2. 2. Ана тілі сабақтарында қазақ халық ертегілерін оқыту арқылы оқушыларға адамгершілік тәрбие беру жолдары.

Бала балғ ын тал, ересек адам – бағ бан. Бұ л - ә р халық ты ғ асырдан ғ асырғ а ә келе жатқ ан қ ағ идасы. Сондық тан, баланың ана тіліне деген сү йіспеншілігін тә рбиелеп, бала жаныны небір жақ сылық нә рімен суару – оны ө сіруші, тә рбиелеуші ә рбір ү лкеннің мұ раты. Ана тілі бастауыш мектептегі негізгі де, маң ызды пә н, имандылық қ а, адамгершілікке тә рбиелеудің негізі, қ арым-қ атынас жасаумен дү ниетанудың қ ұ ралы, баланың интелектісі мен шығ армашылығ ын дамытудың арнасы. Оқ ушылардың мектептегі ана тілін оқ ып-ү йрену ә рекеті жасампаздық сипатқ а ие.

Бастауыш сыныпта оқ ылатын ана тілі сабағ ы аса маң ызды дидактикалық міндеттерді де шешуге тиіс.

Ана тілі байлығ ы мен осы тілде жасалғ ан ә деби шығ армалар арқ ылы оқ ушының рухани дең гейі артады. Ана тілін оқ ып-ү йрену барысында балалардың ө здерінің сө йлеу дағ дылары да ұ штала тү седі, олар ө з ойларын ауызекі тү рде бейнелеп, ө згелердің сө зін толық тү сінуді ү йренеді, интегративті ұ штастыра мең геріледі.

Ана тілі пә нінің негізгі мақ саты – оқ у дағ дысының негізін қ алау, тың дауғ а, сө здің дыбыстық қ ұ рылысы туралы тү сінік қ алыптастыру, ө з бетінше оқ уғ а, кітапқ а қ ызығ ушылығ ын ояту, ауызша диологтық жә не монологтық сө йлеуін дамытады.

Ана тілі пә ні бойынша балаларғ а берер тә рбиеміз ерекше. Бұ л пә нді оқ ыту барысында дидактикалық міндеттерге тоқ талсақ мынадый:

- жалпы оқ у дағ дысымен машығ ын қ алыптастыру;

- оқ ушылардың айналадағ ы дү ние (адам, табиғ ат, қ оғ ам) туралы тү сініктерін байыту;

- оқ ушылардың идеялық, мінез-қ ұ лық тық тә рбие беру;

- оқ ушылардың логикалық ойлауын дамыту.

Оқ ушыда жалпы адамзаттық қ ұ ндылық тар мен адамның айналасындағ ы дү ниемен жекебас – тұ лғ алық қ атынасын этикалық, адамгершілік тұ рғ ысынан тә рбиелеу мақ сатын халқ ымыздың мә дени – рухани мұ расының, салт-дә стү рінің озық ү лгілерін оның бойына дарыту арқ ылы жү зеге асуғ а болады. Осымен байланысты бағ дарламада халқ ымызғ а тә н ә дептілік, имандылық, қ онақ жайлық, мейірімділік т. б. сияқ ты қ асиеттер, табиғ атқ а деген қ арым-қ атынасындағ ы біздің халық қ а тә н ерекшеліктер, тіпті табиғ ат пен адамды бірлікте қ арастыратын ұ лағ атты пікірлер қ алыптасқ ан

1 – 4 сыныптардағ ы ана тілі бағ дарламаларында оқ ушы тілін дамыту, сө йлеу мә дениетін кө теру жұ мыстары негізінен халқ ымыздың мә дени, рухани дү ниесінің терең дең гейін кө рсетіп бейнелейтін ертегілер, аң ыз-ә ң гімелер сияқ ты қ асиеттерге тә рбиелеу, ең алдымен, халқ ымыздың осы санадағ ы озық ә дет-ғ ұ рыптарына, дә стү ріне, бай мұ расына негізделіп жү ргізілетіні нақ тылы кө рсетілген. Білім мазмұ нын мектепке тиімді оқ ытып, оның басты мақ сатын жү зеге асыру оқ ытуды оқ у - ә дістемелік қ ұ ралдық шамамен алғ андағ ы тізімін алдын-ала білу. Тізім ең алдымен, қ андай оқ у -ә дістемелік қ ұ ралдардың қ ажет екенін біліп, білім мазмұ нының білімділік, тә рбиелік, дамытушылық т. б. мақ сат, міндеттерін, толық, жан-жақ ты жү зеге асырып, ә дістемелік жү йе тү рінде қ ұ руды бағ дарламағ а мү мкіндік береді.

