3. Сөздің морфемалық құрамын оқыту әдістемесі.

Сө з қ ұ рамын оқ ытудың, морфемаларды оқ ып-білудің маң ызы мынада:

1. Сө зді морфемалық қ ұ рамына қ арай таң дау жә не сө з жасау жаттығ улары оқ ушылардың логикалық ойы мен тіл байлығ ын дамытуғ а ә серін тигізеді.

2. Сө з қ ұ рамы жө нінен теориялық материалдармен танысу балалрдың тіл туралы білімдерін кең ейтеді.

3. Сө з қ ұ рамын оқ ып-ү йрену оқ ушылардың орфографияны толық мең геруіне, сауатты жаза білуіне негіз қ алайды, себебі қ азақ тілінен тү бір сө здерін жазу морфемалық процеске негізделеді.

4. Оқ ушылардың сө здің мә нін терең тү сініп, дұ рыс қ олдана білуге, сө з мағ ынасы мен формасының ара қ атынасына зейін аударуғ а дағ дыланады.

5. Балалардың сө здік қ орын байытып, сө з тіркесінің байланысын табуғ а, ө з ойынан сө з тіркесін жасауғ а, сө йлем қ ұ рау дағ дысына машық тандыру, орфографиялық норманы сақ тап, мә нерлеп оқ уғ а, таза сө йлеуге ү йретуде де маң ызы зор.

Сө з қ ұ рамын (морфемаларды) мең герту тө мендегідей міндеттерге жетуді кө здейді.

1. Жү йелі практикалық жұ мыс процесінде оқ ушылардың тү бір, жұ рнақ, жалғ ау деген ұ ғ ымдарды саналы мең геруі қ амтамасыз етіледі.

2. Оқ ушыларды сө зді бө лшектерінде талдай алу іскерлігіне машық тандыру, яғ ни сө здің тү бірін, жұ рнақ, жалғ ауларын тану, берілген бір сө зге тү рлі-тү рлі жұ рнақ жалғ ап тү бірлес сө здер жасау, бір ғ ана жұ рнақ жалғ анғ ан ә р алуан тү бірі бар сө з табу сияқ ты кө птеген жаттығ у жұ мыстары атқ арылады. Сө йтіп, тү бір формасы бірдей, мағ ынасы басқ а сө здерді тү бірлес сө здерден, ал, тү бірлес сө здерді омонимдер мен кө п мағ ыналы сө здерден ажырата білуге ү йренеді.

3. Оқ ушылар орфографиямыздың морфологиялық принципті мә німен танысады.

4. Оқ ушыларғ а дұ рыс жазу ережелерінің негіздерін білдіріп, олардың ө з сө здерінде ө те жиі қ олданылатын қ осымшаларды пайдалануғ а назар аударылады.

5. Балаларғ а жаң а сө з жасату, лексикалық жаттығ улар жү йесінде олардың актив сө здігін байыту, шығ армашылық сипаттағ ы тапсырмалар орындату, байланыстырып сө йлеуге ү йрету міндеттерін шешу де кө зделеді.

Қ осымшаларды таныстырғ анда, мына кестені пайдалануғ а болады.

Оның бірінші бө лімі бір сө зге ә р тү рлі қ осымша жалғ анатынын, ол қ осымшалар ө зі жалғ анғ ан сө зді сө йлемдегі басқ а бір сө збен байланыстырып тұ ратыны байқ атылады. Екінші мысалдан тү бірге қ осымшалардың жалғ ану тә ртібі кө рінеді. Тү бірге алдымен жұ рнақ, одан соң жалғ аулар ү стемелеп жалғ анатыны талданып, таныстырылады:

1. Шопан жайлау -ды кө рді.

-ғ а шық ты.

-да болды.

-дан қ айтты.

2. Біз кеме -ші -лер -мен кездестік.

Сө здің тү бірге жалғ анатын бө лшегін қ осымша дейміз.

Екінші сыныпта ө тілетін сө з қ ұ рамы тақ ырыбы бойынша ү йретілетін білім мазмұ ны мынадай: тү бір сө з, яғ ни негізгі тү бір, қ осымшалы сө з, қ осымша, бір тү бірге қ осымшаның жуан не жің ішке болып жалғ анатын емлесі, қ осымшаның жұ рнақ жә не жалғ ау болып екі тү рге бө лінетіні, туынды сө з, қ осымшалардың сө зге жалғ ану тә ртібі.

