ІІ. тарау.Бастауыш мектептің ана тілі пәндерінде халық ертегілерін оқытудың әдістемелік негізі.

ІІ. тарау. Бастауыш мектептің ана тілі пә ндерінде халық ертегілерін оқ ытудың ә дістемелік негізі.

2. 1. Бастауыш мектептерде ана тілі пә ні сабақ тарында қ азақ халық ертегілерін пайдалану.

Мектептердің даму тарихында оқ ытуды ұ йымдастырудың ә р тү рлі формалары пайдаланылады. Оқ ыту формаларының бірте-бірте ө згеруі мұ ғ алім мен оқ ушылардың іс-ә рекеттінің, ө неркә сіптің, ауыл шаруашылығ ының жә не ү демелі ғ ылыми техниканың ө згеруіне байланысты болады.

Орта ғ асырда сабақ бір топ оқ ушылармен ө ткізіледі. Мектептерде сабақ тардың тұ рақ ты кестесі, оқ ытудың дә л мерзімі болмады, оқ ушылар мектепке жылдың қ ай мезгілінде болса да қ абылданды.

Мұ нан былай қ оғ амның дамуы білім беру ісіне кө терің кі талап қ ойды. Сондық тан оқ ыту жұ мысын ұ йымдастырудың тиімді ғ асырда Ресейдің оң тү стік батысындағ ы мектептердің тә жірибесінде пайда болды. Мектептерде қ ұ рамы берік, белгілі жастағ ы оқ ушыларғ а сынып ұ йымдастырылды, оқ у сабақ кестесі бойынша ө ткізілді, ә рбір оқ у сабақ деп аталды.

ХVІІ ғ. Я. А. Коменский сол облыстардағ ы мектептердің тә жірибесін жинақ тап ө зінің “Великая дидактика” кітабында сынып – сабақ жү йесін дә лелдеді, оның кезең дерін тү сіндірді, оқ у материалдарын баяндау, жеке жә не барлық оқ ушылардың жұ мысын бақ ылау, оқ ушылардан оқ у материалын сұ рау. Сабақ та ә р тү рлі дидактикалық принциптер (оқ ытудың кө рнекілік, жү йелілік, тиянақ тылық принциптері) пайдаланылды. Оқ у сабақ формасында сынып оқ ушылардың белгілі қ ұ рамымен кесте бойынша жү ргізіледі. Бұ л жү йе оқ ытудың сынып – сабақ формасы деп аталады.

Я. А. Коменский сынып –сабақ жү йесінде ү ш жү зге дейін оқ ушыларды оқ ытудың мү мкіншілігі туралы пікір айтты. Бұ л жерде сыныпты ә рбір он балағ а бө лінеді, оқ уды ә рбір топпен жақ сы оқ итын оқ ушы жү ргізеді.

Сонымен, сын кө зімен қ арамаушылық тың нә тижесінде оқ ытудың ә р тү рлі формалары шетел педагогикасынан ауысып, мектептерде қ олдануы, біріншіден, мұ ғ алім ролінің тө мендеуіне, екіншіден, оқ ушылардың ғ ылыми негіздерінен терең білім алуына зиянды ә сер етті. Шетел мектептерінен ауысып келген оқ ытуды ұ йымдастырудың кө птеген формалары қ атты сынғ а алынды. 1930 жылдан бастап мектептерде оқ ытуды ұ йымдастырудың негізгі формасы сабақ болды.

Сабақ ты мақ сатқ а бағ ытталғ ан мұ ғ алім мен оқ ушылардың ұ жымдық шығ армашылық ең бегі деп қ арастыру керек. Сабақ та оқ ыту мен тә рбиенің мақ саттары, міндеттері, жү зеге асырылады, оқ ушылардың ой-ө рісі кең иді, қ абілеті дамиды, кө зқ арасы, адамгершілік қ асиеттері қ алыптасады. Сабақ тың шын мақ саты – тұ лғ аны оның қ абілеті мен дарындылығ ына сү йеніп дамыту. Ә рбір сабақ логикалық, психологиялық жә не ұ йымдастыру бірлігі болуы тиіс.

