1. 2. Қазақ халық ертегілері арқылы бастауыш мектеп оқушыларына адамгершілік тәрбиені қалыптастыру жолдары.

Ө зіміз кө п ү міт кү тіп отырғ ан жас ұ рпақ ата-бабамыздан қ алғ ан мә дени мұ ра халық ауыз ә дебиетінің ө н бойындағ ы мә нділігі мен маң ыздылығ ынан, ойшылдығ ы мен қ иялшылдығ ынан, тапқ ырлығ ы мен шешендігінен, ә семдігі мен алғ ырлығ ынан тә лім-тә рбиесі мен ү лгі - ө негесінен нә р алары анық.

Сан ғ асырлар бойы ауыз ә дебиетіндегі ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а мұ ра болып келген халық тық тә рбиенің ө неге-ү лгілері осы уақ ытқ а дейін ө зінің педагогикалық мү мкіндіктерінің мә ні зор екендігін дә лелдеп келеді.

Халық ауыз ә дебиетінің ішіндегі ең жақ ыны балаларғ а ол ертегі болмақ. Алғ ашқ ы қ ауымнан бастап, бала тә рбиесіне ерекше ә сер ететін ертегілерді ойлап шығ арғ ан адамзат тарихында ертегілердің тә рбиелік мә ні зор. Қ азақ ертегілері сан алуан.

Ертегі арқ ылы айнала қ оршалғ ан ортаны барлай алады, табиғ аттың сиқ ырлы сырларын сезіне біледі, халық тың ә демілік жә не ә дептілік жайлы ұ ғ ымдарын бойына сің іреді, ұ лттық салт-дә стү р, ә дет-ғ ұ рып туралы тү сінік алып, адамгершілік тә рбиесінің бастауларына ден қ ояды.

Ө скелең ұ рпақ ты жан-жақ ты жетілген адамгершілігі мол азамат етіп тә рбиелеуде ертегінің алатын орны ерекше. Ертегі адамның қ иялына қ анат бітіреді. Білмегенді білгенге сү йрейді. Кімдерден, қ ай кейіпкерлерден аулақ болуды насихаттайды. Бұ л ө шпес зор туындылар бала болашағ ының мә нді мақ сатты кө зқ арасын тудырары сө зсіз.

Ертегі ә рбір баланың жеке-дара ой дү ниесінің ең нә зік белгілерін жанып тегістейтін жанғ ыш болып табылады, ал сонымен бірге ол балалардың бірінің жү регін біріне айқ ара ашады, балалар ұ жымында нә зік интеллектуалдың ө зара қ арым-қ атынастарды тудырады. Ертегі шығ ары бұ л менің балалармен рухани қ атынас жасауымның ең бақ ытты сә ттері, ал балалар ү шін тең десі жоқ ойлану шаттығ ы.

Табиғ ат аясында мұ ғ алімнің ойынан туып, аузымен айтылғ ан ертегі балалар ү шін жарық сә уле, ол сә уле олардың ми қ уысының барлық қ ұ пия тү кпірлерін шарлайтын жарық сә уле. Олар ертегіге қ ұ мартады.

Ертегісіз балалар арасындағ ы интеллектуалдың ө зара қ арым-қ атынастарды тү сіну мү мкін емес, ертегіге ә уестенбейінше ұ жымдық кү йініш-сү йініш болмақ емес, ертегі туындамайынша оймен шабыттанғ ан қ уаныш балағ а ұ ғ ынық сыз.

Мектеп табалдырығ ынан жаң а ғ ана аттағ ан балалар, мектеп тартып тұ рады, ө йткені олар ертегіден ескен тең десі жоқ сезімдерді ұ жымымен бірге сезінгісі келеді. Оларды мұ ғ алім де тартып тұ рады, ө йткені олар ертегіні содан естиді, ертегіні ұ йып тың дайды. Мұ ғ алім ө мір бойы естерінде қ алады, ол баланың рухани дү ниесінен ең алдымен ертегі ретінде орын алады. Ертегі – бұ л кішкентай дә н, баланың ө мірлік қ ұ былыстарғ а эмоцияның бағ а беруі осы дә ннен ө сіп жетіледі.