Ана тілі пә ні бойынша мектеп оқ ушыларын ертегілерді оның ішінде қ азақ халық ертегілерін оқ ыта отырып, ар-намысқ а, адамгершілікке тә рбиелейміз.

Ертегіге бай елдердің бірі – қ азақ халқ ы. Қ азақ фольклорындағ ы ертегілердің сан алуан тү рлері бар ХІХ ғ асырдан бастап, қ азақ ертегілерінің ғ ажап та, кө ркем ү лгілерін В. Радиов, Г. Потанин, И. Березин; Ш. Уалиханов сияқ ты белді де белгілі ғ алымдар жинап, жариялай бастады. Қ азақ фольклоры Ж. Аймауытов, М. Жұ мабаев, А. Байтұ рсынов, М. Ә уезов, С. Сейфуллин ең бектерінде де мол орын алғ аны бар. Қ азақ тілінде мектеп оқ у қ ұ ралдарының барлығ ын да кө п жылдардан бері халық ертегілерінің ә р алуан ү лгілері жарияланып, зерттеліп, оқ ылып келеді.

Халық адамгершілік пен ә ділеттілікті, ақ ылдылық пен батырлық ты ертеден –ақ ө те жоғ ары бағ алап, ә ң гіме, ә н-жырғ а, ертегі-аң ызғ а арқ ау етіп отырғ ан. Халық тың ауыздан-ауызғ а тарап, бізге жеткен ертегі, аң ыз ә ң гімелерінің барлығ ында да ақ ылдылық пен ақ ымақ тық, арамзалық пен адалдық, жақ сылық пен жауыздық қ атар кө рсетіледі. Ертегілердің тә рбиелік маң ызы орасан зор. Ертегілерді оқ у арқ ылы балалар қ арапайымдылық, кішіпейілділік, қ айырымдылық адалдық сияқ ты қ асиеттерді бойына сің іреді. Ертегілердің тілі тү сінікті, қ анатты сө здер мен бейнесіне тіркестерге бай болып келеді.

Қ азақ халық ертегілерін пайдалану арқ ылы бастауыш мектеп оқ ушыларына адамгершілік тә рбие қ алыптастыруда ана тілі пә ні сабағ ының ө зіндік ерекшелік мә ні зор. Ана тілі сабағ ында ертегіні пайдаланар алдында жас ерекшелігіне қ арай сынып оқ ушыларын бір тақ ырып бойынша ү ш звонағ а бө ліп, І – звеноғ а сол ертегі бойынша диалог – монологтың тү рде тексті дұ рыс оқ у, ІІ- звеноғ а сол ертегігің ішіндегі жағ ымды жә не жағ ымсыз кейіпкерлерді табу жә не атап тү сіндіру, ІІІ- звеноғ а сахналық қ ойылым ұ йымдастыру. Сонда ө зі берілген 1 немесе 2 сабақ ты уақ ыт ө лшеміне қ арай пайдалану.

Сол ертегідегі адамгершілік тұ старына ерекше тоқ талу. Адамгершілік тә рбиесіне қ андай қ осымша процестер (кішіпейілділік, ақ ылдылық, кешірімділік) т. б. жатады, ол қ ай тұ старда баяндалады, тұ спалдап айтқ ызу, мазмұ нын қ ызық ты етіп айтып береді.