Логикалық бірлік – бұ л сабақ бө ліктерінің, яғ ни қ ұ рылым элементтернің аралығ ындағ ы ішкі ө зара байланыс заң дылығ ы. Мысалы, қ айталау-қ орытындылау сабағ ының бө ліктері: қ орытынды ә ң гіме немесе шолу лекциясы, жаппай сұ рақ, кейбір сұ рауларды анық тау; мұ ғ алімнің сабақ ты қ орытындылауы. Мұ ндай сабақ та, біріншіден, игерілген білім еске тү сіріледі жә не жү йеге келтіріледі, екіншіден, білімділігі, іскерліктегі, дағ дыдағ ы кемістіктер толық тырылады, ү шіншіден, оқ ылатын материалдардың маң ызды идеялары толық ашылады, тө ртіншіден, жаң а мен ескі салыстырылады, жаң а мысалдар ойластырылады, жаң а міндеттер шешіледі.

Психологиялық бірлік - оқ ушылардың танымдық іс-ә рекетіндегі белсенділігі, жинақ тылығ ы. Танымдық іс-ә рекеті тү йсік, қ абылдау, ойлау, зейін сияқ ты психикалық процеспен байланысты. Психологиялық бірлік бұ л іс-ә рекетінің мотивтерін жасау. Мысалы, тікелей талаптандыру, перспективті талаптандыру жә не ойдың талаптандыру мотивтері туралы жоғ арыда айтылғ ан болатын. Сабақ тың психологиялық бірлігі оқ ушылардың дербес ерекшеліктерін (темперамент, мінез, қ абілет, ынта т. б. ) есепке алуды талап етеді, бұ л жеке адамның дербес – типологиялық ерекшеліктері.

Ұ йымдастыру бірлігі – бұ л сабақ та алдын – ала жабдық тарды жә не оларды рет-ретімен пайдалануды, бү кіл сабақ бойында оқ ушыларды белсенді тиімді жұ мысқ а ұ йымдастыру.

Сабақ та талаптарғ а сә йкес ө ткізу ү шін кейбір ғ алымдар, жаң ашыл мұ ғ алімдер М. Н. Скаткин, М. И. Махмутов, В. Ф. Шаталов, Е. Н. Ильин т. б. белгілі жағ дайлар керек дейді.

Біріншіден, ә леуметтік - педагогикалық жағ дай, бұ л мұ ғ алімнің шығ армашылық жұ мысы, білімнің белгілі кө лемі мен сапасының шындығ ы, ынтымақ тастық, яғ ни мұ ғ алім мен оқ ушылардың бірлескен шығ армашылық ең бегі, лабораториялар мен кабинеттердің қ азіргі заманғ а лайық жабдық талуы.

Екіншіден, дидактикалық жағ дай – бұ л оқ ыту процесінің принциптерінің жә не ә дістерінің заң дылық тарын сақ тау жә не тиімді етіп пайдалануды қ амтамасыз ету, сонымен бірге жаң ашыл мұ ғ алімдердің іс-тә жірибесін терең зерттеу, пайдалана білу, ө йткені, олар оқ ыту ә дісіне бірсыпыра жаң алық тар енгізеді.

Сабақ тың міндеттері білім, даму жә не тә рбие мақ саттарымен анық талады. Осы тұ рғ ыдан сабақ қ а қ ойылатын кейбір талаптарды қ арастырайық.

1. Сабақ тың дидактикалық мақ сатының айқ ындығ ы. Ә рбір сабақ та оқ ыту жә не тә рбие мақ саты дә л қ ойылуы тиіс. Оқ ыту мақ саты дегеніміз – жаң а білімді мең геру, іскерліктің, дағ дының қ алыптасуы, тә рбие мақ саты – жеке адамгершілік қ асиеттері қ алыптастыру. Бұ л мақ саттар оқ ыту жә не тә рбие процесі функцияларының іске асырылуына байланысты.