Ертегі – бұ л ой бесігі, бала тә рбиесін жолғ а қ ойғ анда, ол осы бесік жө ніндегі толғ анулық естеліктерді ө мір бойы сақ тайтындай ету керек.

Ертегі – бұ л ойлау лә ззаты, ал ертегі шығ ара отырып, баланың ойлауғ а ө з қ абілетін орнық тырады, сол арқ ылы ө зінің ар-намыс сезімін орнық тырады.

Қ азақ ертегілерінің не ү шін қ ажет екенін ә дебиет зерттеушісі ғ алым А. Байтұ рсынов “Ертегінің қ адірі қ анша деп сұ рағ анда, керектігіне қ арай жауап беріледі. Ертегінің керек орындары:

1. Халық тың ұ мытылғ ан сө здері ертегіден табылмақ. Олай болса, ертегі тіл жағ ынан керек нә рсе.

2. Бала ә дебиеті жоқ жерде баланың рухын, қ иялын тә рбиелеуге зор кедергі бар нә рсе. Баланы қ иялдауғ а, сө йлеуге ү йретеді.

3. Бұ рынғ ылардың сана – саң лау, қ алып-салты жағ ынан дерек беруші ү шін керегі бар нә рсе”- деп айтқ ан болатын. Қ азақ халық ертегілері мейірімділікке, адалдық қ а, ә ділеттікке, ең бек сү йгіштікке, тазалық қ а, достық қ а, ә дептілікке ү йретеді. Жамандық тан, қ улық тан, ө тіріктен, зұ лымдық тан аулақ болуғ а тә рбиелеу жолын алғ а қ ояды. Ә рдайым татулық, бірлік, ынтымақ жең етінін кө рсетеді.

Батырлар ертегілер мен батырлар жыры ел қ орғ ау жолындағ ы батырлардың ерлік істерін дә ріптей отырып, ел бірлігі мен жұ рт тыныштығ ын сақ тап қ орғ ау азаматтық парыз екенін нық тап, жас ұ рпақ ты елжандылық қ а, Отан сү йгіштікке тә рбиелейді.

Бастауыш сынып оқ ушыларын жан-жақ ты жетілдіре тә рбиелеудеауыз ә дебиеті ү лгілерінің барлық жанр тү рлерін қ олданудың білімдікте, тә рбиелікте мә нінің зор екені сө зсіз.

Адамгершілік жақ сы қ асиеттерді қ алыптастыруғ а болады деп есептейді. Жақ сы істерге ұ мтылдыру жаман қ ылық тардан аулақ жү ру, ө негелі мә дениетті азамат болуғ а тырысу адамдардың ө зіне байланысты. Сондық тан адамгершілікке кір келтіретін мінездер: ә депсіздік, жең ілтектік, екі жү зділік, кө рсеқ ызарлық, опасыздық, ө ркө кіректіктен қ ашанда аулақ болуымыз керек.