Тү бірмен таныстырғ анда, мысалғ а алынатын сө здің оқ ушыларғ а таныс заттың атын білдіретін сө здер болуы ескертіледі ал, қ осымшалардан оқ ушылардың тез тү сінуге қ олайлысы-кө птік жалғ аулар.

Бұ л арада кө птік жалғ ау деген термин ә зір аталмайды. Бірақ кө птік жалғ ауды таныту қ ызметіне дайындық жасалып, балаларғ а оны практикалық тұ рғ ыда байқ ату, тү сіндіру мақ саты жү зеге асырала бастайды. Одан ә рі қ арай қ осымшалардың тү р-тү рі кездесетін сө здер арқ ылы қ осымшалы сө з жасалатыны кө рсетіледі. Қ осымшалардың сө зді тү рлендіретіні жә не сө йлемдегі сө здерді бір-бірімен байланыстырып, сө йлем қ ұ рауғ а қ ызмет ететіні бірте-бірте танытылады. Сонымен, бұ л тақ ырыптан оқ ушылар сө здің ө згермейтін бө лігін негізгі тү бір (тү бір сө з), сө здің тү бірге жалғ анатын бө лшегін қ осымша деп атайтынымыз жө нінде екі ереже ү йренеді. Жаттығ у тапсырмаларын орындатқ анда, тү бір сө зді қ осымша сө зге айналдыру, қ осымшалы сө зден тү бірді таптыру немесе берілген сө здерде лайық қ осымшаларды тауып жалғ ап жазу міндеттері орындалады. Осы жұ мыстарғ а байланысты тү бір мен қ осымшағ а байланысты емле мә селесі де ескеріліп, ү йретіледі. Демек тү бірдегі дауыстылардың жуан не жің ішке дыбыс болуларына қ арай қ осымшалардың да жуан немесе жің ішке болып жалғ анатыны, ал тү бірдің соң ғ ы дыбысының дауысты, қ атаң, ұ яң болуына сә йкес қ осымшалардың алдың ғ ы дыбысының сондай дыбыстан басталып, ү йлесіп жалғ анатынына мысалдар арқ ылы бақ ылатып, жаздырып тү сіндіріледі. Мысалы, ә н, оқ у, аң сө здеріне –шы, -ші қ осымшаларының, біл, айт, жаз сө здеріне –қ ыш, -ғ ыш, -гіш қ осымшаларының лайық тысын жалғ ау – жө нінде тапсырма беріледі.

Ү шінші сыныпта оқ у жылы басында сө з қ ұ рамы тақ ырыбынан екінші сыныпта оқ ылғ ан тү бір мен қ осымша қ айталанады. Оқ ушыларғ а сө здің тү бірін танытуғ а ерекше кө ң іл бө лінеді, себебі олар жалғ ауы жасырын тұ рғ ан сө здерді жә не туынды сө здерді негізгі тү бірден ажырата алмай шатастырады. Оқ ушыларғ а тү бірді толық танытқ анда туынды сө здердің мағ ыналары қ анша тү рленсе де, олардың бастапқ ы тү бірі ө згермей, сол тұ лғ асын сақ тап тұ рғ аны тү сіндіріледі. Мысалы: ү й-ү йшік, ү йден, ү йші, ү йлі, ү йсіз.

Жаз-жазу, жазғ ыш, жазушы, жазғ ыз.

Біл-білім, білгіш, білу, білдір.

Сө йтіп, осындай тү бірлес сө здердің мағ ына, тұ лғ асын салыстыра келіп, олардың бә рі ортақ бір тү бірден тарап тұ рғ аны танытылады.

Одан ә рі сө з қ ұ рамында тү бір, жұ рнақ, жалғ ау жеген бө лімдері болатыны еске тү сіріледі. Жұ рнақ жә не жалғ ау жалғ анғ ан сө здердің мағ ыналары салыстырылып, жұ рнақ сө з мағ ынасын ө згертіп, жалғ ау сө з бен сө зді байланыстырып тұ ратыны ойдан сө з жасау, сө йлем қ ұ рау, сө з тұ лғ асын талдау тә сілдерімен бекітіледі.