2. Оқ у материалдарының кө лемін анық тау. Сабақ тың дидактикалық мақ сатына сә йкес, яғ ни балалардың білім дең гейін, жас жә не дербес ерекшелігін еске алып, сабақ тың ә рбір қ ұ рылым бө лігіне оқ у материалын таң дап алу.

3. Оқ ыту мен тә рбиенің бірлігі. Оқ ыта отырып, тә рбиелеудің мә ні – тұ лғ аның ө мірге, білімге қ атынасын, қ абілетін, адамгершілік қ асиетін қ алыптастыру. Білім беру мен оқ ушылардың іздену іс-ә рекеттің нә тижесіне байланысты.

4. Оқ ытудың ұ тымды ә дістерін таң дап алудың сабақ типтеріне, сабақ тың ә рбір кезең індегі оқ у материалының мазмұ нына сә йкестігі.

1. Сө з бен кө рнекілікті ү йлестіру, қ азіргі техникалық қ ұ ралдарды, ә сіресе, ЭВМ, компьютерлерді, бағ дарламалап оқ ыту машиналарын қ олдану. Осылардың бә рі оқ у ең бегінің ө німділігін арттырады, уақ ытты ү немдеуге мү мкіндік береді, оқ ыту процесін басқ аруды жең ілдетеді.

1. Оқ ушылардың білімді терең деуін, сонымен бірге сабақ та олардың зейінін, есін, байқ ағ ыштығ ын, ә уестілігін, елігушілігін ү немі бақ ылап есепке алу.

2. Сабақ ты ұ йымдастыруды ширақ, дер кезінде бастап, сабақ уақ ытын тиімді, нә тижелі пайдалану.

Сонымен, негізгі талаптарды кешенді тү рде жү зеге асыру – оқ ыту процесін жақ сы ө ткізудің, сабақ тың сапасын арттырудың қ ажетті шарттарының бірі.

Осы талаптардың негізінде қ арастырсақ. Сабақ -бұ л бір-бірімен ө зара байланысқ ан тұ тас жү йе, мақ сат, оқ у материалын ашу дең гейі, қ олданылатын ә дістер, сабақ тың қ ұ рылымы, оқ ытудың нә тижелері т. б.

Сабақ қ ұ рылымындағ ы басты элементтердің бірі – жалпы дидактикалық мақ сат. Оны ү шке бө луге болады.

А) білім (білім, іскерлік, дағ ды) жү йесін қ алыптастыру;

Ә ) даму – оқ ушылардың ө з бетімен танымын ынталандыру, олардың дидактикалық ойлауын, шығ армашылық қ абілетін дамыту;

Б) тә рбие – ғ ылыми дү ние танымын, қ ұ нды қ ұ лық тық қ асиеттерін, ө мірге орайлық кө зқ арасын қ алыптастыру.

Сонымен сабақ оқ ушыларды, білім жү йесімен қ аруландырып қ оймайды, ол тә рбиелеуші міндеттерінде атқ арады.

Сабақ ты ғ ылыми - ә дістемелік дең гейде ө ткізу ү шін мұ ғ алім ө зінің жұ мысын жоспарлауы тиіс. Оқ ыту жұ мысы тақ ырыптық жә не сабақ жоспары бойынша жү ргізіледі. Тақ ырыптық жоспар оқ у бағ дарламасы, оқ улық, оқ у қ ұ ралдары негізінде жарты немесе толық оқ у жылына жасалады. Сабақ жоспары – бұ л ә р сабақ қ а жасалады, ол оқ у жұ мысын жоспарлаудың негізгі формасы.

Жасалғ ан сабақ жоспары бойынша мұ ғ алім:

А) сабақ тақ ырыбы бойынша оқ улық ты, оқ у қ ұ ралын жә не тү рлі қ осымша ә дебиеттерді пайдаланып, ө зінің білімін тексереді;

Ә ) алдын-ала есептер шығ арады, жаттығ уларды дайындап, тә жірибелерді істейді.