Жү сіп Баласағ ұ нидің “ Қ ұ тты біліктің ”ә р сө зі, ә р тарау тынысы – адамгершілік, адалдық, қ айырымдылық хақ ындағ ы ө негелі ойлары ә р кө кіректе кү мбірлеп тұ рғ андай. Адамгершілік тә рбиесі мен ең бек, ақ ыл-ой тә рбиесі бір-бірімен ө зара тығ ыз байланысты. Адамгершілік жағ ынан дұ рыс қ алыптасқ ан адам ғ ана біреуге қ амқ орлық жасауғ а дайын тұ рады. Адамгершілік тә рбиесі моральдық жағ ынан кіршіксіз таза, қ оғ ам мү ддесі ү шін ең бек ететін, жан-жақ ты жетілген адам даярлау сияқ ты тә рбиенің жалпы мақ сатына бағ ытталады. Адамгершілік қ асиетінің негізгі имандылық пен ізеттілікте. Ал сыйластық, жасы ү лкенді сыйлау, сә лемдесу, ү лкеннің сө зіне жө нді – жө нсіз араласпау, кісінің алдынан кесе ө тпеу, кө п алдына дарақ ыланып кү лмеу, есінемеу сияқ ты қ ылық тарды жас ұ рпақ санасына ақ ырындап сің іру қ ажет. Адам баласы қ оғ амда ө зінің адамгершілік қ асиеттерімен, қ айырымдылығ ымен, адалдығ ымен, ә ділеттілігімен ардақ талады. Моральдық қ асиеттер адамдардың қ имыл-ә рекеттерінен, қ арым-қ атынасынан шығ ады. Жақ сылық пен жамандық, зұ лымдық пен махаббат, ә ділеттік пен ә ділетсіздік, борыш пен намыс, ар мен ождан адамның іс-ә рекеті арқ ылы ө лшенеді. Осыны ұ станғ ан қ азақ халқ ы жастарды отбасында кішіпейілділікке тә рбиелеуді бірінші міндет етіп қ ойғ ан. Жастардың жадына “сіз” деген сыпайылық, “сен” деген анайылық, “Адамдық тың белгісі, иіліп сә лем бергені”, “Кішіпейілділіктен кішіреймейсіз”, “Қ ұ дай деген қ ұ р қ алмайды” деген қ ағ идаларды ү немі уағ ыздағ ан.

Адамгершілік қ асиеттің ө зекті мә селесі – қ айырымдылық, достық. Халық ұ ғ ымында жақ сылық пен жамандық достық пен қ астың адамгершілік қ асиетінің екі тү рлі белгісі ретінде егіздің сың арындай қ атар салыстыра суреттеген.

Жас ұ рпақ ты адамгершілік рухында тә рбиелеу – жоғ арыда айтылғ ан мінез- қ ұ лық тың дағ дыларын ережелеріне ү йретеді. Адамгершілікке ү йретудің негізгі жолы - оқ у процесі мен оқ ушылардың кү нделікті ө мірін, іс-ә рекетін тиімді тә рбие шараларын ұ йымдастыру. Оқ ушылардың адамгершілік туралы тү сінігі мол болғ анымен тә жірибеде іс-ә рекеті, тә ртібі біліміне сә йкес келмейтін жағ дайлар кездеседі. Олар жақ сы, жаман ә деттерді білгенімен, оны ө з ө міріне сә йкестендіре, тә ртібінде іске асыра алмайды. Ө йткені, ережені есте сақ тау оң ай да, оны іске асыру қ иын.

Сондық тан адамгершілік жайында тү сінік білім берумен қ атар дұ рыс тә ртібін, іс-ә рекетін ұ йымдастыруды кө здейді. Адамгершілік тә рбиесінің мазмұ нына ү лкенді сыйлау, беделін мойындау, ең бек адамдарын қ ұ рметтеу, қ амқ орлық жасау, адалдық қ а, шыншылдық қ а, қ арапайымдылық қ а, мақ саттылық қ а, шешімділікке, табандылық қ а, белсенділікке, батылдық қ а, ұ стамдылық қ а, ұ йымшылдық қ а тә рбиелеу де жатады.

К. Д. Ушинский: “... шығ армада келтірілген адамгершілік іс-ә рекеті, адамгершілік сезімді, адамгершілік ойды сү юге баланы итермелейтін ә деби шығ арма ө негелі шығ арма” деп жазғ ан.

Сонымен адамгершілікке тә рбиелеуде қ азақ халық ертегілеріндегі кейіпкерлер бейнесі кө біне қ арапайым адамдар болып келеді. Ертегі – ауыз ә дебиетінің ық ылым заманнан келе жатқ ан кө не де мол мұ расы. Оның ертегі деп аталуының ө зінен де, сол сияқ ты ертегілердің “Бұ рынғ ы ө ткен заманда”, “Баяғ ы ө ткен заманда”, “Ерте, ерте, ертеде, ешкі қ ұ йрығ ы келтеде” деп басталуынан да оның атам заман туындысы екенін аң ғ ару қ иын емес.