Сө зді кейде морфологиялық қ ұ рамына қ арай талдау арқ ылы сө здерді талдай отырып тү сіндіргенде пайдалы; деректі ұ ғ ымдарды тү сіндіру ү шін тұ рмыстан мысалдар келтіру, фактілер келтіру, ә ң гіме айту; сө з мағ ынасын тү сіндіруде техникалық қ ұ ралдар қ олдану, бірақ мұ нда диафильмдерді бастан аяқ кө рсетудің қ ажеті жоқ ү зінді ғ ана алу керек; сө здерге анық тама беру арқ ылы жиі тү сіндіріледі; мысалы, “Ғ ажайып бақ ” ертегісінен келтірілген оқ ушығ а тү сініксіз сө здер мен сө з тіркестерінің мағ ыналарын тү сіндіру тә сілдерін талдап кө рейік:

- ұ лтарақ тай жер – азғ антай,

- болмашы жер – тә сіл (б)

- ай десе аузы, кү н десе кө зі – асқ ан сұ лу, ө те кө рікті – тә сіл,

- жұ баныш – кө ң ілге сү йенім, алданыш, мадет – тә сіл (б)

- ү міті – тілегі, міндеті – тә сіл (ә )

- қ олданып - ә зірленіп, дайындалып – тә сіл (з)

- жұ т – қ ыс қ атты болғ ан жылдары аштық тан, суық тан малдың қ ырылуы, мал ө німі, індеті – тә сілі. (ә )

- жү гіну – бұ л жерде арадағ ы дау – жанжалды

айтыс - тартысты дұ рыс шешу ү шін ә ділдік тілеп, тө решіге жү гіну, ө тіну

Бас ию, табыну, ү кім шығ ару тә сіл (а)

- жаны ұ дай ашыды – қ атты алды, қ айғ ырды – тә сіл (ә )

- таң ым – ізет, қ ұ рмет - қ ошамет – тә сіл (ә )

- шегендеу, қ алау, жинау – тә сіл (ә )

- кіріптарлық, жоқ шылық, қ иыншылық, тә уелділік – тә сіл (б)

- ширігіне келмиді – тең есе алмады – тә сіл (ә )

Жалпы бастауыш мектептегі сө здік жұ мысы тө рт тү рлі бағ ытта жү ргізіледі:

Балалардың сө здігін байыту, яғ ни оқ ушыларғ а олар бұ рынан білмейтін, жаң а сө здер ү йрету, олардың мағ ынасын тү сіндіру;

Сө здіктерін анық тау, яғ ни бұ рынна білетін сө здерінің мағ ынасының тү сініктерінің терең дете тү су;

Сө здіктерін қ олдануғ а мү мкіндіктер жасау, яғ ни ә рбір оқ ушы сө йлегенде, сө йлем қ ұ рағ анда, мү мкіндігінше ың ғ айына қ арай, кө бірек сө з қ осып отыру;

Ә рбір тілге жатпайтын сө здерді тү зету, сө здердің айтылуын дұ рыстау. Ә рине, бұ л кө рсетілген бағ ыттар бір-бірімен тығ ыз байланыста жү ргізіледі.

Оқ улық қ а шыншыл ертегілердің “Ғ ажайып бақ ”, “Ө неге”. ”Хайуанат” жайындағ ы ертегіден “Тү с кө рген патша” енеді. “Ғ ажайып бақ ” ертегісінің оқ иғ а желісі қ ызық ты. Ертегінің кейіпкерлері Асан мен Қ асен - қ арапайым ең бек адамдары. Ертегінің негізгі идеялы – қ арапайым адамның ісі мен ақ ылы ардақ тау. Кө ң ілі ақ, жү регі таза Қ асен бір кездері басына қ иыншылық тү скен кезде Асанның бө ліп берген жерінен ішіне толтырып алтын салғ ан бір қ ара қ азанды тауып алып қ уанышы қ ойнына сыймай, қ азанның қ ұ лағ ынан сү йрей, досының ү йіне қ арай жү гіреді, ал Қ асен алтынды алудан бас тартып “бұ л сол жерін маң дай терін тө гіп, ең бек еткен адамдікі” деп Асанның ө зіне қ айтаруы – адалдық тың пә ктіктің ү лгісі.

“Дайын алтынды балалар неге алмады” деген сұ рақ қ а жауап Асан мен Қ асеннің балалары да ө здеріне тартқ ан адал, шыншыл екендігін кө рсетті. “енді алтынды кім алуы керек. ” Деген сұ рақ ертегідегі оқ иғ а желісінің ө рбуіне ә келді. Ақ ыры алтынды “осы алтынды жұ мсап, қ ұ лазып жатқ ан далада гү л жинағ ан саялы бақ ө сірер едім” деп шешім айтқ ан қ арияның ү шінші шә кірті алады да арманына, тілегіне жетеді.

