Саяси және құқықтық ілімдер тарихын зерттеу әдістері.

Саяси жә не қ ұ қ ық тық ілімдер тарихын зерттеу ә дістері.

Саяси-қ ұ қ ық тық доктриналар мазмұ нын тү сіну жә не игеруү шін ғ ылым мен оқ у пә нінің ара жігін ажырата білу қ ажет. Саяси жә не қ ұ қ ық тық ілімдер тарихын зерттеуші ғ ылымда ә ртү рлі ғ ылыми ә дістер, соның ішінде тарихи жә не логикалық зерттеу ә дістерінің бірлігін талап ететін жалпыфилософиялық ә діс қ олданылады. Оның біріншісі ілімдердің пайда болуы мен дамуын қ арастыратын болса, екіншісі іргелі ережелердің шың далғ андығ ымен ерекшеленеді жә не саяси-қ ұ қ ық тық ойдың дамуына, ә ртү рлі ә леуметтік кү штер мен жалпы мемлекеттің саясатынаү лкен ә серін тигізеді. ө з алдына логикалық ә діс қ ұ рылымдық (ілімнің қ ұ рамдас бµліктерін жә не олардың байланысын талдау) жә не функционалдық (ілімнің қ оғ амдағ ы ролі мен ық палы), ал тарихи ә діс салыстырмалы (бұ рынғ ы жә не кейінгімен, сондай-ақ тұ стас ілімдермен салыстыру) жә не биографиялық (қ андай да болмасын ойшылдың µміріндегі атаулы фактілерді зерттеу) ә дістеріне сү йенеді.

Сонымен, саяси-қ ұ қ ық тық доктринаны қ арастыру барысында: а) оның дү ниетанымдық (философиялық, діни) негізін; ә ) теория-ә дістемелік мазмұ нын (категориялар, тү сініктер, ә діс); б) берілген саяси (қ ұ қ ық тық ) ілімге негізделген нормативті-қ ұ қ ық тық жобаларды, саяси бағ дарламаларды, декларацияларды, манифестерді, сондай-ақ осы доктринаның элементтерін қ олданушы қ оғ амдық қ озғ алыстарды бағ амдап талдау қ ажеттілігі бар.

Саяси жә не қ ұ қ ық тық ілімдер тарихы кезең дері

Ежелгі дү ние (жобамен б. д. д. ХХ – Х‡ІІІ ғ ғ. бастап)

Орта ғ асыр (‡ ғ. бастап Х‡ІІ ғ. басына дейін)

Қ айта µрлеу жә не Жаң ғ ыру дә уірі, кейінгі Ортағ асырды тә мамдағ ан (ХІ‡-Х‡І ғ ғ. )

Буржуазиялық тµң керілістер дә уірі (Х‡І ғ. соң ы - ХХ ғ. басы)

Еркін бә секелестік кезең і (ХІХ ғ. бастапқ ыү ш ширегі)

Имперализм жә не кең естік тµң керіліс кезең і (ХІХ ғ. соң ғ ыү штігі – ХХ ғ. бірінші жартысы)

Соғ ыстан кейінгі кезең (1945 жылдан кейін)

Жаң а дә уір ( ХХ ғ. 90-шы жылдарынан бастап).

Негізгі ә дебиеттер:

1. Саяси жә не қ ұ қ ық тық ілімдер тарихы

2. История политических и правовых учений/ Под общей ред. Нерсесянца В. С. Изд. 2-е, стереотип. – М., 1997; 1998; 1999; 2000.

3. История политических и правовых учений/ Под ред. Лейста О. Э. –М., 1997; 1999; 2000.

4. История политических и правовых учений: Краткий учебный курс/ Под. общ. ред. Нерсесянца В. С. –М., 2000.