Ертегілерде халық басынан кешкен ғ асырлар ізі жатыр. Олардың ең бекші халық тың тұ рмыс-тіршілігі, ә дет-ғ ұ рып, елдік тарихы, қ илы-қ илы қ иын қ ыстаулары, халық тың мұ ң -шері, арман-мұ раты бейнеленген.

Қ азақ ертегілерін академик М. Ә уезов ү ш жанрғ а бө леді; қ иял-ғ ажайып ертегілері, хайуанаттар жайлы ертегілер, шыншыл ертегілер. Солардың ішіндегі ең кө несі, ә рі ертегілердің мол саласы – қ иял-ғ ажайып ертегілері. Бұ л ертегілерде табиғ аттың немен тұ ң ғ иық сырларын ә лі танымағ ан адам ойының сә билік шақ тары, соны білсем деген халық арманы, ә лемді шарласам, жеті қ ат жер асты қ ұ пиясына ү ң ілсем, тіршілік ө мірін жең ілдетсем деп армандағ ан халық қ иялы бейнеленген.

Сол дү ниеде жаң алық пен жамандық, ә ділдік пен жауыздық, адалдық пен қ аскө йлік бітіспес арпалыста болады. Ертегілерде тартыс осы қ арама-қ арсы кү штер арасында ә ділдік пен жауыздық, арасында ө рбиді.

Қ иял-ғ ажайып ертегілеріндегі қ аскө йде аса ү рейлі, жауыздығ ында шек жоқ жалмауыз кемпір жойқ ын кү ш иесі болып бейнеленеді. “Алтын сақ а” ертегісіндегі кейіпкерлер жалмауыз кемпір бойында қ андай ерен қ уат бар, кү нә сіз балағ а деген қ аскө йлігі қ андай. Сақ асын іліп ала қ ашқ ан балағ а жете алмасын білген соң, ол бір тісін жұ лып тү сіреді тағ ы бір тісін жұ лып лақ тырғ анда, тайдың тағ ы бір аяғ ы жұ лынып тү седі.

Қ иял-ғ ажайып ертегілердегі мекен жайлар да сиқ ырлы, жұ мбақ ә лемі. Адам тек тү сінде ғ ана кө рерлік қ иял сарайлары. Олар таң ғ ажайып жиһ азғ а толы. Қ иял-ғ ажайып ертегілеріндегі кейіпкерлердің ішіндегі адамғ а жағ ымсыз, сұ м кейіпкерлер-мыстан кемпір, жезтырнақ, айдаһ ар, жалғ ыз кө зді дию сияқ ты талай басқ а да сиқ ырлы кү штер бар.

Солармен қ атар адамдарғ а дос, қ иын-қ ыстау кезде жол табар, ажал

аузынан алып қ алар, адамның қ аскө й кү штерді жең уіне кө мектесер жанды тіршіліктер, жансыз заттар да кө п кездеседі.

Кө п ертегілерде суреттелген ә ділдік пен жауыздық арасындағ ы кү рес халық тың ә ділдікті аң сау арманынан туғ ан. Ә ділдік пен адалдық жолындағ ы халық ортасынан шық қ ан қ аһ арман жалпы адам бақ ыты ү шін ешбір қ ауіп қ атерден тайынбай, ү рейлі алып кү штерге қ арсы айқ асқ а тү седі. Ә ділеттіктің жақ таушысы ретінде мерген, батыр, айлалы, ақ ылды адамдар бейнеленген. Олар қ арапайым адамдар. Бірақ алдына қ ойғ ан мақ сатты биік, сондық тан да ертегілер кө біне жақ сылық пен аяқ талады, ә ділдік жақ таушысы адамның мерейі ү стем болумен тынады.

Кедей, жесір кемпірдің баласы немесе ә ке-шешесі жоқ, ө мірі кедейліктен кө з ашпағ ан тазша ө зінің ақ ыл-айласы, тапқ ырлығ ымен ханды, оның уә зірлерін жең іп, ақ ыр аяғ ында хандық ты не уә зірлікті ө з қ олына алады. Ертегінің аяғ ы жақ сылық пен аяқ талады.

