КОМ БУРАНЫ

... Эссе чү л. Битне пешерерлек кайнар җ ил ө рә. Ә ле генә башланган ком бураны торган саен куә тлә нә, кү з ачмаслык рә вештә кө чә я бара. Рә химсез җ ил ә че сызгырып, анда-санда посып утырган кә рлә саксаулларны суккалый-каккалый. Чә нечкеле дө я курасы сабакларын ө зеп алып, дала тү мгә клә ре ө стеннә н сикертә -сикертә, тө ньякка таба куалый. Гү я ул шулай котырынып шаяра, кү ң ел ачып юана кебек.

Ә легә кадә р тыныч кына оеп утырган кызу ком ө емнә ре дә хә рә кә ткә килде. Алар да, җ илнең илә мсез куә тенә буйсынгандай, ә крен генә урыннарыннан кузгалып, уйсу җ ирлә ргә таба шуыша башладылар. Яң а урында яң а ө емнә р хасил булды. Лә кин бу тышкы кү ренеш кенә ком чү ленең кү нме еллар буена сакланып килгә н гадә ти манзарасын ү згә ртә алмады. Кайсы тарафка кү з салсаң да, гел бертө сле кү ренеш: куе соры тузан томаны һ ә м дулкын-дулкын ком ө емнә ре.

Камаевның җ иң ел генә элдертеп килгә н «Урал» мотоциклы, такыр юл бетү гә, шып итеп туктап калды. Уйсулыктагы тар юлга тү шә лә башлаган шактый калын ком ястыкларын турыдан да, ә йлә неп тә ү тә рлек тү гел иде.

– Эх, ө лгереп булмады, – днп борчылып куйды инспектор, кипкә н иреннә рен ялап. Мотоциклын этеп-тө ртеп тә, сө йрә п тә карады. Азаплана торгач, тирлә п-пешеп чыкты. Тик берни дә булдыра алмады. Мотоциклның арт тә гә рмә че ә йлә нгә н саен йомшак колга тирә нрә к керә барды. Шулай итеп, чү л уртасында мотоцикл гамә лсез авыр йө ккә ә йлә неп басып калды, Камаев аптырап тирлә рен сө ртте: «Нишлә ргә? Болай басып торып эш чыкмый. Тизрә к барып җ итә ргә кирә к... »

Җ инаятьлә р эзлә у инспекторы мотоциклын калдырып җ ә яү китте. Аның исә бе буенча Пешхедкә кадә р булган ара хә зер сигез-тугыз чакрымнан да артык тү гел иде.

Бү лек дежурные тапшырган хә вефле хә бә р һ ич кенә дә тынгылык бирмә де Камаевка. Нә рсә булган анда? Кайсы явызының кулы уйнаган? Каравылчыга һ ө җ ү м итеп, Пешхед хуҗ алыгындагы ү зә к складны басып киткә ннә р. Каравылчыны ү лем хә лендә больницага озатканнар. Кем, нә рсә урлаган, кү пме урлаган – билгесез.

Инспектор, йө зен чә нечкеле кайнар җ илдә н яшерә -яшерә, кабат иреннә рен ялап куйды. «Болай булгач, эшлә р бө тенлә й четереклә неп китте бит ә ле. Җ итмә сә, бу сур дигә ннә ре дә һ аман табышмак булып кала бирә. Ә кү пме вакыт сарыф ителде».

Кү птә н тү гел генә бү лек начальнигы майор Сапыевның борчылып сө йлә гә ннә рен дә исенә тө шерде инспектор.

– Бик җ аваплы эш йө клә нә сезгә. Шуны башкарып чыгу ө чен зур тырышлык, зирә клек, ө лгерлек кирә к. Ә бурычны уң ышлы ү тә п чыгуыгызга ышанам. Моның ө чен кирә кле сыйфатлар сездә бар, – диде бит. – Сур мехы – республиканың алтынга тиң милли байлыгы. Шактый кү п кү ргә змә лә рдә дистә лә рчә медаль яулаган, соң гы елларда оештырылган халыкара аукционнарда тиң е булмаган затлы мех ул. Сату-алуда ул кеш, чә шке мехларыннан да кыйммә трә к санала. Дә ү лә тебезнең ә нә шундый байлыгын кемнә рдер яшерен базарларда сатып, зур табыш ясап яталар икә н, дип, сейфыннан кызыл мө һ ерле кә газь дә алып кү рсә тте майор. Ә леге кә газьдә Кара диң гез ярына урнашкан атаклы бер шә һ ә рнең исеме дә телгә алынган. Ү зә к аппараттан алынган оператив белешмә лә р яшерен базарларга оэатыла торган товарның безнең районда җ итештерелгә н атаклы сур мехы икә нлеген аң лата иде.