Мә тіннен тіркесіп тұ рғ ан сө здер таптырылады. Сө зге тиісті жұ рнақ не жалғ ау жалғ атқ анда, олардың жазылу емлесіне де оқ ушылардың зейіні аударылады. Тү бірдің жуан, жің ішкелігіне немесе соң ғ ы дыбысына қ арай ү ндесіп, бір тү рлі қ осымшаның бірнеше формада келетіні ескертіледі. Берілген грамматикалық анық тама, тү сініктер мысалдар келтіру жолымен бекітіледі.

Тө ртінші сыныпта сө з қ ұ рамынан ө тілетін негізгі бағ дарламалық тақ ырыптары: біріккен сө здер, қ ос сө здер жә не қ ысқ арғ ан сө здер.

Бағ дарлама біріккен сө здердің жасалуы, оның жиірек кездесетін тү рлері жә не біріккен сө здердің жазылуы жө нінде практикалық дағ ды бойынша білім беруді талап етеді. Ал, оқ улық та «Екі тү бірден қ ұ ралғ ан сө зді біріккен сө з» дейміз. Олар бірігіп жазылады, -деген анық тама айтылады да, «ақ қ у, кү нбағ ыс» сө здері мысалғ а беріледі. Бұ л сө здердің тиісінше «ақ » жә не «қ у», «кү н» жә не «бағ ыс» деген екі-екі сө зден бірігіп жасалғ анын айтып тү сіндіріп, жазып кө рсету арқ ылы ү йретіледі. Бірақ ә рбір екі сө зден бірігіп ү шінші жаң а мағ ыналы сө з пайда болғ анын таныту міндеті кө зделмейді. Ө йткені біздің орфографиямызда біріккен сө здер сө здің ө зө іне тә н айырым белгісі ә лі егжей-тегжейлі дә лелденіп біте алмай келеді. Егер тө ртінші сынып оқ ушыларына «Екі тү рлі мағ ыналы сө з бірігіп, ү шінші бір жаң а мағ ыналы сө з пайда болады» деген ереже берілсе, онда тоғ ыз жасар бала кез келген екі сө з тіркесіп келген жағ дайда оларды біріккен сө зге есеп етіп қ осып жаза беріп, қ ате тү сінікке ұ рынады. Ал, ең бастапқ ы тү сінік дұ рыс, айқ ын болуы тиіс. Ө йтпесе оқ ушының не қ ате, не жаң сақ ұ қ қ ан тү сінігін қ айталап жө ндеп алу ө те қ иынғ а тү седі. Сол себепті жас балаларды жаң сақ тық қ а кезіктірмей, оларғ а біріккен сө зден дү дамалы жоқ, танымал мысал кө рсету, жаздыру жолымен есте сақ тау арқ ылы тү сінік беріледі. Ол ү шін бақ ылау ә дісі қ олданылып, мысалғ а келтірілген біріккен сө здің қ андай-қ андай сө здерден екені талданып кө рсетіледі. Одан ә рі мә тінмен біріккен сө здерді ө здеріне таптыру тә сілі қ олданылады. Немесе біріккен сө здер жасату тапсырмасы орындатылады.

Ү шінші сыныпта берілетін білім кө лемі, негізінде оқ улық қ а ендірілген сө здерді ғ ана мең герту принципін ұ станады. Онда да сө здің ішкі мә ніне теориялық жағ ынан ү ң ілмей, тек сырт кө рінісін танып, қ алай жазылатынын есте сақ тауды талап етеді. Сол талапқ а орай 56 біріккен сө з ендірілген. Олардың елу сө зі адам, жер, су, жануар, ө сімдік секілді деректі заттардың аттарын білдіретін – зат есімдер. Алты сө з ә р, ә лде, бір, еш сө здерінің есімдіктермен қ осылып біріккен сө здердің пайда болуына арналғ ан. Мұ ндай біріккен сө здерді тү сіндіргенде мысалы, «ә р» жә не «кім», «бір» жә не «неше» деген екі-екі сө з бірігіп, «ә ркім», «бірнеше» деген жаң а сө здер жасалғ ан деп айтып, жазылу ү лгісін кө рсетіп қ ана қ оймай сонымен бірге ондай сө здерді есте сақ тау тапсырылады. Ә йтпесе, олар қ ай-қ ай сө з таптарынан бірігіп тұ рғ андығ ын білімдік жағ ынан тү сіндіруге оқ ушылардың дайындығ ы жоқ.