Ә рине, ертегіде жас жігіт арманына жету жолында басқ а да шытырманды оқ иғ аны басынан кешіреді, оның рахымдылығ ы мұ ратына жетуге себепші болады.

Бұ л ертегілердегі оқ иғ аның шарық тау шегі. Оқ ушыны ертегінің ретімен, жү йелі айтуын оны бө лімдерге бө ліп, ә р бө лімге ат қ ою кө мектеседі:

І бө лім: Қ асеннің жұ тқ а ұ шырауы.

ІІ бө лім: Асанның достық кө мегі.

ІІІ бө лім: Алтын салынғ ан қ ара қ азан.

ІV бө лім: Кедейлердің қ арияғ а жү гінуі.

V бө лім: Қ арияның шешімі.

VІ бө лем: Жас жігіттің рақ ымдылығ ы.

VІІ бө лім: Халық тық рахатқ а кенелуі.

Ертегінің кейіпкерлері Асан мен Қ асенге адал, ең бекқ ор достық қ а берік деп, қ арияғ а ә діл билік айта алатын, шыншыл деп, қ арияның ү шінші шә кірті қ айырымды, рақ ымды, елін сү йген ер деп мінездеме беру басрысында оқ ушылардың ө з сө здерін ертегі оқ иғ асынан мысал келтіріп дә лелдеуі тапсырылғ ан жө н.

Ертегіде суреттелетін, ғ ажайып бақ тың кө рінісін оқ ушылар жас шыбық тар кө ктеп ө сіп, жұ пар иіс, қ ып-қ ызыл нарттай алмалар, пісіп тұ рғ ан жү зім, бал татығ ан ө рік, жарқ ырағ ан кө л, кө корай шалғ ын, арық тардың суы сылдыр қ ағ ады т. б. сө з тіркесін қ олдану арқ ылы бейнелеп айтуы керек. Осыдан бақ тың кө рінісін кө з алдарына елестетіп, қ иялдарына туғ ызады, оны қ ылқ аламның кө мегімен қ ағ аз бетіне тү сіруге тырысады.

Ал ертегі бойынша біз қ андай сө здермен жұ мыс жасауғ а болатынын жоғ арыда атап ө ттік. ”Сен ө зің осы алтынды қ айда жұ мсар едің ” деген сұ рақ сабақ та пікірталас туғ ызды. Негізгі идеясы ”Не істесең де ойлап істе”, ойламай іс қ ылсаң, қ ор боласың деп келген.

Қ ай ертегінің болмасын тү п нұ сқ асы халық тың сан мың дағ ан жылдар бұ рын туындағ ын, арманынан, қ иялынан шық қ андығ ы анық. Дегенмен де ә р ертегіде бір шындық. Оны мысалғ а ұ лы жазушы М. Ә уезовтың мына сө здерінен байқ ауғ а болады. Тарихта, ел жадында аты қ алғ ан, белгілі бір қ ылық ә рекетімен елге даң қ ты кісі болса, соның ө мірінде шын ә рекетімен болғ ан мінез - қ ұ лқ ынан туғ ызып, қ иялдың тың ісі, оқ иғ алар тізіледі. Осындай ә ң гімелерді аң ыз немесе ертегі дейді. (М. Ә уезов Ертегілер І том. жазушы) 1988, 40 бет). Ертегіде айтылып отырғ ан оқ иғ а сол адам басында айтылғ ан кү йінде болмауы да мү мкін. Тек сол адамдарды халық тық ескіліктің кө ркем ә ң гімесі ескі кү ндерден ұ мытпай сақ тайды да, ө мір ең бектерін сү юден, қ ызық кө руден, кө пшіліктен кө рі ерекше жандар деп санаудан барып, тарихта шын болғ ан адамдардың басына тірлік ә рекетіне, елдің ө з ә ң гіме, қ иялы қ осқ ан із, мінез, сө здерді жамайды. (М. Ә уезов 40 бет). Оқ улық та Фараби, Асан қ айғ ы, Алдар кө се басына қ ұ рылғ ан аң ыздар берілген.