5. Козлихин И. Ю. История политических и правовых учений. Новое время: от Макиавелли до Канта. Курс лекций. СПб., 2001 (басылымда классиктер ең бегіненү зінділер бар)

Қ осымша ә дебиеттер:

1. История политических и правовых учений (Древний мир). /Под ред. В. С. Нерсесянца. М.: Наука, 1985

2. История политических и правовых учений (Средние века и Возрождение), /Под ред. В. С. Нерсесянца. М., Наука, 1986

3. История политических и правовых учений (XVII-XVIII вв. ). /Под ред. В. С. Нерсесянца. М., Наука, 1989

4. История политических и правовых учений XIX в. /Под ред. В. С. Нерсесянца. М., Наука, 1993

5. История политических и правовых учений XX в. /Под ред. В. С. Нерсесянца. М., Наука, 1995

6. Исаев И. А., Золотухина Н. М. История политических и правовых учений России XI-XХ вв., М., 1995

7. Лейст О. Э. Методологические вопросы истории политических учений. " Вопросы философии" 1962, №2, стр. 86-98

8. Луковская Д. И. Политические и правовые учения: историко-теоретический аспект. - Л., 1985

Тақ ырып 2. . Ежелгі Шығ ыс елдеріндегі саяси жә не қ ұ қ ық тық ілімдер

Ежелгішығ ыстық саяси-қ ұ қ ық тық ойлардағ ы саясат, қ ұ қ ық, мемлекет жә не заң нама туралы кµзқ арастардың жалпы сипаттамасы. Саяси-қ ұ қ ық тық идеялардың пайда болуы. Ежелгі Египет, Шумер, Хетт патшалығ ы, Вавилон, Ежелгі Израиль, Ежелгі Ирандағ ы саяси-қ ұ қ ық тық ойлар. «Хаммурапи заң дары», «Кµне ө сиет», «Авеста». Ежелгі ‡ндістандағ ы саяси жә не қ ұ қ ық тық ойлар. Ведалар. «Ригведа». Брахмандардың саяси-қ ұ қ ық тық идеялары. «Ману заң дары». Джайнизм жә не буддизм. «Артхашастра» трактатындағ ы саяси жә не қ ұ қ ық тық теориялар. Ежелгі Қ ытайдағ ы саяси жә не қ ұ қ ық тық ойлар. Лао-цзы жә не даосизм ілімі. Конфуцийдің саяси жә не қ ұ қ ық тық ілімдері. Моцзыдың ә леуметтік-саяси жә не қ ұ қ ық тық идеялары. Фацзя (легистер) мектебінің мемлекет жә не заң ілімі. Шан Ян.

Саяси-қ ұ кық тық ілімдер алғ ашқ ы кезде адамдардың мифтік кө зқ арастары негізінде пайда болды. Адамдардың қ оғ ам мен табиғ аттағ ы орны туралы мә селе ежелгі Шығ ыс жө не Батыс халық тарында, египеттіктерде, ү ндістерде, вавилондық тарда, гректерде, қ ытайларда, римдіктерде жә не т. б. халық тардың мифтік аң ыздарында кө рініс табады.

Мифология — ежелгі адамдардың ө зін қ оршағ ан ә лемге, дү ниеге қ атынасы. Мифтік кө зқ арастарда болашақ ілімдердің элементтері де кездесетін, оларды алғ ашқ ы адамдар ө здерінің тіршілігі мен қ ызметіне қ ажетті тү рде пайдаланғ ан. Мифтік аң ыздардаадамдарды алғ ашқ ыда қ ұ дайлардың билегендігі, кейіннен қ ұ дайлар адамдарды ел билеу ә дістсріне ү йретіп, ел билеуді олардың ө з қ олдарына бергендігі туралы айтылады.

Хаммурапи бірінші Вавилон ә улетінің алтыншы патшасы (б. з. д. 1792—1750 жж. ) Бұ л уақ ыт Вавилонның бү кіл Қ ос озенаралығ ында экономикалық, саяси жане мә дени орталығ ына айналу жә не оның гү лденуі мен дә уірлеу кезең і. Ә ділдіктің қ орғ аушысы ретінде баяндалғ ан Хаммурапи заң ы еркін адамдар мен қ ұ лдардың қ ұ қ ық тық жағ дайын заң жү зінде бекітеді. Олардың ә леуметтік жағ дайы мен тұ рмысын ө згертуге жатпайтын норма ретінде бағ алайды, билеуші топтың мү ддесін жә не жеке меншікті кызғ ыштай қ орғ айды.