Біріккен сө здерді оқ ытқ анда, ерекше кө ң іл бө лінетін мә селе – олардың жазылу емлесі. Біріккен сө здердің жазылу емлесі бойынша бұ л сыныпта тө мендегі тө рт жағ дай ескеріледі:

Балалар кітап оқ ығ анда не сө йлегенде біріккен сө здерді сол ө згеріске тү скен қ алпында айтып дағ дыланады. Сө йтіп балалар мә тінді жазылуынша теріс оқ ымай, дыбысталып айтылуын дұ рыс келтіріп, мә нерлеп оқ уғ а машық танады.

Бағ дарламада белгіленген біріккен сө здердің жазылу емлесі тө мендегідей мә селелерді қ амтиды: жалпы біріккен сө здердің қ осылып, ал, кісі жә не жер-су атауларының бас ә ріппен жазылатыны, біріккен сө здер сың арларының арасында екі дауысты дыбыс қ атар келгенде екі тү рлі жазылатыны (егер жер-су атаулары болса, екі дауысты дыбыс ә ріптерінің сақ талып, ал, егер кісі аты болса, біреуінің тү сірілетіні, яғ ни естілуі бойынша бір дауысты ә ріппен жазылатыны) мең гертіледі. Бұ л ережелердің ішінде кісі аты жә не жер – су аттарының бас ә ріппен жазылатындығ ы ІҮ сынып оқ ушыларына тың мә селе емес. Балаларғ а бұ л ереже бірінші сыныптан-ақ таныс. Сондық тан ол тек жаттығ у жұ мысы ү стінде қ айталау есебінде еске тү сіріледі. Сонда ІҮ сынып ү шін жаң а білім біріккен сө з туралы ұ ғ ымды, оның бірге жазылатынын, екі сө з аралығ ында кө рші келген дауысты дыбыстардың сө йлеуде бір дыбыс арқ ылы айтылатынын, ал, бұ ларды жазғ анда, жер-су атауларында бастапқ ы тү бірлері сақ талып, морфологиялық принциппен жазылатынын, кісі атының фонетикалық принцип бойынша бір дауыстымен жазылатындығ ын мең герту ғ ана болып саналады.

Мұ ғ алім мемлекеттік бағ дарлама мен оқ улық материалдарын жан-жақ ты зерттеп, олардың бір-біріне сә йкестігін жә не не олқ ы, не жетіспейтінін ә бден анық тап алуы тиіс. Содан кейін ү йретілетін білімнің мазмұ нын жете тү сіндіру ү шін, сабақ тың оқ у материалын тілдік фактілермен (лайық ты мысалдармен) байытып оқ ыту ә дістері ойластырылады.

Біріккен сө з тақ ырыбынан ІҮ сыныпта берілетін білім мазмұ ны мен кө лемі бағ дарламада қ алай белгіленгенін ілгеріде сө з еттік. Енді осы сыныптың қ азақ тілі оқ улығ ындағ ы біріккен сө здер мағ ыналарына қ арай саралағ анымызда тө мендегідей мә лімет алынды. Оқ улық та «Кейбір сө здер екі тү бірден қ ұ ралады. Екі тү бірден жасалғ ан сө з біріккен сө з деп аталады. Біріккен сө зді қ ұ райтын тү бірлер бірігіп жазылады: кө кқ ұ тан, итмұ рын», - деген ереже берілген. (74-бет) Сонымен қ атар біріккен сө здерді мә тіннен табу, оларды тауып астын сызу, біріккен сө здерді оқ ып, мағ ынасын тү сіндіру, жазылуы мен айтылуындағ ы айырмашылық тарды тү сіндіруге байланысты жаттығ улар берілген. (76-77б. ) Біріккен сө здер бойынша материалды мең гертуге байланысты оқ улық та он тө рт тү рлі жаттығ улар берілген.