Сабақ ты егжей – тегжейіне жете қ арап ө ткізуді дұ рыс ойластыру, оның мақ сатының табысты болуының кепілі. Сабақ ты жоспарлау негізінде ө ткен сабақ тардың нә тижелерін, есепке алып, мұ ғ алім ә рбір сабақ қ а дайындалады. Ең алдымен сабақ тақ ырыбын жә не оның міндеттерін анық тайды. Сабақ қ а дайындалудың басты компоненттерінің бірі – оқ у материалын таң дап алу. Бұ л жерде сабақ тың идеялық – теориялық бағ ыты анық талады, сабақ та негізгі идеялар, ұ ғ ымдар заң дылық тар, тарихи жә не политехникалық мә ліметтер айтылады. Мұ ғ алім сыныпта оқ ушылардың танымдық іс-ә рекетін ұ йымдастыруды ойластырады, оқ ытуды ұ йымдастырудың формалары мен функцияларын пайдаланады.

Сабақ та оқ ыту ә дістерін тақ ырыптың мазмұ нына, оқ ушылардың мү мкіндіктеріне сә йкес таң дап алу, сол сияқ ты кө рнекі жә не техникалық қ ұ ралдарды кү ні бұ рын дайындау сабақ мақ сатының жемісті болуын негізгі шарттарының бірі.

Келесі сабақ қ а дайындалу ү шін бү гінгі ө ткен сабақ ты талдау қ ажет. Талдауды қ андай мә селелерді еске алғ ан жө н:

- тақ ырып мазмұ нын оқ ушылар қ алай игереді;

- сабақ та қ олданылғ ан оқ ыту ә дістерінің тиімділігі;

- сабақ тың дидактикалық жә не тә рбиелік міндеттері қ алай шешіледі;

- сабақ тың жақ сы жақ тары мен кемшіліктері;

- сабақ процесінде болғ ан кемшіліктерді келесі сабақ тарда болдырмау жолдары.

Сабақ ты осындай тә сілдерді пайдаланып ө ткізу мұ ғ алімнің ғ ылыми - ә дістемелік, зор педагогикалық шеберлігін сипаттайды. Ал, педагогикалық шеберлік дегеніміз – оқ ыту мен тә рбие жұ мысын жү ргізудің ерекше ө нері. Педагогтың шеберлікті қ алыптастырудың бірінші жолдарын атауғ а болады.

Ең алдымен мұ ғ алім ғ ылыми философиялық ілімді табандылық пен оқ ып ү йренуге тиіс. Ө йткені мектептегі оқ у жә не тә рбие жұ мысының жемісті, ә рі нә тижелі болуы мұ ғ алімнің жалпы сауаттылығ ы мен идеялық ұ стамдылығ ына байланысты.

Қ азіргі кездегі сабақ ты жетілдіру жұ мыстарының ішіндегі негізгі мә селелердің бірі – оның тү рлері мен қ ұ рылымы.

Мектеп тә жірибесінде бір типті сабақ тар болмайды. Сондық тан, оқ ыту жұ мысын жү йелі ә рі нә тижелі жү ргізу ү шін, оны топтастырудың мә ні орасан зор. Сол себептен ә рбір мұ ғ алімнің сабақ классификациясын ойдағ ыдай білуі шарт.

Сабақ классификациясы (жіктелуі) – сабақ тары қ ұ рылысы жө нінен топтастыру, тү рге бө лу. Дидактикада сабақ классификациясын анық тауғ а айрық ша маң ыз береді. Бұ л мә селе турасында педагогикалық ғ ылыми ең бектерде ортақ пікірлер ә лі де қ алыптаспағ ан. Қ оғ ам дамығ ан сайын оқ у жү йесінің қ айта қ ұ рылатындығ ы жә не соғ ан орай оқ ытудың мазмұ ны, ә діс-тә сілдерінің де ө згеріп, жаң арып отыруы сө зсіз.