– Безнең ө чен иң мө һ име шул, – диде майор, – товарның кайдан, нинди ысул, ниндирә к юллар белә н ә леге базарларга чыгуын белергә кирә к. Ихтимал, мондый җ инаятьтә берничә кеше кулы уйныйдыр...

Кайнар җ ил һ аман котырынды, кү з ачып карарга мө мкинлек бирмә де. Инспектор, битен портфель белә н каплаган килеш, ү рчемлерә к атларга тырышты. Куллары талгач, җ илгә аркасы белә н борылып барып карады. Лә кин ишелеп торган йомшак ком, тө псез баткаклыктай, һ ә р адымны ү зенә йота барды. Арт белә н бару тагын да җ айсызрак иде. Сә йдә ш, кү злә рен кулы белә н каплаган килеш, тешлә рен кысып, тагын җ илгә каршы борылды. Муенын, битлә рен кабат кызган вак ком бө ртеклә ре чә нчеп чеметтерә башлады.

Кояш калын ком томаны аша кызгылт бакыр биш тиенлек кебек кенә кү ренә. Иртә нге мә л булуга карамастан, кө н, эң гер-мең гер вакытындагы сыман, ярым карангы. Инспектор алга иелгә н хә лдә атлавын дә вам итте. Кү пме ара узды, кайсы якка бара, дө рес барамы – билгесез. Чама белә н генә атлый. Пешхед хужалыгы район ү зә геннә н кө ньякта урнашкан булганга, җ илнең нә къ ү зә генә маң гаен терә п бара.

«Эх-х, бө тен планнарны бутады бу хә л, – дип ачынып уйланып куйды ул. Ә бит бү ген тик шул сур мә сьә лә се белә н генә шө гыльлә нергә ниятлә гә н иде, менә тагын барып чыкмады. Сур эше белә н дә кү п кенә урыннарда булып, байтак кына кешелә рне кү реп, сө йлә шеп чыкты. Комиссионка, базар тирә лә рендә йө рү че кайбер алыш-биреш итү челә р белә н кызыкcынды. Лә кин серле йомгак очына китереп ялгардай ә йбер-мазар чалынмады кү згә. Менә ул ничә нче тапкыр инде Атчапар колхозы элемтә бү леге мө диренең сү злә рен исенә тө шерде. «Сез эзли торган ә йбер монда юк ул, безнең документлар тә ртиптә », – диде хуҗ а, тө че елмаеп. Белеп ә йттеме ул аны, ә ллә, кә кре атып, туры тидерергә генә тырышып карадымы? Кемнә р белә н кызыксынып карарга да киң ә ш итте бит эле. Хуҗ а ачыклап ә йтмә сә дә, тел тө бен чамаларга була иде. Камаев сер бирмә де. Йомышын бө тенлә й башкага сылтап, эшен дә вам иткә н булды. Теркә ү кенә -гә сендә ге кирә ге булмаган исемлеклә р белә н юри мавыкты.

«Кызык... Еш кына посылкалар озатып, акча переводлары алып ятучы кеше турындагы имзасыз хатны кем язып җ ибә рде икә н, аның кемгә карата булуы мө мкин? Чынлап та, ярдә м итә ргә телиме бу билгесез кеше, ә ллә киресенчә ме?.. Бу да, ү зенә калса, кечкенә бер серле йомгак иде. «Моны да кичекмә стә н барлап карарга. Кайвакыт андый хатлар да урынлы булып чыга бит».

Янә берара шулай уйланып барганнан соң, борынга тө че ис, фермалар исе килеп бә релде. Колакка эт ө ргә н, кешелә р сө йлә шкә н тавышлар ишетелеп китте. Ниһ аять, бераз алдарак, уйсулыкта, ө янке куаклары, ө й-каралты тү бә лә ре шә йлә нде. Бу корылмалар Пешхед колхозының сарык фермалары иде. Ә леге корылмаларны кү ргә ч, инспектор, ө стеннә н ниндидер авыр йө к тө шкә ндә й, бераз җ иң елә еп киткә ндә й булды. Инде керлә неп беткә н кулъяулыгын чыгарып кү злә рен, битлә рен, яка астында ө злексез ә четеп торган тирле муенын сө ртеп алды.

Фермалардан тү бә ндә рә к биек яшел камышлы, тыныч Мургаб елгасы агып ята. Елга буйлап бө тенесе дә диярлек яң а, биек ө йлә р тезелеп киткә н. Ө й тирә лә рен җ имеш агачлары, куе йө зем куаклары билә п алган. Пешхед хуҗ алыгы – хә лле, бай колхоз. Куйчылык белә н шө гыльлә нә. Колхозчылары да таза, мул тормышта яши. Һ ә рбер йортта диярлек мотоцикл, машина...

Уйсулыкка, авылга якынлашкан саен җ ил дә тынычлана барды. Кө н дә ничектер аязланып, яктырып киткә ндә й булды.