”Алдар кө се мен Шық бермес Шығ айбай” аң ызында алдардың Шығ айбайды алдап, мазақ еткені кө рсетіледі, мұ ндағ ы бай ешкімді қ ондырмайтын, қ ондырса дә л бермейтін екен. Ү йіне кісі келсе, оның жауабы:

- Шық, ә й! – екен. Осыдан жұ рт оны ”Шығ айбай” атап кеткен. Міне, осындай ө зі тойса да кө зі тоймайтын, қ атты сараң адамды алдар бірнеше рет алдап, ә бден мазақ етеді. ”Шық бермес Шығ айбай мырза бай етпесем Алдар деген атым қ ұ рысын” деп ө зіне ант беріп келген Алдар жабық тан сығ аласа, Шығ айбай қ азы тіліп, бә йбішесі нан илеп, тоқ алы бас ү йітіп, қ ызы тырнаның жү нін жұ лып отыр екен. Алдар ү йге кіріп келгенде бұ лар қ олдарындағ ын жасыра қ ояды. Сонда Алдар ө зінің жолда келе жатқ ан ү лкен сары жылан кө ргенін

Жуандығ ы тап ө зің нің астың дағ ы қ азыдай,

Артың – кем қ ып асырмай,

Шын айтқ анда жасырмай,

Таспен ұ рдым жіберіп,

Кү ң астындағ ы басындай,

Былш етті иленіп,

Бә йбіше астындағ ы нанындай,

Ө тірік болса сақ алым жұ лынсын,

Қ ыз астындағ ы тырнадай –

Бә рін де осының кө ріп келдім,

Асың ды алып ұ рламай, - дейді.

Алдардың бұ л қ ылығ ы оқ ушыларда кү лкі туғ ызып, шығ арманы жылы қ абылдауына септігін тигізеді. Мұ ғ алім ертекті Алдардың сараң байда тағ ы да бірінші рет алдағ аны сө з болатыны, оны ү йде оқ ып келулеріне тапсыруғ а болады.

Шығ арманы оқ удың екінші сағ атында оқ ушылар Алдардың қ ылық тарын қ ызығ а ә ң гімелейді. Алдар мен Шығ айбайдың іс-ә рекеттеріне ө з кө зқ арастарын білдіреді. Қ азақ ауыз ә дебиетінің ертеден келе жатқ ан кү рделі санасының бірі – осы ертегі болмақ. Қ азақ халық ертегілерін тарихтың ү ш ү лкен дә уірге бө ліп талдаймыз.

Мұ ның бірінші дә уірі – есте жоқ ескі замандардан басталып, ө ткен ғ асырдың 60- шы жылдарына дейін созылғ ан. Қ азақ стандағ ы феодализм дә уірімен байланысты ертегілер болады. Екінші топ ертегілері – 60 жылдардағ ы Россияда жә не сол россияның бө лімі – Қ азақ станда болғ ан реформалардың соң ғ ы тарихи дә уірдің шаруашылық – қ оғ амдық, тарихтың ерекшеліктерімен байланысты болғ ан ертегілер тобы.

Ү шінші топ социализм дә уірінің ертегілері есебіне топталып тексерілетін болады. Қ азіргі ең алдымен зерттелетін талданатын бірінші дә уір феодализм дә уірінің ертегілерін жалпы советтік фольклористика ғ ылымы қ олданғ ан методология бойынша, шартты тү рде, ү ш салағ а бө ліп зерттеу жү ргіземіз.

Дә уір ертегілерін қ ай жағ ынан зерттесең із де балалар ү шін ең алдымен адамгершілік қ ызметінің зор екенін кө реміз. Ә р сыныпта ә р сабақ та ертегі тақ ырыбы сө з болғ ан ө ткенге талдау жасап, ондағ ы жақ сы жақ тарын бойларына сің іруге кө мектесуіміз тиіс.

Ертегі – бастауыш мектеп жасындағ ы оқ ушының қ иялына қ озғ ау саналады.

Шә кірттердің саналы тә ртібі, мінезі туралы тү сінігі қ алыптастыру, оғ ан сә йкес сезімін жә не сенімін тә рбиелеу тә рбиешінің мақ сатқ а бағ ытталғ ан іс-ә рекетіне адамгершілік тә рбиесіне байланысты.

Жас ұ рпақ тың адамгершілік тә рбиесінде ұ лттық тә ртіп пен мінез ерекшеліктерінің алатын орны зор. Ұ лттық қ адір-қ асиет дә стү рлер мен ә дет-ғ ұ рыптар, ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а жалғ анып, біздің заманымызғ а жетіп отыр.