Сабақ тың типологиясы ә рі қ иын ә рі кү рделі мә селе. Бұ л жө нінде кө птеген авторлардың ең бектері жарық кө рді. Олардың қ атарына С. В. Ивановтың “Типы” структура урока”, 1952, Н. В. Казанцовтың “Урок в Советской школе”, 1956, М. А. Данилов пен Б. П. Есиповтың “Дидактика”, 1957. Педагогика курс ликций жатады.

Сабақ тың типологиясы мен қ ұ рылымы туралы педагогикалық баспасө з беттерінде бірнеше талас пікірлер айтылып келеді. Бірақ, бірың ғ ай жалпы танылғ ан сабақ типологиясы ә лі жасалғ ан жоқ.

Дидактикалық тұ рғ ыдан қ арастырсақ, оның себептері: а) оқ ыту процестері ө те кү рделі диалектикалық процесс, онда сабақ тың ұ йымдастыру формасы, оқ ыту ә дістері мен тә сілдерін жаң а тү рлері пайда болды; ә ) мектептің ә р тү рлі даму кезең дерінде оқ ытудың мақ саты мен мазмұ ны ө згереді; б) сабақ ты жіктеу принциптерін анық тауда ә рбір автордың кө зқ арасы ә р тү рлі болады.

И. Н. Казанцев сабақ тары жіктеу ү шін принципті басшылық қ а алады.

а) Мазмұ ны бойынша – математика сабақ тары алгебра, геометрия т. б. сабақ тарғ а бө лінеді. ә ) дидактикалық мақ сат бойынша - ә рбір сабақ та шешілетін нақ ты міндеттерге тү сіну; б) сабақ ты ө ткізу тә сілі бойынша – бұ л лекция, ә ң гіме, кино жә не практикалық сабақ тар.

Кө птеген дидактар сабақ тарды жіктеудің негізгі принциптерінің тү сіндіруде дидактикалық міндеттерге сү йенеді. Осы тұ рғ ыдан И. Н. Болдыров, Г. И. Щукина, В. А. Онищук т. б. жасағ ан сабақ тар жіктеуі мектептерде жиі қ олданылады. Ол негізгі дидактикалық міндеттер бойынша жасалғ ан. Бұ л жіктеуге сабақ тардың ә р тү рлі типтері кіреді.

- Оқ ушылардың жаң а білімді игеру сабақ тары;

- Іскерлік пен дағ дыны қ алыптастыру жә не жетілдіру сабақ тары;

- Аралас сабақ тар – мұ нда бірнеше дидактикалық міндеттер шешіледі.

Сабақ қ ұ рылымы – сабақ тұ тастығ ын қ амтамасыз ететін, оның

элементтерінің жиынтығ ы. Ә рбір сабақ тың қ ұ рылымы оның мақ сатына, оқ ылатын матералдың мазмұ нына тә уелді болады.

Ә р тү рлі сабақ тар қ ұ рылымының ұ қ сас болуы мү мкін емес. Сондық тан сабақ ты ә рдайым белгіленген ү лгімен жоспарлауғ а болмайды. Мұ ны тө мендегі сабақ типтерінен байқ ауғ а болады. Ә детте, мұ ғ алім аралас сабақ типін мына ү лгі бойынша жоспарлайды.

а) ұ йымдастыру кезең і; ә ) ү йге берілген тапсырманы сұ рау; б) жаң а материалды мұ ғ алімнің баяндауы; в) жаң а материалды бекіту; г) ү йге тапсырма беру.

Сабақ тың бұ л типін ғ алымдар жә не мұ ғ алімдер кезінде сынағ ан болатын. Қ азіргі кезде аралас сабақ мектептерде ә р тү рлі вариантта шығ армашылық пен пайдаланылады.

Оқ ушылардың жаң а білімді игеру сабағ ының қ ұ рылымы; жаң а материалды баяндау, алғ ашқ ы бекіту, ү й тапсырмасы. Мұ ндай сабақ ты ә р тү рлі вариантта ө ткізуде болады.

1. мұ ғ алім барлық оқ у материалын баяндайды, оны оқ ушылар сыныпта ұ ғ ады жә не бекітеді.