Ертегінің тағ ы бір саласы – тұ рмыс-салт ертегілері жә не хайуанаттар туралы ертегілер. Бұ л ертегілерде кө бінесе елдің тұ рмыс-тіршіліктері суреттеледі. “Тү лкі мен ешкі” ертегісінде айлакер тү лкі ешкіні қ ұ рығ ына оп-оң ай тү сіре қ ояды. Апанғ а абайсызда тү сіп, шығ а алмай шарасызданғ ан тү лкі су іздеп шө ліркеп жү рген ешкіні сол апанғ а алдап тү сіреді. Қ у тү лкі “ешкі мү йізіне шығ ып ” зытады, аң қ ау ешкіні алдап ұ рады. Осы арқ ылы халық керемет ойын кемең герлік тү йін жасағ ан: “Ө тірікке алданба, басың бә леге душар болар”, - деп аң қ ау жандарды сақ тандырғ ан. Ертегілерде тү лкі қ у, айлакер. Оқ ушылар ертегілердегі ә рбір кейіпкерлердің жаман ә детінен аулақ болуғ а, жақ сы кейіпкерлерге қ арап қ айырымды, мейірімді болуғ а талпынады.

Сонымен қ азақ ертегілерінің ең мол тарағ ан тү рі – шыншыл ертегілер. Халық ө зінің дү ниетанудағ ы, қ оғ ам тіршілігіндегі, ү й тұ рмысындағ ы іс-ә рекетін, кү рес-тартысын, талап-тілегін осы шыншыл ертегіге жиып тү йген. Бұ л ертегідегі кейіпкерлер кү нделікті ө мірдегі ең бек адамдары. Шыншыл ертегілерде жауыздық иелері де кө біне нақ тылы адамдар: хан, бай, молда. Шыншыл ертегілерде таптық сипат айқ ын. “Айлалы тазша” ә ң гімесінде тазша бала айла-амалмен, тапқ ырлық, ақ ылдылығ ымен ханнан да, оның баласынан да кек алады. Тазша жайындағ ы ертегілерде жауыздық иелері кү лкі-ақ уа етіледі, олардың зұ лымдық тары ә шкереленіп отырады. Тапқ ыр да алғ ыр, ақ ылды да айлакер тазша халық тың сү йікті қ аһ арманы. Халық тың сү йікті қ аһ арманы арқ ылы жауыздық қ а қ арсы тұ рады.

Кіші мектеп жасындағ ы оқ ушыларды адамгершілікке тә рбиелеуде қ азақ халық ертегілеріндегі ұ намды кейіпкерлердің жақ сы қ асиеттерін балалар бойына сің іру, ұ намсыз кейіпкерлердің жасағ ан зұ лымдық тарынан аулақ болуғ а ү йретеді.

Кіші мектеп жасындағ ы оқ ушыларды ертегілер арқ ылы тә рбиелеудің маң ызы зор. Сынып оқ ушыларын ертегілерді оқ ыту арқ ылы балалар қ арапайымдылық, кішіпейілділік, қ айырымдылық, адалдық сияқ ты қ асиеттерді қ алыптастырады. Оқ у пә ндерінде ертегілердің тілі тү сінікті, қ анатты сө здер мен бейнесіне тіркестерге бай болып келеді. Бала санасына жастай тә рбиелік ерекше ық пал етуде ертегілер ү лкен орын алады.

Қ азақ ертегілерін ең алғ аш зерттеп, жинақ тағ ан Шоқ ан Уә лиханов, Г. Н. Потанин, В. В. Родлов, А. Е. Алекторов, А. Ивановский, Л. Исаков,

О. Ә лжанов, Р. Дү йсенбаев, М. Кө пеевтер болса, кейін Э. Дидаев, Н. Пантусов, А. Мелков, М. Ә уезов, С. Сейфуллин, М. Ғ абдуллиндер зерттеп жинақ тай бастады.