Оқ ушыларғ а біріккен сө збен аталатын ө здері білетін аң, қ ұ с, шө п аттарын жазу, немесе таныс бірнеше сө з беріледі де, солардың жаң а мағ ына беретіндей етіп екі-екі сө зді біріктіру тапсырмасы орындатылады. Немесе оқ ушыларғ а бірнеше жеке сө здер беріліп, сол сө здердің ә рқ айсысына біріккен сө з қ ұ райтын жаң а сө з қ осып, белгілі бір тақ ырыпта шағ ын шығ арма жазу тапсырылады. Кө птеген жаттығ у жұ мыстарын орындау кезінде, сө з жоқ, бағ дарлама белгілеген ережеге сә йкес ә лденеше жаң а біріккен сө здер туындап, сабақ материалы кең ейе тү седі.

«Қ ос сө здер» тақ ырыбын ө ткенде ІҮ сынып оқ ушылары қ ос сө здердің анық тамаларын мең геріп, олардың жазылу емлесімен жә не ү ш тү рлі жасалу жолымен: бір сө здің қ айталануы, екі тү рлі сө здің қ осарлануы жә не кү шейтпе буын арқ ылы жасалуымен танысады. Олардың дефис арқ ылы бө лек жазылатын емлесі ү йретіледі. Қ ос сө здердің бір сө з сияқ ты бір тү йдек екпінмен тұ тас оқ ылатыны, айтылатыны байқ ату, бақ ылату, жаттық тыру ә дістерімен мең геріледі.

Мұ ғ алімдер сабақ материалын ө здері байытып, қ ос сө здерді қ атыстырып кө рнекі қ ұ ралдар, карточкалар жасап пайдаланғ ан тиімді. Бұ л оқ улық материалын байытып, оқ ушылардың танымын кең ейтеді. Бастауыш сынып бағ дарлама сө здің тек формасын білдіруді ғ ана емес, мағ ыналық белгісін танытуды мақ сат етеді. Осығ ан орай сабақ та қ ос сө здердің семантикалық, лексикалық мә ндерін ашып кө рсетілуі керек. Мұ ның бә рі оқ ушылардың сө здік қ орын байытады, тіл байлығ ын арттырады, логикалық ойлауы мен дү ниетанымын жетілдіреді.

Жаң а бағ дарлама бойынша қ ысқ арғ ан сө здер тақ ырыбы тө ртінші сыныпта оқ ытылады. Бағ дарлама сө здің бірінші ә ріптерінен бірінші сө здің басқ ы буынынан келесі сө здердің бас ә ріптерінен, сө здердің басқ ы буындарынан жасалатын тү рлерін тануды жә не олардың жазылу емлесін ү йретуді талап етеді.

Қ ысқ арғ ан сө здерді ө ткенде, ә дістемелік жағ ынан ескерілетін кейбір мә селелер мыналар.

Біріншіден, оқ ушыларғ а сө зді қ ысқ артып қ олданудың артық шылығ ын аң ғ арту керек. Ол ү шін сө зді толық жазуғ а оны оқ уғ а кө п уақ ыт кететіні қ ысқ арғ ан сө зді жазудың, оқ удың жең ілдігімен салыстырылады.

Екіншіден, қ ысқ арғ ан сө здердің бас ә ріптерден жасалатын тү рлерін ә ріп аттарымен айтып, оқ ытып жаттық тыру арқ ылы практикалық дағ ды беріледі.

Ү шіншіден, бас ә ріппен жазылатын жә не кіші ә ріптермен жазылатын сө здің бірінші ә ріптерінен қ ысқ арғ ан сө здердің емлесін тү сіндіру ү шін жаттығ у жұ мыстары орындатылады, мұ ндай сө здер оқ ушылардың сө здіктеріне жаздырылады ә рі жаттатылады.

Тө ртіншіден, қ ысқ арғ ан сө здердің мағ ыналарын дұ рыс ұ қ тыру ү шін олардың толық тү рін айтқ ызып, жазғ ызып білім бекіту жұ мысы іске асырылады. Толық сө здерден қ ысқ арғ ан сө здер жасатып дағ дыландырғ ан дұ рыс.

Негізгі ә дебиеттер: 31, 37, 41, 45

Қ осымша ә дебиеттер: 16, 28, 31, 40, 51, 57.