Складлар янында аны участок инспекторы старшина Алтыев каршы алды. Ул бик борчылган иде. Элек гел ялтырап торган итеклә ре тузанга баткан. Яң акла-рына чал сакал-мыек бө ртеклә ре ү сеп чыккан. Озын, тө з буе ничектер кечерә еп калган сыман.

Камаев килеп сә лам бирү гә, старшина:

– Бә ла бит, огълан, бә ла бит. – дип, Сә йдә шнең, кулын кысты, икенчесенә аның авыр портфелен алды. – Кү р инде гомердә булмаган затны, чаян чаккыры, – диде ничектер уң айсызланган кыяфә т белә н, гү я бу вакыйганың булуына ул ү зе дә гаепле иде.

Камаев тә фсиллә п сораша башлады:

– Нә рсә булды, ага, нинди афә т, каравылчының хә ле ничегрә к?

Старшина, тә мә ке тө пчеген читкә ташлап, тө кереп куйды:

– Башына каты сукканнар, аң сыз иде, ярый ә ле больница ү зебездә... Ә складны басканнар булырга охшый, чаян чаккыры. Ишек ватык, эзлә ре дә бар.

Склад ишеге янындарак ө ч ир кеше тә мә ке кө йрә теп, ә крен генә ү зара сө й-лә шен торалар иде. Старшина, басып торучылар ягына очлы ияген кагып:

– Мө дир Халлыев белә н пү нә тә йлә р, – диде.

Камаев барысы белә н дә кү решеп чыкты да, портфелен ачты. Аннан фотоаппарат алды. Йомшак тасма чыгарып, Алтыевка сузды. – Я, егетлә р, башладык, – диде һ ә м махсус пумала белә н ярым ачык ишек тө бендә аунап яткан чабата кадә р элмә ле йозакны ком тузаныннан чистартырга кереште.

Йө зак ө стендә бармак, кул эзлә ре кү ренсә, аларны махсус порошок ярдә мендә юка тасмага кү череп алырга була. Ә мма йозакта ул-бу кү ренмә де. Камаев аны фотога тө шереп алды һ ә м кә газьгә тө реп портфеленә салды.

– Хә зер вак-тө як карагына кадә р биялә й киеп эшли, кинода кү рсә тә лә р, чаян чаккыры...

Шулай сө йлә нә -сө йлә нә, старшина йомшак тасма белә н шунда ук аунап яткан тимер келә нең иң ен-буен ү лчә палды. Аннан соң тасманың бер очын пү нә тә йгә тоттырды. Бергә лә п йозак яткан урыннан ишеккә кадә р булган араны ү лчә ргә керештелә р. Камаев тимер келә не дә фотога тө шереп алды.

Шуннан соң барысы да бергә лә п склад эченә ү ттелә р.

Юан корсаклы, кыска, кә кре аяклы мө дир агай складка керү белә н сул яктагы киштә лә р янына таба ашыкты. Бераздан аның ың гырашкандай нечкә, хә лсез тавышы ишетелде.

– Сукканнар, ике капчыктан берсе дә калмаган... Югары сортлы мамык, дө я мамыгы иде...

Барлыгы унике килограмм дө я мамыгы югалганлыгы беленде.

Камаев ө стә л артына утырып беркетмә язарга кереште. Мө дир агай кулъяулыгын чыгарып симез муенын, битлә рен сө ртеп алды да, кинә т нә рсә недер исенә тө шергә ндә й, тагын шул киштә лә ргә таба атлады. Ашыгып почмакка килде, бер зур ә рҗ ә нең капкачын ачып, иелгә н килеш катып калды. Алтыев та аның янына килеп ә рҗ ә гә кү з салды. Мө дир сынын турайтып, бераз башын чайкап торгач:

– Монысын да ялаганнар, тозы гына калган, – диде, – белгә н булсам, ө емә алып кайтып куйган булыр идем.

Камаев, тө се ү згә реп киткә н мө диргә карап:

– Кайчан, ничә тире кабул иткә н идегез? – диде.

– Моннан ө ч кө н элек, җ омга кө н, җ ә йлә ү дә н барлыгы ике йө з егерме бер мех тире кайтарганнар иде.

– Шуннан?

– Кичә кич ә зерлә ү лә р пунктына нә къ ике йө з данә мех озаттык. Калган егерме берен кү мә клә брә к, икенче партиягә кушып жибә рербез дигә н идек, бераз чиерә клә р иде. Менә документлары белә н дә таныша аласыз...

Мө дир ө стә л янында торган зур тимер сандыктан таушалып беткә н кызыл папка алып Камаевка сузды. Инспектор папканы ачып, андагы кә газьлә рне караштырып чыкты. Чынлап та, мондагы документлар Халлыев биргә н мә гълү матларның дө рес икә нлеген раслыйлар иде.