Бұ л зерттеушілердің барлығ ы да ертегілерді адам баласының арман мү ддесі, болашақ тан кү тетін ү мітінен, қ иялынан туғ ан деп қ арастырады. Бірақ, ертегілердің тә рбиелік жақ тарын, адамның не бір сапалық жақ тарын қ алыптастырудағ ы оның ерекше ық палы туралы пікір кездесе бермейді.

Ертегілерге ү лкен мә н беріп зерттеген Максим Горький “Ертегі деген нә рсе мағ ан басқ а бір ө мірдің сә улесін ашқ андай, сондай жақ сы ө мірді ойлағ ан, сол ү шін қ орық пай, еркін кү ресетін бір кү ш барлығ ын кө рсеткендей болды”, - дейді. Бірақ, М. Горький ә рі қ арай бір кү штің не екенін тү сіндірмейді. Біздің тү сінігімізше, бала ертегіні тың дай отырып, ө мірді тү рлендіре алатын кү ш адаммен ғ ана байланысты, адамның ө зінде екенін сезе алады. Адам ғ ана қ ұ діретті кү штің иесі. Сонымен қ атар қ азақ ертегілерінің адамды тә рбиелеуге қ атысты ерекшеліктерін, соның ішінде, ө мір мұ ратын, оғ ан жетудің жолдарын кө рсететін жақ тарын алып қ арастырайық.

Ертегінің қ ұ рылымын, негізгі мазмұ нының бағ ытын қ арайтын болсақ, оның басты мақ сатының ө зі ө мір мұ ратына жетудің жолдарын, ол ү шін қ ажет адамдық сапаларды кө рсету екені айқ ын кө руге болады. Ең алдымен ө мір мұ ратына жетуге қ азақ тың даналық та бірінші кезекте келетін, ең басты сапа ақ ылдылық.

Ақ ылдылық ертегілерде адамдық қ асиетте ең жоғ ары идеялық дә режеге дейін кө рінеді. “Аяз би”ертегісінде ақ ылдылық басты кө рінісі – тапқ ырлық болып келеді. Ертегідегі Жаман ө зінің тапқ ырлығ ының арқ асында хан қ ызына ү йленеді, хан болады. Ханның қ ызы Жаманғ а жең гесінен гауһ ар тас, пышақ, тә релке жә не қ айрақ тас беріп жібереді. Жаман балғ а мен тө сті алғ ан соң, қ айрақ ты тө ске қ ойып, балғ амен ортасынан бө ліп, тә релкені уатып, пышақ ты жетесінен сындырып, гауһ ар тасты қ ақ жарып қ ызғ а беріп жібереді. Мұ ндағ ы хан қ ызының сыры: “Қ айрақ тай болып ү гітілгенше, тә релкедей болып уатылғ анша, пышақ тай болып басы кесілгенше сыр айтпайтын кісі мына гауһ ар тастай қ ақ а жарып мені алады”, - дегені еді, сол сыры “пышақ тай болып басым кесілгенше айтпасын! ”- деп пышақ ты сындырып, “қ айрақ тай ү гілгенше”- деп қ айрақ ты уатып, “тә релкедей уатылғ анша”- деп тә релкені қ иратып, сыр шашпаймын, гауһ ар тастай қ ақ жарып сені аламын, -деп гауһ ар тасты қ ақ бө ліп, уә де беріп едім деп Жаман жауап береді.

Ертегілер ө з кейіпкерлерін ө мір мұ ратына, адам бақ ытының ең биік шың ына жетумен аяқ талады. Ертегі балалардың ой-ө рісін дамытып, тіл байлығ ын арттырады.

Қ азақ ертегілеріндегі ақ ылдылық тың тағ ы бір кө рінісі – кө регендік алдын ала болжай білу. Мысалы, “Ер Тө стік” ертегісі кө п ертегілермен салыстырғ анда, мазмұ ны, сюжеті, сө йлем қ ұ рылысы, тілі жағ ынан ерте заманда шық қ ан ертегі екендігін аң ғ артады. Ертегіден қ азақ халқ ының ескі мал шаруашылық ө мірін жә не олардың дү ниетану кө зқ арасын кө реміз.

