Секреторлық процестің гистофизиологиясы. Секреторлық цикл. Мембраналар ағымы.

Секреторлық процестің гистофизиологиясы. Секреторлық цикл. Мембраналар ағ ымы.

Секреторлық (сө л шығ ару) функциясын атқ ару барысында гландулоцит, секреторлық цикл деп аталатын бірізді жә не заң дылық ты тү рде қ айталанып тұ ратын ө згерістерге ұ шырайды.

Секреторлық цикл бірінің ү стіне бірі айқ асып ө тетін тө рт фазадан (10. 22 сур) тұ рады:

Бастапқ ы заттардың (шикізат) жұ тылу фазасы кезінде гландулоциттің ішіне базальді беті арқ ылы қ аннан секреторлық ө німді синтездеу ү шін қ ажет ұ сақ молекулалы заттардың тү суі;

2. Секретті синтездеу фазасы кезінде бастапқ ы молекулалардан бездікжасушаның синтездік аппаратында: грЭПТ-да ақ уыз секретінің, агр ЭПТ-да липидтердің, гликогеннің, холестериннің синтезі ө туі;

3. Синтезделген ө німнің жинақ талу фазасы барысында секреторлық ө нім Гольджи комплексіне (Гистология, 1-бө лім, 4-тарау, 3. 4) тү сіп, пісіп жетіледі де, секреторлық гранулдарғ а, вакуольдерге буынып тү йінеді. Соң ғ ылар цитоскелет элементтерінің (микротү тікшелер мен микрофиламенттер) қ атысуымен жылжып, экзокриндік бездер жасушаларының – апикальді полюсінде, ал эндокриндік бездер жасушаларының базальді полюсінде жиналады:

4. Секретті шығ ару фазасы кезінде секреторлық гранулдың ішіндегі заттар жасушадан экзоцитоз, диффузия (Гистология, 1 бө лім, 3-тарау. 4. 2 б) жә не басқ а механизмдер арқ ылы шығ арылады. Шығ арылмай қ алғ ан артық секреторлық гранулдарды лизосомдар жойып отырады.

Бездердің классификациясы

1. Безді қ ұ райтын гландулоциттердің (бездік жасушалардың )

санына қ арай бездер дара жә не кө п жасушалы болып бө лінеді.

Кө п жасушалы бездер екі типті жасушалардан тұ рады: секреторлық жә не шығ арушы тү тіктің жасушалары;

2. Ө ндірілген секреттің шығ арылатын жеріне қ арай бездерді ү ш негізгі типтерге бө леді: эндо-, экзо-, паракриндік.

Эндокриндік бездер –шығ арушы тү тіктері жоқ, сондық тан гормондар деп аталатын секреторлық ө німдерін жасушаларының базальды полюсы арқ ылы ішкі ортағ а (ә детте –қ анғ а) шығ аратын бездер. (10. 24 сурет Б).

Экзокриндік бездер-секретті дененің бетіне немесе қ уысты мү шелердің ішіне шығ аратын шығ арушы тү тіктермен жабдық талғ ан бездер.

Паракриндік бездер-ө з ө німдерін интерстицийге, яғ ни мү шенің стро-масын қ ұ райтын борпылдақ талшық ты дә некер тінге бө летін бездер.

3. Секретті бө ліп шығ ару

(Экструзия немесе секреция) ә дісіне қ арай, бездердің ү ш типі бар:

Мерокриндік бездерде (10. 23 сурет А) секреттің экструзиясы (шығ арылуы) экзоцитоз немесе диффузия механизмдерімен (Гистология, 1-бө лім 3-тарау, 3. 7; 3. 8 –сурет) яғ ни плазмолемманы зақ ымдамай жә не жасуша қ ұ рылымдарын бұ збай жү зеге асырылады. (мысалы сілекей жә не ұ йқ ы безі).

Апокриндік бездерде (10. 23 сурет Б) секретпен бірге цитоплазманың апикальді бө лігі немесе микробү рлерінің ұ штары да бө лінеді. Секреция нә тижесінде жасушаның биіктігі тө мендейді (мысалы, тер жә не сү т бездері).

Голокриндік бездерде (10. 23 сурет В) дифференциялануы пісіп жетілуі кезінде кариопикноз жә не цитоплзмасының тү бегейлі ө згерілуі –дегенерациясы (тозуы, азғ ындауы) нә тижесінде гландулоциттер (бездік жасушалар) толығ ымен бұ зылады да, секретке айналады (мысалы, май бездері).

4. Ө ндірілген секреттің химиялық қ ұ рамы бойынша: шырышты (мукоцин – гликопротеинді), серозды (ақ уызды), аралас (ақ уызды-шырышты), липидті (майлы), жә не басқ а тү рлі бездерді ажыратады.

Экзокриндік кө п жасушалы бездердің морфологиясы жә не классификациясы

Олар екі бө лімнен:

1. Секреторлық (ұ штық ) бө лімнен;

2. Шығ арушы тү тіктен.

Секреторлық (ұ штық ) бө лімі эпителий пластынан бө лініп шығ ып, астындағ ы дә некер тінге енген гландулоциттерден (бездік немесе секреторлық жасушалардан) тұ рады. Гландулоциттер- секретті синтездеп, жинақ тап жә не бө ліп тұ ратын жасушалар. (10 тарау, 5. 1., 5. 2).

Бездің шығ арушы тү тігі оның секреторлық бө лімін эпителийдің бетімен байланыстырады жә не секреттің безден бө лінуін қ амтамасыз етеді.

Экзокриндік бездердің морфологиялық классификациясының негізінде секреторлық бө лімдері мен шығ арушы тү тіктерінің қ ұ рылымдық ерекшеліктері (10. 25 сурет)

Шығ арушы тү тіктерінің тармақ талуы бойынша бездерді бө леді: а) қ арапайым бездерге-олардың тү тіктері тармақ талмайды; б) кү рделі бездерге-шығ арушы тү тіктері тармақ талады.

Секреторлық бө лімінің тармақ талуына қ арай тармақ талғ ан жә не тармақ талмағ ан бездерді ажыратады.

Секреторлық бө лімінің пішіні бойынша бездер: а) тү тікті (ұ зартылғ ан), б) альвеолалы (кө піршіктер); в) аралас (альвеолалы-тү тікті) болады (10. 25 сурет).

Қ орытынды

Ішкі секреция, немесе эндокриндік, бездер деп ө здері тү зген биологиялық белсенді заттарды тікелей қ анғ а немссе сө лге (лимфағ а) бө летін, бездік қ ұ рылымы бар органдарды айтады. Грек тілінен аударғ анда «эндон» деген сө з — ішкі, «крино»— бө лемін деген мағ ына береді. Ішкі секреция бездерінің шығ ару ө зектері болмайды, оларда пайда болғ ан заттарды гормондар (грек тілінен аударғ анда гормон қ озғ аймын деген сө з) деп атайды.