Алты ага сө йлә венә караганда, склад хуҗ асы белә н аның ярдә мчесе бу складта кү птә н эшлә ү че, сыналган, ышанычлы кешелә р. «Мө дирнең сейлә гә ннә ре, болай булгач, дө рескә охшый», – дип ү залдына нә тиҗ ә ясап куйды инспектор.

– Якын кө ннә рдә бу тирә дә ят кешелә р кү ренмә деме соң?

Халлыев маң гаен җ ыерып, чигә сен кашып алды.

– Ә ллә тагын, юк, хә терлә мим бит...

– Каравылчы егетнең шундыйрак хә бә р турында сө йлә гә не булмадымы?

– Юк бит, туган, сө йлә гә не булмады...

Камаев шундый ук җ итдилек белә н давам итте:

– Сезгә билгеле инде, Алты ага мондагы вакыйганы хә зер бү леккә җ иткерде. Хә зер бу турыда һ ә рбер хезмә ткә р белде дигә н сү з. Ә бү лек дежурные тирә -кү ршедә ге барлык милиция идарә лә рен кисә теп чыгачак. Юлларда хә зер аларны ГАИ хезмә ткә рлә ре кү зә тә башлый. Базар мә йданнары, комиссионкалар да контроль астына алына...

Бү генге жинаять кү птә н тү гел генә башланган сур операциясенең дә вамы икә нлегенә Сә йдә шнең шиге калмады хә зер. Шулвакыт ишектә Алтыев кү ренде:

– Кичә тө нлә складлардан ерак тү гел ниндидер бер җ иң ел машинаның моторы эшлә п торганын ишеткә ннә р... Ул урынны да эзлә п таптык. Мө дирнең агасы улына чә й китергә н булган, тик ныклап игътибар гына бирмә гә н, чаян чаккыры...

Бу хә бә р инспекторны бик нык кызыксындырды.

– Алты ага, ә йдә гез, хә зер ү к барып карыйк ә ле без шул урынны, – диде ул кү злә рен очкынландырып. Аннан соң тутырган беркетмә лә рен тиз генә укып чыгып, шаһ итлардан кул куйдырды. Барлык кә газь-документларын җ ыйнап портфеленә салды да:

– Алты ага, киттек, – диде. – Ат аунаган җ ирдә тө к кала, ди татарлар. Барып карыйк ә ле, чаян чаккыры.

Камаев, Алтыев, пү нә тә йлә р машина торган урында байтак җ ирне ә йлә нделә р. Дү ртесенең дә тез башлары, чалбар балаклары пычранып, соры тузанга буялып бетте.

– Менә монда мазут тамчылары булырга охшый, – диде старшина, чү гә лә гә н килеш нә рсә гә дер игътибар итеп. – Кү птә н тү гел тамган болар. Мазуты яң а. Картерыннан саркыган булырга охшый...

Алтыев шундый нә тиҗ ә ясый-ясый, тезлә рен каккалап урыныннан кү тә релде. Шул ук тирә дә н бер шырпы кабы да табып алдылар. Кап ө стенә ямь-яшел яфрак рә семе ябыштырылган. Аның бер почмагында кә кре-бө кре хә рефлә р белә н кыскартылып ике-ө ч суз язылган: «Быттех. Майорен. 9-54». Инспектор, шырпы кабын фотога тө шерә -тө шерә, уйланып алды. «Нә рсә не аң лата бу сү злә р? Майорен. 9-54 саны ни турыда сө йли? Урам исеме, йорт номерымы ә ллә бу? Шулай булса, кайсы райондагы, шә һ ә рдә ге урам исеме ул? Безнен районда андый урам да, йорт номеры да юк.

Ииспектор тартмадагы язуларны зур кызыксыну белә н янә бер тапкыр карап чыкты да, беркетмә гә теркә п куйды. Аннан соң капның читеннә н чеметеп кенә тотып, аерым бер тартмага урнаштырды. Шырпы кабы иң ә ү вә л эксперт лабораториясендә тикшерелергә тиеш. Бармак эзлә ре булмасмы? Бер чә нти бармак эзе дә кайвакыт ун шаһ итка алыштыргысыз нигезле дә лил булып тора. «Быттех» белә н «Майорен» «телгә килеп», кемнең дә булса мә керле эзенә китереп чыгармаслармы? Берә ү нең кесә сендә таушалып йө ргә н бит ул кап. Кемдер дер-дер калтыранган куллары белә н азапланып язган ич аң а. Нигә шулай калтыранды икә н ул? Ә ллә нервлары какшап беткә н олы яшьтә ге карт-коры микә н? Хә ер, еш салырга яратучының да язуы шундый була.