Ертегінің оқ иғ а желісін алсақ, табиғ аттың асау кү штерімен алысып, малды аман сақ тап қ алу жолында, елінен, жерінен адасып кеткен ағ аларын іздеп тапқ ан Ер Тө стіктің ерлігін суреттесе, екінші жағ ынан, ә р тү рлі дию, пірілерімен кү ресі баян етіледі.

“Ер Тө стік”ертегісінде жалпы ертегілердің қ аһ армандарына тә н іс-ә рекеттер толық сақ талады. Ер Тө стіктің ө зі – асқ ан кү ш иесі емес, жү ректі жігіт. Ертегінің алғ а қ ойғ ан негізгі мақ саты – табиғ аттың сыры мә лімсіз кү штерін жең у. Адамғ а зиян ойлайтын Бектө ре, Темірхан, Шойынқ ұ лақ тә різді жауыздың иелерінен ү стем шығ ып, оларды қ алай да ө здеріне бағ ындыру болғ андық тан, ер Тө стікке кө мекші ә р тү рлі жолдастар, серіктер береді. Ә р тү рлі жауыздық тардың ұ ясы болғ ан адам баласына қ астық қ ана ойлайтын кейіпкерлер Бектө ре, Шойынқ ұ лақ, Темірхан, пері, жын, дию, мыстан кемпірлер қ аншама кү шті, айлакер болса да, Ер Тө стіктен жең іледі. Халық жақ сылық ты алдан кү теді, болашақ қ а сенеді.

“Ер Тө стікте” кездесетін ұ намды, ұ намсыз кейіпкерлер басқ а ертегілердеде бар. Кейде олардың іс-амалдары, айла-тә сілдері де ө зара бір-біріне жақ ын. Ертегілердің бірың ғ ай жауыздық ө кілі ретінде жиі кездесетін ұ намсыз кейіпкерлер – мыстан кемпір. Ол қ ай ертегіде болсын қ астық істейді жә не жер жү зі халық тары ертегілеріне тә н зұ лымдық бейнесі. “Ер Тө стік” ә ң гімесінің оқ иғ асы да басқ а ертегілер тә різді, тың даушыларғ а ауызша айтып беруге лайық ты қ ұ рылғ ан. Оқ иғ аның алғ ашқ ы басталуы шындық ө мірде бола беретін қ ұ былыстарша басталады. Алдағ ы қ ыстың қ атаң болатындығ ын ерте сезген ел жылқ ысын алыс отарғ а қ ыстауғ а айдатуы, Ерназар балаларының кө п жылдар келмеуі, шал-кмпірдің ашығ уы- бә рі де шындық оқ иғ аларғ а ұ қ сайды. Бірақ мұ ның бә рі келешек негізгі оқ иғ аның кіріспесі – экспозициясы. Сюжет жү йесіндегі алғ ашқ ы байланыс - “Шаң ырақ тың кү лдіреуішінде керулі тұ рғ ан кер биенің тө стігі”. Ер боп туғ ан ұ лдың есімі, ертегінің аты, ә ң гімеде кездесетін шындық жә не ғ ажайып оқ иғ алардың бір тамыры сол кер биенің тө стігінде жатыр. Ертегі желісіндегі екінші байланыс – Ерназардың Сө рқ ұ дық қ а қ онуы, жанынан қ орқ ып, жалмауыз кемпірге садағ ының ұ шын шығ аратын Ер Тө стіктің егеуін қ алдырып кетуі. Осыдан ә рі қ арай оқ иғ а шиеленісе тү седі. Егер біз осығ ан дейінгі оқ иғ алар Ер Тө стіктің ағ аларын іздеп жатуы, айдауғ а жү рмеген кө п жылқ ының кү рең биенің ертуі. Ерназардың тоғ ыз баласына қ ыз іздеу, ү йлендіруі бә рі де халық тың ө міріне шындық ө міріне жанасса, Ер Тө стіктің жер астына тү суінен қ иял-ғ ажайып оқ иғ алар басталады.

