5.Мазмұндама мен шығарма жұмыстары.

5. Мазмұ ндама мен шығ арма жұ мыстары.

Мазмұ ндама мен шығ арма жұ мыстары ө з кезегінде, балалардың психикалық процестері (тү йсік, қ абылдау, зейін, ес, ойлау, қ иял) мен сезімін, еркін кү шейтеді, ә сіресе ой қ ызметінің белсенділігін арттырып, мидың ү лкен жарты шарлар қ абығ ындағ ы ө тіп жататын анализдеу, синтездеу ә рекетін тездетеді. Мидың жарты шарлар қ абығ ында ө тіп жататын ә рекетті ү здіксіз кү шейтіп, анализаторлардың мидағ ы ұ штарының арасында туып жататынуақ ытша нерв байланыстарын жасайды жә не жетілдіре тү седі.

Оқ ушыларды шығ арма мен мазмұ ндама жазуғ а ү йретуде психологиямен қ атар біз дидактиканың негізгі талаптарына сү йенеміз. Бастауыш мектептерде мазмұ ндама мен шығ армағ а ү йрету жұ мыстарында, басқ а пә ндердегі сияқ ты оның ғ ылымилығ ы, теорияның практикамен байланысы, кө рнекілік, саналылық, оқ ушылардың белсенділігін арттыру жә не жү йелілік пен беріктік принципі ескеріледі.

6. Оқ ушылардың мазмұ ндама мен шығ арма жұ мыстарындағ ы қ ателерді тү зету жолдары.

Бастауыш сынып оқ ушылары мазмұ ндама мен шығ арма жазу барысында мынандай педагогикалық білік, дағ дыларғ а ү йренулері тиіс:

1) Мазмұ ндамадан оқ ушылар оқ ылғ ан мә тінді қ абылдап, сол қ абылдағ андарын қ айта жаң ғ ырта алуғ а тиіс жә не естерінде қ алғ ан мә ліметтерді ө з сө здерімен жазып беруге дағ дыланады, сө з тіркесін қ ұ рау, сө йлем қ ұ рау шеберліктеріне жаттығ ады. Осы жұ мыстың барысында бірқ атар сө з тіркесі мен сө йлемдер, бейнелі сө здер автоматталып, оқ ушының есінде қ алады. Оқ ылғ ан мә тінді жазып бері ү шін сө здер, сө йлемдерді бір-бірімен байланыстыруғ а жаттығ ады. Мұ ндай процестерге жаттығ у балаларды шығ арма жазуғ а дайындайды.

2) Шығ армада ұ сынылатын тақ ырыпқ а тү сініп, оның жігін ажырата алу дағ дысы мен шеберлігі қ алыптасады.

3) Шығ арма жазу ү шін материал жинау дағ дысы мен шеберлігі. Яғ ни материал жинау барысында бақ ылаудың кейбір тә сілдеріне дағ дылану, оны мең гере білуге ү йрену.

Бастауыш мектептерде жү ргізілетін тіл дамыту жұ мысы негізінен мынадай мақ саттарды кө здейді:

1. Оқ ушылардың ойлау қ абілеті мен тілін, дү ниетанымын дамыту, ә р нә рсені салыстыра отырып, оларды ажырата білу, ө з беттерімен қ орытынды жасай білу.

2. Оқ ушылардың қ азақ ә деби тіл нормасына сай ө з сезімін, ойын дұ рыс айтып жә не жазып бере алатындай дә режеге жетуі тиіс.

3. Қ азақ тіл ғ ылымының зерттеу жұ мысының негізінде оқ ушылардың жазу тілін дамытуғ а, сө йлеу шеберліктерін жақ сартуғ а септігітиетін жұ мыстарды, ә сіресе мазмұ ндама мен шығ арма жазу жұ мыстарының оң ай да тиімді жолдарын іріктеп ұ сынып, оларды орындау.

4. Тіл дамыту жұ мыстары арқ ылы балаларды адамгершілікке тә рбиелеу.

5. Оқ ушыларды ана тілін сү юге, оның алтын қ орын, тамаша сырлы, кө ркем де нә зік сө з байлығ ын қ олдана білуге жә не оны сезініп қ ұ рметтей білуге тә рбиелеу.

Бастауыш сыныптардағ ы тіл дамыту, байланыстырп сө йлеуге ү йрету жұ мыстарының барлығ ы да жоғ арыда кө рсетілген талаптарды орындау жолына бағ ыттталады. Оқ ушылардың байланыстырып сө йлеу дағ дыларын жетілдіру жұ мыстарының негізгілері – мазмұ ндама мен шығ арма жұ мыстары.

Бастауыш сыныптарда жаздыруғ а болатын мазмұ ндаманы топтай келгенде мынадай тү рлерін кө рсетуге болады: дайын ә ң гіме бойынша мазмұ ндама, сурет бойынша мазмұ ндама, кино, диафильм бойынша мазмұ ндама. Дайын ә ң гіме бойынша мазмұ ндаманың 5 тү рі бар:

Мұ ндай жұ мысты ұ йымдастыру ү шін алынатын мә тін оқ ушылардың бұ рын ө з кө здерімен кө рген немесе оқ ығ ан материалдары шең берінде болғ аны жө н.

Мектепте жү ргізілетін шығ арма дегеніміз – белгілі бір тақ ырып бойынша ө з ойын жоспарлы тү рде баяндау. Оқ ушы тақ ырып бойынша мә тінді ө зінше қ ұ рап, ө зінше жазады.

«Шығ арма» терминін бастауыш мектеп балаларының жұ мыстарына қ олданғ анда, оқ ушылардың ө мірде кө рген-білгендерін белгілі бір тақ ырып ауқ ымына тү сіріп, тү сінікті тү рде, жү йелі тү рде ә ң гімелеп берулерін айтамыз. Бастауыш сыныптарда балалардың жазатын шығ армаларын мынадай топтарғ а жіктеуге болады:

1) оқ ушылардың оқ ығ ан яки естіген ә ң гімелеріне байланысты;

2) экскурсия бойынша;

3) ө нер саласына байланысты;

4) оқ ушының ө з іс-ә рекетіне байланысты тақ ырыптар.

Шығ армада оқ ушылар ө з ойларын қ андай кө лемде кө рсетуіне ерікті бола тұ рғ анымен, ә р сыныптағ ы шығ арма кө лемінің шамасы мына сияқ ты: ІІ сыныпта 20-30 сө з, ІІІ сыныпта 30-60 сө з, ІҮ сыныпта 60-130 – ғ а дейін барады.

Негізгі ә дебиеттер: 13, 34, 36, 41.

Қ осымша ә дебиеттер: 5, 48, 53, 55.