Җ инаять булган урында беркетмә тутыру, язу-сызү кебек эш мә шә катьлә рен тә мамлагач, җ инаятьлә рне эзлә ү инспекторы лейтенант Камаев белә н участок инспекторы старшина Алтыев, кичекмә стә н башкарылачак эш йомышлары турында сө йлә шеп алдылар. Шушы минутлардан алар, бер оператив группаны тә шкил итеп, булган һ ә рбер мө мкинлеклә рен, кө члә рен, осталыкларын кулланырга, һ ә рбер хә рә кә тлә рен ә леге авыр җ инаятьне ачуга юнә лдерергә тиешлә р. Бу алар ө чен сугышчан приказ – шә хси бурыч. Тик ни генә эшлә сә лә р дә, барча хә рә кә т закон нигезендә – җ иде тапкыр ү лчә неп, бер кат кына киселергә тиеш. Бу яктан җ аваплылык, опергруппаның җ итә кчесе буларак, Сә йдә ш ө стенә тө шә чә к.

Кинә т чың лаган телефон Сә йдә шне сикертеп торгызды. Трубкадан Атчапар элемтә бү леге начальнигының кө р тавышы яң гырады:

– Тизрә к килеп җ итегез, бер посылкадан ә че ис, тире исе килә, – диде ул пышылдауга якын тавыш белә н. – Җ ибә рү чесе дә монда... Сезнең гозерне онытмадык, хе-хе...

Мех җ ибә рү челә р булса, хә бә р бирергә кушкан иде Сә йдә ш башлыкка.

– Рә хмә т, иптә ш Караханов, берә р сә бә п табып, посылка иясен тоткарлагыз, мин хә зер, – диде инспектор, ашыгып тө ймә сен каптыра-каптыра. Лә кин, трубкасын куярга ө лгермә де, телефон кабат чың лый башлады. Бу юлы старшина Алтыев шалтырата иде. Аның борчулы тавышы ишетелде.

– Сарыҗ анны ү зә к больницага китердек, хә ле бө тенлә й авыраеп китте, чаян чаккыры, бө тен планнарны бутады бит ә ле бу, хә зер миң а нишлә ргә инде?

– Бик вакытында шалтыраттыгыз, Алты ага, мин хә зер ү к Атчапарга килә м. Гыйбад хә лвә белә н Сә рвә р мә ргә нне барлауны ү з ө стегезгә аласыз, уң ыш телим, саграк булыгыз, – диде Сә йдә ш, ашыгып. – Кичен бү лектә очрашырбыз...

Ө ч-дү рт сә гатьтә н Камаев Атчапар хуҗ алыгында иде инде.

– Рә хим итегез, инспектор, – диде башлык, ишекне яба-яба. – Исе бар, мех-тиресе дә бардыр... – Караханов кечкенә ү ткен кү злә рен хә йлә ле кысып хихылдап алды. Ү зе дә монда утыра, иплә брә к кысып карасагыз, бә лки...

Кечкенә генә бө ркү бү лмә дә йонлач бү рек, озын чапан кигә н урта яшьлә рдә ге бер ир, посылкалар кабул итү че кыз һ ә м тагын бер хатын утыра иде.

Камаев, бү лмә дә гелә р белә н исә нлә шкә ннә н соң, кайдан, нә рсә ө чен килү ен ә йтте. Озатырга ә зерлә п куелган кайбер посылкалар белә н кызыксыначагын белдерде. Зур бү рекле агай белә н оператор кызны пү нә тә й итеп билгелә п, эшкә кереште: бер посылканы зур игътибар белә н барлап карап чыкты, икенчесен кыскалап, иснә п карады. Тик сү теп, ачып карарлык дә лил тапмады. Менә аның кулында чираттагы посылка. Кү лә ме бик зур булмаган фанера ә рҗ ә, тыгыз ак тукыма белә н тышлап тегелгә н. Ә рҗ ә не капшап, кысып кына бер эш чыгасы юк. Инспектор аны зур дикъкать белә н иснә ргә кереште һ ә м ә че камырдан пешкә н кабартма исенә охшаш ис тойды.

Адресына караганда, ә леге посылка Ульяновск шә һ ә рендә яшә ү че Галимов Хафиз Һ адиевичка юлланган. Ә җ ибә рү чесе Галимова Хә дичә Һ адиевна – кече Пешхедтә яшә ү че хатын-кыз булып чыкты.

– Посылка хужасы менә шушы хә лә й (тө ркм. – «хатын»), – диде элемтә начальнигы, тә рә зә янында боек кына басып торган хатынга ымлап, – таныш булыгыз, елдаш Алимова...

– Ә йе, безнеке, – дип раслады хатын.

Урта яшьлә рдә н узган бу хатынның йө зе Сә йдә шкә таныш сыман кү ренде. Аның ө стендә бу тө бә клә рдә яшә ү че хатын-кызларныкы кебек ачык тө стә ге, иркен итә кле җ иң ел кү лмә к булса да, кыяфә те, сө йлә шү е белә н ул җ ирле халыклардан аерылып тора иде.

Инспектор, посылканы ачып тикшерү ө чен прокурордан алган рө хсә т-санкцияне укып чыгып, пү нә тә йлә рдә н кул куйдыргач, Галимовага мө рә җ ә гать итте:

– Посылкада нә рсә лә р бар, апа?

– Азрак йө зем, – диде хатын, бераз дулкынланып. – Ә нилә ргә, ә билә ргә кү чтә нә ч... – Ул, нә рсә дә ндер оялгандай, тигез ак тешлә рен кү рсә теп, кыюсыз гына елмаеп куйды.

– Кайда кү рдем соң ү зен, ә ллә район ү зә гендә ме? – Камаев шул уй белә н баш ватты.

– Посылкада мех-илтерлар бармы, апа?

Камаев ү зен борчып килгә н тө п соравын бирде. Хатынның, сө йкемле йө зе, ничектер, кызарып, тимгеллә неп китте.

– Бар, – диде ул ә крен генә, башын аска игә н килеш.

– Ул чагында посылканы ачып карарга мә җ бү рбез, прокурорның рө хсә те белә н танышсыз...

Посылканы ачуга, бер тө ргә к кү ренде. Инспектор аны кулына алды. Урап бә йлә гә н тегә рҗ ебен чишеп, кара янчыктан берә м-берә м мех тирелә р чыгара башлады һ ә м:

– Бер-ике, ө ч-дү рт... – дип кычкырып саный барды. Посылкада – сигез тире. Шуларның җ идесе гади илтер, алары инспекторны бө тенлә й кызыксындырмады, ә менә сигезенчесе... Сигезенчесе – кү з явын алырдай затлы сур мехы. Илтердә ге йонның һ ә р бө ртеге тө рле тө стә: тө птә – кара, очында – аксыл. Шуның нә тиҗ ә сендә тонык яктыда да мехның тө се гел ү згә реп торган кебек. Тә рә зә дә н тә шкә н кояш нурларында аның хикмә тле бө дрә лә ре хә йран сокландыргыч икә н. Инспекторның беркайчан да мондый гаҗ ә п зиннә тле мех кү ргә не юк иде ә ле. Ул сокланып текә лгә н кү злә рен илтердә н алалмыйча беразга сү зсез калды. Комсыз халыкның, җ инаятьчелә рнең юкка гына кү зе кызмый икә н моң а. Чынлап та алтын бә рабә ренә торырлык икә н шул бу сур мехы.

– Энемә, бү лә к итеп җ ибә рә м, бердә нбер сурыбыз иде...

– Посылкагызны тоткарларга туры килер, апа.

Хатын сү зсез генә башын иде.

... Сә йдә ш мотоциклын кабызып торган арада аның янына кыяр-кыймас кына ә леге хатын килеп басты. Як-ягына каранып алды да, сагаеп кына:

– Карагыз ә ле, ү скә нем, сез нинди тирелә р эзлисез соң? – дип сорады.

– Кү рше колхозыгызның складын бастылар бит, Хә дичә апа, каравылчыны ү терә яздылар, ишетмә дегезмени? – диде инспектор, хатынның кү злә ренә туры карап.

– Белә м, анысын ишеттек... – Хатын, тагын да якынрак килеп, янә як-ягына карап алды. – Менә нә рсә, – диде ул, ярым пышылдап. – Миң а бит ирем Кылычберде ә зиең дә ниндидер сатып алучы турында сө йлә гә н иде. Ул да затлы тирелә р турында кызыксынган бугай. Җ ә йлә ү дә н кайтсын ә ле, сорашырмын...

Хатын кулын селтә п куйды.

– Бу турыда миннә н ишетү егезне Кылычберде эзиегезгэ ә йтмә гез, яме, ү скә нем. – Газиз ә ниседә й, туган телендә матур игеп сө йлә шеп торучы бу сө йкемле хатын ничектер ягымлы, якын кү ренде Сә йдә шкә.

– Хә дичә апа, – диде Камаев, – сез бик мө һ им хә бә р ә йттегез бит ә ле. Гылыч ага белә н тиз арада кү решеп сө йлә шеп булмасмы икә н? Бә лки, чынлап та безгә кирә к бә ндә дер ул? Ә сер турында хафаланмагыз...

– Азыклары бетә торгандыр, бер-ике кө ннә н ү зе дә кайтырга тиеш инде ул. Кайтса-нитсә, хә бә р итә рмен, тик ничегрә к?

– Минем фамилиям Камаев, бер-ике сү згә телефонга чакырсагыз да була.

