Өсімдік туралы. Қолданылуы. Пайдалылығы

Ө сімдік туралы

Пияз – Ургинея (Urginea) туысындағ ы гицинттер тұ қ ымдастығ ына жататын 2 жылдық шө птесін, тү йнекті ө сімдік. Пияздың жыл сайын тамырланып ө се беретін кө пжылдық тү рлері де бар, олардың жер бетіндегі бө лігі тамақ қ а пайдаланылады. Тамыры ірі, қ алың, шашыраң қ ы, тү йнек тү бінен ө седі. Тү йнегі ү лкен, етті, сопақ ша жә не шар пішінді. Тү йнегінің қ абығ ы сары, қ ызыл-қ оң ырқ ай тү сті. Қ абығ ының астында ақ, шырынды, ерекше иісті қ абаттар кезектесіп орналасқ ан. Пияз бір маусымда жеуге жарамды болып ө седі. Тұ қ ымын алу ү шін пиязды (тамыр сабағ ын) кө ктемде қ айта егеді. Одан 2-жылы ұ зын гү л сидам ө сіп шығ ып, гү лдейді. Кү зге қ арай тұ қ ымын жинап алады. Отаны – Жерорта тең із елдері. Пияздың қ ұ рамында кө мірсулар, гликозид, сапонин, кальций оксалаты жә не басқ а элементтер бар.

Қ олданылуы

Пиязды барлық тамақ қ а пайдаланады десек те болады. Алайда, пияз тағ ам ө неркә сібінде ғ ана емес, медицинада да қ олданылады. Пияз шырыны іш ө туіне, қ уық қ а ә сер етеді. Фармацевтика ө неркә сібінде «Сцилларе» деп аталатын сұ йық дә рі шығ арылады. Сонымен қ атар пияз кардиологияда да қ олданылады. Зиянкестерге қ арсы дә рі-дә рмек қ ұ рамында да болады.

Пайдалылығ ы

Біріншіден, ас қ орытуғ а жақ сы ә серін тигізеді. Пияздың иісі ө те жағ ымсыз екенін бә ріміз жақ сы білгілі. Алайда бұ л кө кө ністің бойындағ ы ең қ ұ ндысы да осы. Пияздың бойындағ ы эфир майы ауру қ оздыратын – қ ұ рт, бактерияларды жояды. Сондық тан оны салатқ а, бірінші жә не екінші тағ амғ а, жалпы сә йкес келеді деген барлық тағ ам тү рлеріне қ осып, ү немі пайдаланғ ан жө н.

Атересклероз, ми тамырлары ауруларына пияз сө лі мен балды араластырып (1: 1), бір ас қ асық тан кү ніне ү ш рет ауқ аттанардан сағ ат жарым уақ ыт бұ рын немесе содан екі-ү ш сағ ат кейін қ абылдайды. Пияз сө лі мен кесінділері ә р тү рлі жараларғ а, соның ішінде ұ зақ уақ ыттан бері бітіп болмағ ан жарақ атқ а, кү йген жерге жақ са, тиімді ә сері тез байқ алады.

Сү йелдер мен ірің ді жараларғ а пияздың жылытылғ ан ұ сақ кесінділерін кір сабынмен араластырып (2: 1) жағ ып, ү стінен бинтпен орап тастайды. Бинтті кү н сайын ауыстыру қ ажет.

Пияздың сө лі салқ ын тигеннен болатын ауруларғ а (тұ мау, мұ рынның бітелуі т. б) ө те жақ сы кө мектеседі. Ол ү шін сө л мен балды 1: 1 араластырып, ас қ асық пен кү ніне ү ш-тө рт рет ішу керек. Егер тамақ ауырса, осы қ оспаны бір шай қ асық пен кү ніне ү ш-тө рт рет ішеді. Тұ мау болғ анда пияздың сө лін мұ рынның айналасына жағ ады немесе туралғ ан пиязды екі-ү ш минут иіскеу керек. Бұ л тә сілді ауру жаң а басталғ анда қ олданғ ан ө те тиімді.

Туралғ ан пиязды шағ ын ыдысқ а салып, бала ұ йық тағ ан кезде (тұ мау болғ анда) бас жағ ына қ ойса, мұ рнының ашылып, жақ сы ұ йық тауына кө мектеседі.

Қ атты жө телден арылмасаң ыз, пияздың кө мегіне жү гінің із. Ол ү шін ә йнек бө телкені туралғ ан пиязбен толтырып, бө телкенің сыртын қ амырмен қ аптап, духовкағ а салың ыз. Сырты пісті-ау деген кезде духовканы ө шіріп, суығ анын кү тің із. Содан кейін қ амырынан аршып, бө телкедегіні ү лкендер екі ас қ асық тан кү ніне 3-4 рет қ абылдайды, ал балаларғ а бір ас қ асық тан берсе де болады. Мұ ндай ем созылмалы гастриті барларғ а да зиянын тигізбейді.

