и мифы Древней Греции. Алма-Ата, 1985

8. Луковская Д. И. У истоков правовой мысли в Древней Греции. " Правоведение" 1977, №1

9. Материалисты Древней Греции. /Сб. статей. М., 1955

10. Полибий (Из истории политической и правовой мысли). /Под ред. Мирзаева С. Б. М., 1986

11. Политические учения Древней Греции. /Сб. статей. М., 1979

12. Философский энциклопедический словарь. -М., 1988; 1999; 2000

Пысық тау сұ рақ тары: