Тақырып № 7. Буын мен тасымалды, лексиканы оқыту әдістемесі

Тақ ырып № 7. Буын мен тасымалды, лексиканы оқ ыту ә дістемесі

1. Буын мен тасымалды оқ ыту.

2. Лексиканы оқ ыту ә дістемесі.

1. Буын мен тасымалды оқ ыту

Буын мен тасымал бірінші сыныптан бастап танытылады. Буын ұ ғ ымымен жә не оны сө зден ажырату дағ дысымен балалар ә ліппе кезінде ү здіксіз жұ мыс жасап ү йренген болатын. Ә сіресе, оқ уғ а ү йрету барысында оқ у бірлігі етіп буын оқ у, сө зді буындап оқ у алынатыны белгілі. Осындай практикалық жұ мыстар нә тижесінде оқ ушыларғ а буын, сө здің буын жігін айыру, буында оқ у, буында сө з қ ұ рау дағ дылары беріледі. Ал қ азақ тілі курсында оқ ушылар буын ұ ғ ымы, мә ні, оның жасалуы, қ ұ рамы туралы ғ ылымғ а негізделген тү сінік алады. Бағ дарламағ а сә йкес оқ ушыларғ а буында бір дауысты, бір немесе бірнеше дауыссыз дыбыс болатыны, сө здер бір буынды да, кө п буынды да болатыны, ашық, тұ йық, бітеу буын тү рлері жө нінде ұ ғ ым беріледі. Оқ улық тарда осы білім мазмұ нына сә йкес анық тамалар, мысалдар келтіріледі.

Буын ұ ғ ымына анық тама бергенде, Қ. Жұ бановтың берген анық тамасын басшылық қ а алғ ан жө н: «Сө з ішіндегі екі дауысты дыбыстың арасындағ ы дауыссыз дыбыс ө зінен соң ғ ы дауыстығ а ілесіп буын қ ұ ралады».

Сонда балалар сө зді буынғ а бө лген кезде мынадай кемшіліктерге жол берілмейді. Атап айтсақ, қ ай-ық емес, қ а-йық. – уақ - ыт емес, уа- қ ыт, ау- а емес, а-уа т. б.

2. Лексиканы оқ ыту ә дістемесі.

I. Қ азақ мектептерінде ана тілінің лексикалық жү йесі (сө здер мен сө з мағ ыналары) туралы ұ ғ ымдардың оқ ытылуын шартты тү рде бес кезең ге бө луге болады:

а) бірінші кезең — Ы. Алтынсариннің " Қ азақ хрестоматиясы" жарық кө рген 1889 жылдан бастап, қ азақ мектебіне арналғ ан біртипті оқ у бағ дарламасы мен " Қ азақ тілі" оқ улығ ы жарияланғ ан 1936 жылғ а дейінгі кезең. Бұ л кезең де ана тіліндегі сө здер мен олардың мағ ыналары туралы қ арапайым ұ ғ ымдарды оқ ушыларғ а мең гертудің тиімді ү лгілері Ы. Алтынсарин мен А. Байтұ рсынов оқ улық тарынан, басқ а да авторлардың алғ ашқ ы ә ліппелерінен мол ұ шырасады. Алайда, тіл білімінің бір саласы ретіндегі " лексика" ұ ғ ымының ол кезде ө лі ғ ылыми айналысқ а тү спегендігіне, тілдегі сө з бен оның мағ ыналары туралы тү сініктердің жеке ғ ылым саласы болып қ алыптаспағ андығ ына байланысты жоғ арыдағ ы ү лгілер аталғ ан оқ улық тарда бө лек — бө лек мысалдар, жаттығ улар тү рінде жү йесіз берілген;

ө ) екінші кезең — 1936—1953 жылдар аралығ ын қ амтиды. Бұ л кезең дегі оқ у бағ дарламалары мен оқ улық тарда лексикалық ұ ғ ымдарғ а арнаулы сағ аттар бө лініп, жеке тақ ырыптар арналмағ анымен сө з жө не оның машиналық ерекшеліктері (мағ ыналары ұ қ сас, дыбысталуы ө згеше сө здер, дыбысталуы ұ қ сас, мағ ыналары ө згеше сө здер т. б. ) туралы оқ ушыларғ а теориялық мағ лұ маттар айтылып, жаттығ улар беріліп келді;

II. Осы кезең дерден ө ту процесінде оқ у бағ дарламалары мен оқ улық тардағ ы оқ ушыларғ а берілетін лексикалық ұ ғ ымдар мен дағ дылар кө лемі бірте — бірте кең ейіп, ғ ылыми сипаты терең дей тү скенін байқ аймыз. Алайда, бұ дан қ азіргі оқ у бағ дарламалары мен оқ улық тарда ана тілінің лексикалық жү йесін оқ ытудың қ азіргі жағ дайын мінсіз деген пікір тумауы керек. Ә сіресе, қ азақ тілінің мемлекеттік тіл мә ртебесіне ие болуынан кейінгі тілдің сө здік қ оры мен сө здік қ ұ рамында (жаң а терминдер жасауғ а, кө нерген сө здердің қ айтадан қ олданысқ а енуіне байланысты) болып жатқ ан ө згерістер оқ улық тағ ы " Неологизмдер", " Терминдер", " Кә сіби сө здер", " Архаизмдер" тақ ырыптарына жаң аша кө зқ араспен қ арауды талап етеді. Оның ү стіне, қ азіргі қ олданылып жү рген оқ улық тарда осы ұ ғ ымдарғ а қ атысты теориялық мағ лұ маттарды пысық тау ү шін берілетін жаттығ улар ғ ылыми дә лдік талабына жауап бермейді. Мысалы, қ азіргі 6-класс оқ улығ ындағ ы архаизмдерге берілген анық таманы алайық: " Кейбір сө здердің белгілейтін заттары мен қ ұ былыстары ескірмеген, жоғ алмағ ан, бірақ олар бұ л кү нге басқ а сө здермен (атаулармен) аталады. Мұ ндай заттар мен қ ұ былыстардың бұ рынғ ы, кө не атаулары архаизмдер делінеді. Мысалы: алдаспан, шоқ пар, қ ауғ а, тулақ, зындан, жеркене, кү пі деген сө здер... " /20-бет/.

Негізгі ә дебиеттер: 17, 21, 27, 32, 43

Қ осымша ә дебиеттер: 3, 12, 47.

Тақ ырып № 8. Сө зжасамды оқ ыту технологиясы.

1. Оқ ушыларда грамматикалық жә не сө зжасам қ алыптасырудың ә дістемелік негіздері.

2. Грамматикалық ұ ғ ымдар дың мә ні.

3. Сө здің морфемалық қ ұ рамын оқ ыту ә дістемесі.

4. Грамматикалық жә не сө зжасам жаттығ улары, олардың типтері.

5. Грамматикалық талдау, оның тү рлері.