Шамамен 50 грамм мейізге 200 мл қ айнағ ан су қ ұ йып, жарты сағ ат қ оя тұ рады. Сосын оғ ан бірнеше пияздың сығ ып алынғ ан сө лін (ү ш ас қ асық кө лемінде) араластырады. Бұ л тұ нбаны жө тел кезінде кү ніне бір рет жатар алдында бір жұ тым шамасында қ абылдап алғ ан жө н. Сонда жө телден тез қ ұ тыласыз.

Қ ан қ ысымы жоғ ары адамдарғ а (гипертоник) кү ніне бір-екі пияз жеп тұ рғ ан ө те пайдалы. Бір ескертер жай, асқ азаны ауыратындарғ а пияздың таза ө зінің сө лін пайдалануғ а болмайды. Бірнеше пиязды ұ сақ тап турап, оны басың ызғ а қ алың етіп салып, он минут шамасында ұ стаң ыз. Сосын басың ызды шайып алсаң ыз, шаш қ ұ рамы жақ сарып, шаштың тү суі тоқ тайды.

Пияздың басты (қ атпарлы) пияз, батун-пияз, корей-пияз, шнитт-пияз, шалот-пияз т. б. тү рлері бар. Ең кең тарағ аны — басты пияз, оның тү йнегі мен жапырақ ты сабағ ы болады. Тү йнекте белок, клетка қ абығ ы жә не минералды тұ здар болады. Басты пияздың сорттары ащы, жартылай ащы жә не тә тті болып бө лінеді. Пияздағ ы ащы дә м оның қ ұ рамында болатын эфир майынан. Пияздағ ы С витаминінің кө лемі 10 мг %. Ауру жұ қ тырмайтын (бактерицидтік) жә не қ ырқ ұ лақ қ а қ арсы қ асиеттері бар. Жартылай ащы жә не ащы пияздарды кө бінесе орталық белдеуде жә не солтү стікте ө сіреді. Басты пияздың ең жақ сы ащы сорттарының қ атарына: Бессоновский, Ростовский, кубастый, Ростовский репчатый, Арзамасский, Стригуновский, Мстерский, Тимирязевский пияздары, жартылай ащы сорттарына — Цитауский, Қ аратал, Луганский пияздары жатады. Пияздың тә тті жә не жартылай ащы сорт- тарын (Испанский, Каба жә не басқ а пиязда кө бінесе еліміздің оң тү стігінде ө сіреді, ө йткені орталық белдеуле, сондай-ақ солтү стікте олар пісіп ү лгірмейді. Тә тті пияздар жартылай ащы жә не ащы пияздарғ а қ арағ анда нашар сақ талады. Пиязды кү зде ауа-райы қ ұ рғ ақ кезде сабақ тары қ урай бастағ анда жинайды. Оны сә л қ ысқ алау етіп сабағ ын қ алдыра кеседі. Толық телегей пиязды қ ұ рғ ақ, жылы жерде келтіреді. Пияз ды 0°С-ден 3°С-ге дейінгі температурада ауаның салыстырмалы ылғ алдылығ ы 70—75% жерде сақ тағ ан жө н. Пияздың ащы сорттары кез келген қ ұ рғ ақ ә рі салқ ын жерде, тіпті, ә деттегі ү й жағ дайында да қ ыс бойы, жаң а ө німді жинағ анша, жақ сы сақ талады, тек оны сақ таудың алдында жақ сылан кептіру керек. Пиязды кеуіл кетуден жә не бү лінуден сақ тайтын қ ұ рғ ақ қ абығ ы болады. Қ ұ рғ ақ қ абық қ алың ә рі тығ ыз болса, пияз соғ ұ рлым жақ сы сақ талады. Баста пиязды асқ а кө к кү йізде де, қ айнатылғ ан, қ уырылғ ан, консервіленген, кептірілген кү йлерінде де пайдалана береді. Пияз турағ анда кө зден жас аң лау ү шін пышақ ты салқ ын сумен шайын отыру керек. ' Басты пияздың немесе кө пжылдық пияздар — батун-пияз, шнитт-пияздың сабағ ы кө к пиязда кең інен пайдаланылады, Басты пияздың кө к сабақ алынатын ең жақ сы сорттары — Арзамасский, Бессоновский, Спасский пияз дары. Кө к пияздың қ ұ рамында 30 мг % С витамині жә не каротин (А провитамині) болады. Кө к пияз ды жыл бойы ө сіруге болады, оның қ ұ ндылығ ы да осында. Тамақ қ а кө к пиязды жаң а жиналғ ан кү йінде, сондай-ақ оны начинка жасағ анда найдаланады. Кө к пияздың ең жақ сысын тұ қ ым-пияздан, яғ ни басты пияздың тү йнектерінен алады. Кө к пиязды сабағ ының ұ зындығ ы 35—40 см-ге жеткенде жинайды. Оны салқ ын жерде сақ тау керек, жазда тез қ урай, сарғ айып кететін болғ андық тан 3 кү ннен артық сақ тауғ а болмайды. 0°С температурада кө к пиязды сыртқ ы тү рін ө згертпей жә не дә мдік қ асиеттерін жоғ алтпай 10 кү нге дейін сақ тауғ а болады.