2. мұ ғ алім тек қ ана кейбір басты мә селелерді баяндайды, ал оқ ушылар барлық оқ у материалын ө з бетімен игеріп қ абылдайды.

3. жаң а материалды оқ ып білу ү шін мұ ғ алім оқ ушылардың ө з бетімен орындауын ұ йымдастырады жә не бағ ыт береді.

Қ азіргі кезде сабақ қ ұ рылымы мынадай элементтерге де бө лінеді:

а) танымдық міндеттерді қ ою (не оқ ылуы керек);

ә ) мотивизация (нені оқ у жә не білу керек);

б) тә сілдерді жә не қ ұ ралдарды қ олдану.

Сабақ тың мұ ндай жү йесі оны вариативті қ ұ руғ а мү мкіндік береді, балалар алдына оқ у міндеттерін қ ояды, оларды проблеманың ситуация мен таныстырады, жауап іздеуге кірістіреді.

Сабақ тың қ ұ рылымы мұ ғ алім мен оқ ушылардың іс-ә рекетінің сыртқ ы жағ ы ғ ана емес, оның ішкі процесінің мә нін де бейнелейді.

Қ азіргі кезде сабақ тың 20-дан астам типтері бар. Бірақ, олар бірың ғ ай жү йеге келтірілмейді.

Бірсыпыра зерттеушілердің айтуы бойынша жіктеу негізінде сабақ тың ұ йымдастыру мақ сатын қ ою, ал, типтерін, оқ ыту ә дістерін іске асыру формалары негізінде тү рлерге бө лу. Мысалы, ә ң гіме сабағ ы, ө з бетінше жұ мыс істеу сабағ ы.

Осығ ан сә йкес сабақ тарды былай бө луге болады:

1. жаң а сабақ беру сабағ ы (лекция сабағ ы, ә ң гіме сабағ ы)

2. білімді, іскерлікті жә не дағ дыны жетілдіру сабақ тары (семинар, ө з бетінше жұ мыс сабағ ы т. б. )

3. жинақ тау жә не жү йелеу сабақ тары (ә ң гіме сабағ ы, семинар сабағ ы т. б. )

4. аралас сабақ барлық типтер функциясын орындайды. Бұ л сабақ та танымдық іс-ә рекеттің барлық кезең дері жү зеге асырылады.

5. бақ ылау сабағ ы (барлық бақ ылау, сұ рау-қ айталау, сынау).

Соң ғ ы жылдары, ә сіресе, 1990 жылдан бастап қ азақ мектептерінде кө птеген сабақ тың жаң а тү рлерін тә жірибелі мұ ғ алімдер қ олданып келеді. Қ азіргі сабақ тү рлері сан алуан. Олар интегралдық жә не ойын сабақ тары, конференция жә не лекция сабақ тары, сайыс жә не семинар сабақ тары, лабароториялық зерттеу сабағ ы, жарнама сабағ ы т. б.

Ә рине, ә р тү рлі сабақ ты ғ ылыми - ә дістемелік негізінде қ азақ халқ ының ұ лттық ерекшеліктерін, мә дениеті мен тарихын жә не шаруашылық салаларын еске алып, тиімді ө ткізудің танымдық жә не тә рбиелік маң ызы ө те зор.

Тә жірибешіл мұ ғ алімдердің осы талаптарғ а сай ә р тү рлі сабақ тү рлерін ө ткізудегі жаң алық тарын іс-тә жірибесін байқ ауғ а болады. Ө йткені, олардың оқ ыту жұ мысының нә тижесі, асқ ан педагогикалық шеберлігі кө зге тү сіп бү кіл мұ ғ алім жұ ртшылығ ына болымды ә сер етуде.

Тә жірибелі ұ стаздардың сабақ беру ә дістері кө птеген баспа беттерінде, ә сіресе, “Бастауыш мектеп” журналында жазылып жү р. Солардың ішінде кейбір шебер мұ ғ алімдердің дә стү рлі емес сабақ тү рлерін жоғ ары ғ ылыми ә дістемелік дең гейде ө ткізетіндігін кө руге болады.