Ежелгі парсылардың дү ниетаным туралы кө зқ арастары зороастризмде кө рініс тапты жә не дамытылды. Зороастризм бойыншамемлекет аспан қ ү дайы Ормузданың жердегі билігі болып саналады. Мемлекет билеушісі — монарх — жердегі Ормузданың ә мірін орындаушы қ ызметкері, ол халық ты жауыздық пен жамандық тан қ орғ ауғ а, мемлекетке қ ауіп тө ндіретін ә рекетке қ арсы кү ресуге, қ айырымдылық нә рін себуге міндетті.

Ежелгі Ү ндістандағ ы саяси жә не қ ұ қ ық тық ілім мифтік жә не діни кө зқ арастар тү рінде қ алыптасты. Брахманизм идеяларының алғ ашқ ы кө ріністері б. э. д. екі мың дағ ан жылдық тағ ы " Веда" ескерткіштерінде кездеседі. " Веда" — " білім, кіріспе" (Санскрит тілінде) деген ұ ғ ымды білдіреді. Бұ л ведаларда адамдардың тө рт варнағ а (кастағ а) бө лінетіндігі жә не брахмандар — Пуруши қ ұ дайдың аузынан, кшатрийлер — қ ұ дайдың қ олынан, вайшийлер — қ ұ дайдың санынан, шудралар — қ ұ дайдын табанынан жаратылды деп айтылады. Ману заң дарының 96-бабында " Тірі жә ндіктердің ішіндегі ең қ асиеттісі — жандылар, ал жандылардың ішінде адам, ал адамдардың ішінде брахмандар" деп айтылады.

«Ману заң дарында» адамдардың варналарғ а бө лінуі жә не олардың қ оғ амдағ ы орны мен ә леуметтік тең сіздігі қ орғ алады. Ә ртү рлі варна мү шелерінің қ ұ қ ық тары мен міндеттерінің тең болмауы олардың заң алдындағ ы қ ылмыс пен жазадағ ы ә ділетсіздігіненкө рінеді.

Ежелгі Қ ытай философиясы мен қ оғ амдық -саяси ойындағ ы ық палды ағ ымдардың бірі даосизм ілімінің негізін салушы болып б. э. д. VI ғ асырда ө мір сү рген Қ ытай оқ ымыстысы Лао-цзы саналады. Даосизм ілімінде аспан, табиғ ат жә не қ оғ ам заң дылық тарыанық талады. Бұ л заң шылық жоғ ары қ айырымдылық пен табиғ и ә ділдікті жақ тайды. Дао ілімі бойынша барлық адам тең. Ө здә уіріндегі мә дени жетімсіздіктер мен адамдардың ә леуметтік-саяси тең сіздігін, халық тың қ айыршылық жағ дайын жә не т. б. Лао-цзы даодан ауытқ у деп есептейді. Оның айтуынша ақ ылды билеуші ө зінің қ ол астындағ ыларғ а " дао" жолымен (табиғ и жолмен) жү руге жағ дай жасайды. Ондай билеуші халық тың жеке ісіне араласпайды. Оның басты міндсті — елдегі тә ртіп пен заң дылық ты сақ тау ғ ана.

Қ ытайдағ ы саяси жә не философиялық ілім тарихында конфуцизм ілімі маң ызды роль атқ арады. Оның негізін қ алағ ан б. э. д. 551—479 жылдары ө мір сү рген ұ лы Қ ытай ойшылы Конфуций болды. Дә стү рлі кө зқ арастарғ а сү йенген Конфуций мемлекеттің патриархалды — патерналистік концепциясын дамытты. Оның айтуы бойынша, мемлекет — ү лкен жанұ я.

Ә леуметтік тең сіздікті қ алыпты жағ дай ретінде қ арастырғ ан Конфуций аристократиялық билік концепциясын, яғ ни ақ -сү йектер тобының билігін жақ тады. Конфуций билеушілерді ө з бағ ыныштыларына кайырымды болуғ а шақ ырды. Билеуші қ айырымды болса, тө менгі адам да қ айырымды болады. Биліктің осы ережесін жақ тағ ан Конфуцийден " Шө п жел сокқ ан жақ қ а кисаяды» деген нақ ылсө з қ алғ ан. Ішкі жә не сыртқ ы соғ ыстарғ а қ арсы болғ ан Конфуций Кьггай жерінен алыс тү ратын басқ а халық тарды білімділікпен жә не ақ ылмен жаулап алуды ұ сынды.