– Камаевмы? Ә ярар, – диде хатын, аннан соң, тыйнак кына елмаеп, ө стә де: – безнең посылканы нишлә терсез икә н, ү скә нем? Посылканы Кылычберде эзиең җ ыйнап теккә н иде, дө ресен ә йтә м, мин андагы сур илтеренең барлыгын да белми идем. Андый нә рсә бездә булганы юк иде, кайдан алгандыр?.. Сә ү дә -мазар белә н шө гыльлә нү челә р тү гел без, тикшерегез...

– Посылкагыз ө чен борчылмагыз, гаебегез булмаса, озак тоткарламабыз, – диде инспектор.

Участок инспекторы старшина Алтыев ветфельдшер Сә рдә р мә ргә н янына барганчы аны якыннан кү реп белгә н кайберә ү лә р белә н очрашып сө йлә ште. Кө тмә гә ндә Сә рдә р турында ул кызык кына мә гълү матлар туплады. Кеше сө йлә венә караганда, ветфельдшер комсыз, саран кеше икә н.

... Сә рдар мә ргә н бү ген эшкә дә бармады. Авыруга салышып, ө й тү рендә эсседә н качып тик ята бирде. Ә мма, һ ич кө тмә гә ндә бик пө хтә киенгә н, кү рер кү згә сө йкемле генә яшь егет килеп кергә ч, торып утырмыйча булдыра алмады. Шунда ук карчыгына чә й яң артырга кушты, сә ламен кабул итеп, кунакны тү ргә, аш янына чакырды. Кунак озак кыстатмады, тупас борынлы заграничный тү флилә рен салып, тар кырлы эшлә пә сен кадакка элде. Берничә каптырмалы зур портфелен култык астына кыстырып, аякларын тө ркилә рчә бө клә п, хуҗ а янына ук килеп утырды.

– Сездә калҗ алы товар бар икә н, Сә рдә р яга, миң а кү пме булса да сыя, һ ә р сурыгыз ө чен алтмышны тү лим, – диде кунак, зур кү злә рен киереп ачып, сү злә рен раслар ө чен портфеленнә н байтак кына акча да чыгарып салды.

Зә ң гә р пыялалар шундук акча тө ргә генә «кадакландылар».

– Вай-вай, – диде, – Сә рдә р, алтмышны ишеткә ч. Ул, эскә тердә ге акчадан кү злә рен алалмыйча, ике кулы белә н ияген тотып, башын чайкый башлады, гуя аның тешлә ре нык сызлый иде.

– Нигә соң бераз элегрә к килмә дең? Кү птә н тү гел генә иллешә рдә н алтындай сигез тире сатып җ ибә рдем бит... Вай-вай...

– Бө тен кешедә н җ ыеп киткә ндер инде ул. Миң а кая барырга инде хә зер, Сә рдә р ага? – Нияз мескенгә калган кыяфә т белә н картка тө бә лде.

– Белмим бит, балам. Ә йе, Гыйбадтан да алды тү гелме икә н...

– Сезнең танышыгызмы ә ллә ул, Сә рдә р ага?

– Мосафирны ә йтә сең ме, балам?

– Ә йе инде, шуны ә йтә м... Ө енә барып алтмыш бишә рдә н сорап карасам, бирмә с микә н?

– Кем белә аның кем икә нен, кайда торганын. Бә лки, бераздан кабат ү земә килерсең... Вах, элегрә к килгә н булсаң, – дип һ аман ө згә лә нде карт.

– Юк, Сә рдә р ага, миң а хә зер ү к кирә к иде шул, – дип Нияз Сә рдә р белә н тиз генә хушлашты.

Сә рдә р ө е каршында ук кара портфельле егетне «кайдандыр» килеп чыккан участок инспекторы Алтыев туктатты. Ул, егетнең «карышуына» да карамастан, аны якындагы машинага таба ә йди башлады. Портфельле егет кузгаткан тавышны ишетеп чыккан Сә рдә р кызып, кунагын якларга кереште.

– Сез нә рсә ө чен кешене рә нҗ етә сез, милесә?!

– Сез борчылмагыз, Сә рдә р туган, безгә билгеле инде, – диде старшина, уң кулын чигә сенә алып. – Сез аң ардан берә р нә рсә алдыгызмы, я булмаса ү зегез саттыгызмы?

– Алмадым да, сатмадым да, җ ибә регез кешене, бу биззаконна, – диде Сә рдә р, тавышын кү тә реп, – ысматри, сезгә дә хуҗ а табылыр, ә йе. Алдан уйлаганча, рольлә р шома башкарыла иде, Алтыев инде кыюланып Ниязның портфеленә ү релде:

– Кая, анда нә рсә, егеткә й?

– Берни дә юк!.. – Бирмим, милиция дигә ч тә...

– Ә -ә, шулаймыни ә ле? Старшина яшел «Москвич» ягына таба баш кагып куйды. Алай булгач, ә йдә гез авыл Советына, анда барысын да ачыкларбыз.