Ұ лттық мінез-қ ұ лық ты халық тың бай тә жірибесі арқ ылы тарихи тұ рғ ыда қ алыптасқ ан ә детінің, жалпы жә не ерекше қ асиеттерінің бірлігі деп ұ ғ амыз.

Қ азақ халқ ының адамгершілік іс-ә рекеті негізінен ол кө шпенділік ө мір салтына, ү немі ө з жерін шапқ ыншылардан қ орғ ау барысында, кө ршілес халық тармен қ арым-қ атынастарда қ алыптасады.

Біздің халық момындық ты, бой ұ сынушылық ты, бейбітшілікті қ ұ рметтейді. Оқ у жә не тә рбие барысында бастауыш сынып оқ ушыларының дербес жә не қ оғ амдық мінез-қ ұ лық туралы адамгершілік тә рбиесінің мазмұ ны байиды. Оқ ыта отырып ө скелең ұ рпақ ты тарихи шежіре, яғ ни ертегі-аң ыз, жаң ылтпаш, жұ мбақ тарды жете тү сінуге ү йретеміз.

Ертегінің тілінде жең іл сө з, желдіршелі фразалар жоқ. Оқ иғ а басынан –ақ сылбыр, баяндалады. Оның мақ саты – асық па, оқ иғ а жең іл емес, ауыр ә ң гіме ұ зақ қ а созылады дегенді білдіру болса керек.

Ертегінің лексикасы мен синтаксисі халық тық ойлау тілінің байлығ ына негізделген. Тілі біздің дә уірімізге бұ зылмай, шұ барланбай жеткен.

Бұ л бұ рынғ ы кө не заманғ ы ертегілерге жатса, қ азіргі заманғ ы ертегілердің ерекшелігі мен алатын орны қ андай болмақ. Қ азіргі қ азақ ертегілерінің барлық тү рлеріне де сол тұ рмыс болмысқ а кірген жаң алық тардың неше алуан ық палы, ә сері араласады.

Бұ л ә серді жаң ағ ы аталғ ан дә уірде айтылатын, ескі заманнан келе жатқ ан қ иял – ғ ажайып ертегілерінің ө здеріне қ осылғ ан ү стеме жаң алық, жаң ғ ырудан да байқ ауғ а болады. Қ азақ ауылында бұ л кезең дерде салттың ө згеруімен қ атар, қ оғ амдық ө згерістерде кө рініс береді. Ү стем таптың ө зінің арасында да қ алың кө пшілікке ық палын жү ргізу ү шін тайталас – бә секе басымдайды. Бұ рын қ азақ ортасына дегенін жү ргізіп келген мұ сылман дін басыларының ық палы да, кей жағ ынан, Россия мә дениетінің тарай тү суі нә тижесінен азая тү седі. Қ азақ даласында реформадан соң ғ ы дә уірде біріне-бірі қ айшы, қ арсы ағ ымдар, салт-саналар пайда болады. Реакциямен консенвативтік ү гіт таратушы қ азақ шонжарлары татар, бұ хар хазіреті, ишандары осы реформадан соң ғ ы дә уірді қ азақ ертегі - ә ң гімелеріне де ө здерінің діншіл- реакцияның ық палын таратуғ а тырысады.

Осы аталғ ан дә уірлерде қ азақ тың ұ лы демократ – ағ артушылары

Ш. Уалиханов, Ы. Алтынсарин, А. Қ ұ нанбаев майданғ а шығ ады.

Қ азақ ең бекші жұ ртшылығ ының ең бегі “мү ддесі мен арманын” аң ғ артатын ауыз ә дебиеті ү лгілеріне Шоқ анның тү сініктері, онан соң, ә сіресе, Ыбырай мен Абай шығ армаларының арманы, санасы, тарихтың мә дениетін озғ ын талаптары да ә скер етпей қ алғ ан жоқ.

Ы. Алтынсарин (1841-1889) тарихтары зиялылар арасында ө зінің терең ойы мен ағ артушылық педагогикалық асқ ан ең бегімен айрық ша ерекшеленеді. Ыбырайдың “Қ азақ хрестоматиясы” деген алғ ашқ ы ең бектерінде қ азақ халқ ының рухани мә дениетінің даму тарихында аса зор болып бағ аланады жә не болашақ ұ рпақ тың ақ ыл-ойының, адамгершілік қ асиетінің тә рбиеленуінің негізі болып есептеледі.