Конфуцийдің этикалық -қ ұ қ ық тық жә не мінез-қ ұ лық нормалары мен принциптері адам ө мірі мен тұ рмысының барлық жағ ын қ амтығ ан. Бұ ғ ан дә стү р ережелері (ли), ата-аналар мен ү лкендерге қ ұ рмет (сяо), адамдық касиет (жэнь), адамдар қ амқ орлығ ы (шу), билеушіге адалдык (чжун), парыз (и) жә не т. б. жатады.

Конфуцизм ілімі, сонымен бірге, ел билеушілері мен ө кімдерге де қ ол астындағ ыларғ а тап баласындай қ арауғ а кең ес береді. Конфуций бойынша " ақ ылды билеуші ауыр жазамен адамдардың жанын қ инамайды, оларды табаң дылық пен, ең алдымен ө зі ү лгі-ө неге кө рсетіп жақ сылық қ а тә рбиелейді". Конфуцизм ілімі мемлекеттік дін рө лін атқ ара бастады.

Ежелгі Қ ытайдағ ы легизм идеялары б. з. д. IV ғ асырларда жарық кө рген. Легизм ілімінің жә не заң шылдар мектебінің негізін қ алағ ан ол Шан облысының билеушісі болды. Шан Ян заң дар мен қ атал жазағ а сү йенген басқ ару жү йесін қ олдады. Сол кездегі ү лкен ық палғ а ие болғ ан конфуцизмді сынағ ан Шан Ян заң нормалары ғ ана елде тә ртіп орната алады деп есептеді. Ел басқ арудың негізгі ә дісі ретінде қ атал заң дарды жақ тағ ан ол мемлекет пен адамдар арасындағ ы қ атынастарды оң ай реттеуге болатындығ ын айтты. Бұ л " кімді КІМ жең етіндігі" туралы принципке негізделген таптар кү ресінің қ атынастарын кө рсетті. Оның айтуынша, " халық, ө з ө кіметінен кү штірек болса, мемлекет ә лсіз, ал ө кімет ө з халқ ынан кү штірек болса, армия кү шті, ө рі қ уатты болады".

Шан Янның басқ ару туралы концепциясы адамдарғ а дұ шпандық кө зқ араста болу оларды жазалау жә не кү штеу шараларыарқ ылы қ алағ ан тә ртіпке кө ндіруге болады деген тұ жырымғ а сә йкес келеді

Негізгі ә дебиеттер:

1. История политических и правовых учений/ Под общей ред. Нерсесянца В. С. Изд. 2-е, стереотип. – М., 1997; 1998; 1999; 2000.

2. История политических и правовых учений/ Под ред. Лейста О. Э. –М., 1997; 1999; 2000.

3. История политических и правовых учений/ Хрестоматия / Под. ред. Малахова В. П. – М., 2000.

4. История политических и правовых учений/ Хрестоматия / Под. ред. Лейста О. Э. – М., 2000.

5. Антология мировой политической мысли: в 5т. Т. I: зарубежная политическая мысль: истоки и эволюция.

6. Антология мировой правовой мысли: В 5т. / Рук науч. проекта Семигин Г. Ю. - Т. I: Античный мир и Восточные цивилизации.

7. История философии права. Учебное пособие СПб: Юрид. инс-т 1988. (содержит обстоятельные фрагменты классических трудов).

8. Сравнительное изучение цивилизаций. Хрестоматия. Сост. Б. С. Ерасов. М., 1998

9. Лао-цзы. Дао дэ цзин. (Сер: " Жемчужины истории политической и правовой мысли " ). - Алматы: ВШП " Ә ділет", 2000.

Қ осымша ә дебиеттер:

1. Бачинин В. А. История философии и социологии права. - Санкт-Петербург, 2001

2. Гобозов И. А. Философия политики. -М., 1998

3. История политических и правовых учений (Древний мир). /Под ред. В. С. Нерсесянца. М.: Наука, 1985

4. История философии в кратком изложении. М., 1991

5. Мифы народов мира. Энциклопедия в 2-х томах. /Гл. ред. С. А. Токарев. -М., 1992

6. Немеровский А. И. Мифы и легенды Древнего Востока. М., 1994

7. Радхакришнан С. Индийская философия. В двух томах. - Спб., 1994

8. Философский энциклопедический словарь. -М., 1988; 1999; 2000