Сардә р, шиклә нерлек сә бә п юклыгына ышанып, кирелә неп тормады, алар белә н ул да машинага кереп утырды...

Алтыев Сә рдә рне аерым бү лмә гә чакырып сорау алырга кереште:

– Гражданин Сә рдә р, сур илтерлә регезне быел кая куйдыгыз? Дә ү лә ткә дә тапшырмагансыз?

– Гамә лгә яраклы тирелә р булмады, быел кыш салкын килде бит, аннары маллар да арык, кем, Юлдаш нә чә ллик.

– Дө рес сө йлә мисез, кисә тергә тиешмен: кү птә н тү гел генә берә ү гә сигез илтер сатып җ ибә рдегез. Кем ул, кайда яши?

Эшнең болай ук килеп чыгасын кө тмә гә н Сә рдә р беразга аптырап, каушап калды. Лә кин шундук ү зен кулга алып, һ ө җ ү мгә кү чмә к булды.

– Намуслы кешегә яла ягу бит бу! Сез нә рсә, старшина погоннары тагып алдым дигә ч тә. Сезнең ни хакыгыз бар? – Сә рдә р тө креклә рен чә чә -чә чә урыныннан сикереп торды. – Ә йе, сездә н сорыйм... Ни хакыгыз бар?.. Милисә... Мин колхоз малларын дә валыйм, чын пай члены, сез нә рсә?..

– Утырыгыз, тавышланмагыз! – диде Алтыев, тыныч, басынкы тавыш белә н.

– Ә мин тире сатканым юк, ызнай, кем, милисә. – Ул калтыранган куллары белә н керле кулъяулыгын йомарларга кереште.

– Сезне кө тә м, – диде Алтыев, соравын кабатлап.

Сә рдә рның кү злек пыяласы аша кызыл кан тамырлары беленеп торган кысык кү злә рендә утлы чаткылар ялтырады.

– Яла бу, этлек... Мин моны лә чә лликкә ә йтә чә кмен, ә йе.

– Яла ягарга җ ыенмыйм, ә мма кайсы числода, кемгә ничә сумлык тире-мех сатып җ ибә рү егезне ә йтә алам.

– Алтыев, Сә рдә рнең кү злә ренә туры карап, ө стә л ишеген ачты. – Ә йтеп бирергә ме?

– Мин бернә рсә дә сатмадым, – дип мыгырданды Сә рдә р, һ аман ү җ ә тлә неп. – Сорагыз ул егеттә н, ул да ә йтер. Кая соң ә ле ү зе?

– Ярый, яхшы, сезнең чә булсын.

Алтыев ө стә л тартмасыннан кара тө стә ге кечкенә магнитофон чыгарды, җ ә һ ә т кенә кызыл тө ймә сенә басты. Бераздан тыныч бү лмә дә кеше сө йлә гә н тавыш ишетелде.

«Ә й, хә лә й, сен ниерде? Миһ ман бар... – Сә рдә р ү з тавышын аерымачык ишетеп, тавышын аерышгеык ишетеп, магнитофонга тө бә лгә н килеш кү злә рен челт-челт йомгалап, ә крен генә урыныннан кү тә релә башлады. Болай да озынча арык бите тагын да сузыла тө ште, авызы ярым ачылды. Бу вакытта ул, музыканың серле кө ченә буйсынып, бө гелә -сыгыла тар кувшин авызыннан чыгып килү че кү злекле кобраны хә терлә тә иде.

Магнитофон дерелдә век нечкә тавыш белә н дә вам итте: «Нигә элегрә к килмә дең соң кү птә н тү гел генә бер мосафирга иллешә рдә н алтындай сигез тире сатып җ ибә рдем бит. Вай-вай»...

– Нә рсә, җ итеп торырмы, ә ллә дә вам иттерә безме? – диде Алтыев, магнитофонны туктатып.

– Җ итә р, кирә кми, – Сә рдә р кавын кебек озынча башын учлаган хә лдә бераз сү зсез утырды да, елак тавыш белә н ың гыраша-сукрана башлады. – Ай-вай, коръә н, тотып ант иткә н идем бит, белсә, җ анымны суырачак хода бә ндә... тө ркмә нчелек шул булырмы, вах!

Саргылтрак йө зле, кү з тө плә ре кү гә реп янчеклә нгә н бу кеше инде ничектер мескен булып кү ренде.

– Иптә ш Сә рдә р, – диде старшина, тавышын бераз йомшарта тө шеп, – вакыт ә рә м итмик. Бездә н барыбер берни дә яшереп кала алмыйсыз.

Сә рдә р бер ноктадан кү злә рен алмыйча гына:

– Аның исеме Сө лә йман, – диде. – Кайда яшә гә нен белмим...