Дала ұ рпақ тарын оқ у ө нерге, мә дениетіне, адамгершілікке тә рбиелеуде Ы. Алтынсарин аса бағ алы қ ор – қ азақ фольклорына ерекше назар аударды. Ол халық творчествасының ө з кітабы ү шін ертегілерді тә рбиелік мақ сатқ а сай келетінін ғ ана таң дап алып шебер қ олданды.

Алтынсариннің ең бектеріне талдау жасағ анда олардың ә р қ айсысында белгілі тә рбиелік маң ызы бар идеялар, ә сіресе адамгершілік қ асиет – саналар жан-жақ ты қ амтығ аны айрық ша кө зге тү сті. Сонымен қ атар, Ы. Алтынсарин адамгершілікке тә рбиелеу идеясын қ азақ отбасының ең жақ сы дә стү рлеріне жоғ ары бағ а бергендігінен кө реміз.

Абай Қ ұ нанбаев (1845-1904 ж) мұ расы – қ азақ елінің энциклопедиясы деп танып ә лемдік тарих тө рінен орын алды. Ғ ұ лама ойдың иесі Абай адам тә рбиесінің ең ө зекті мә селелерін ө зінің шығ армаларына арқ ау еткен.

Ғ асыр бойы ә деп, таным, академиясына айналғ ан Абай тә лімі кісілікті, адамгершіліктің киелі кітабындай бү гінгі ұ рпақ қ а ү лгі-ө неге. Бү гінде ортамызғ а қ айта оралғ ан А. Байтұ рсынов (1873-1937), М. Жұ мабаев (1893-1938), Ж. Аймауытов (1889-1931), М. Дулатов (1885-1935), Ш. Қ ұ дайбердиев (1858-1931)-тің мә дени рухани мұ ралары жасұ рпақ қ а тә рбие, білім беруді кең інен пайдалануғ а жол ашылды.

Олар қ азақ тың қ оғ амдық, ә леуметтік, рухани, мә дени, ә деби ө міріне белсене араласып, ө здерінің шығ армаларында жә не арнайы жазғ ан оқ улық тарында гуманистік, адамгершілік, ағ артушылық идеяларды уағ ыздап, халық тың реалистік дә стү рін жалғ астырғ ан.

А. Байтұ рсынов қ азақ тың тілін, ауыз ә дебиетін, мә дениетін, тарихын, ә дет-ғ ұ рпын, салт-дә стү рлерін қ азақ мектептерінде оқ ытып, оқ ушыларғ а ұ лттық тә рбие беру мақ сатында пайдалану жолдарын кө рсетті.

Ертегінің алатын орнының ерекшелігі де соғ ан саяды. Келемеждеу, кү лкіге ұ шырату, мазақ тау арқ ылы бай-шонжарларды дә ріптесе, керісінше, асқ ан зиялы мә ртебесін арман- мақ сатпен ұ штастыра отырып жағ ымды образ жасайды. Онда ә рине, мейірімді де ақ ылы кө п, адамгершілігі бар адам. Оның ә рбір басқ ан қ адамы ү лкен сақ тық ты қ ажет етеді. Дегенмен де соң ында бақ ытқ а жетіп баян болады.

Сондай-ақ жағ ымды образдардың бірі – Қ ожанасыр. Қ ожанасыр ә ң гімесін айтушы елдер ол жайындағ ы естіген сө здерін ғ ана айтумен қ анағ ат қ ылмай, ә р кезде Алдар кө се, Жиренше сияқ ты ө з тұ старынан қ осымша, ү стеме ә ң гімелерді де жамап, молайтып айта берген. Сонымен Қ ожанасыр жайындағ ы ә ң гімелердің ұ шы-қ иыры жоқ. Кү лкіні заң етіп алып Насыр ә ң гімесіне талайды мазақ етеді. Ертегі арқ ылы ү лкен жү ректі, адамгершілігі мол, зор ең бекті жемісті образ кө зге елестейді. Оқ ушыларғ а ертегінің тартымды болуы да содан. Ертегі арқ ылы жақ сылық пен жамандық, адалдық пен арамдық айыра алатын болады.