Жылан патшасы бапы Ет Тө стікпен достасып, оны жер астының патшасы Темір ханғ а жұ мсайды. Ертегі оқ иғ асы қ иындай, шеленсе тү седі. Темір ханғ а беттеген сапарында: шаужұ қ пас, Сақ қ ұ лақ, Таусағ ар, Кө лтауысар, Қ иян-қ ырағ ы тә різді. Жақ сылық иелері болмаса, Ер Тө стіктің не болары белгісіз еді. Қ иын жағ дайда кө мектесу ү шін жә не зұ лымдық ө кілдерін Ер Тө стіктің жең іп шығ уы ү шін енгізілген бұ л эпизодтық қ аһ армандар, бір жағ ынан, ертегіге қ иял-ғ ажайыптың сипат берсе, екінші жағ ынан, темір хан мен Кенде ханды қ алай жең геніне дә лелдеме болып отыр.

Ертегідегі оқ иғ аның шарық тау шегі – Ер Тө стіктің жер бетіне шығ ып, шойынқ ұ лақ пен кү ресуі, ал оны жең іп, ү йіне келуі оқ иғ аның шешуі болып саналады. Қ андай ертегі болса да аяғ ы жақ сылық пен бітеді. “Ер Тө стік” ертегісі де осыны дә лелдейді. Ер Тө стікке сандағ ан бө гет, қ иындық тар кездеседі. Оның ә рқ айсысы – жең уге болмастай қ иындық тар. Ә йтсе де ә р тү рлі себептермен бас қ аһ арман сол бө геттепрдің бә рін жең іп шығ ады да, “барша мұ ратына жетеді”. Бқ л барлық ертегілерге тә н шешу жә не халық тың ө мірге оптимистік кө зқ арасын кө рсететін тұ рақ ты шешім.

Сонымен қ атар, “Тазшаның қ ырық ауыз ө тірігі” ертегісінде ханның: “Қ ызымды мү дірместен қ ырық ауыз ө тірік айтқ ан ө тірікшіге беремін”, -деген хабарын естіп, талай байдың ханның қ ызынан дә мелі кө птеген мырзалар келеді, бірде-бір қ ойылғ ан шартты орындай алмайды, мұ ны тек тазша бала орындайды. Ол ө зінің ә ң гімесін “мен анамның қ ұ рсағ ында жатқ анда, тумағ ан атамның жылқ ысын бақ тым” деп бастайды да, адамғ а таныс жанды жансыз табиғ ат дү ниесінің барлығ ын қ осады. Барлық ә ң гімесінде бір ауыз шындық қ оспай, бір оқ иғ адан екіншісін тудыра отырып, барлық ө тірік ә ң гімелерін тапқ ырлық пен айтып береді. “Бұ л ә ң гімелерде ә дейі даярлап келген екен, мен оны мү діртейін”, - деп оқ ыс сұ рақ тар қ ояды. Ханның бә йтерегі қ ысқ а шығ ар деген сұ рағ ына “болса болар, тү бінен ұ шқ ан кү йкентай басына кещке жетіп, қ онушы еді”, -дейді, “Қ ұ дығ ың тайыз шығ ар” дейді, дегенде “болса болар, ертемен тастағ ан тас тү біне кешке жетуші еді” деп жауап қ айырады. Тазшаның “тазша” деген аты болмаса, оның халық арасынан шық қ ан алғ ыр, ақ ылды, тапқ ыр бала екендігін кө руімізге болады. Ол ө зінің ақ ыл-ө нері арқ асында кө птеген қ иын жағ дайлардан, ауыр халдерден аман есен қ ұ тылып, сан алуан сындардан мү дірмей ө теді. Ертегілердегі Ер Тө стік, тазша бала, Аяз бидегі жаман арқ ылы, адамды ақ ылды жасайтын ең бек екенін кө рсетуді мақ сат ететіндігін кө руімізге болады.

Ертегіде ө мір мұ ратына жету ү шін ең керек нә рсе адам ү шін ақ ылдылық екені айтылса да, сол ақ ылдылық қ а жетудің жолы ең бек деген тү сінікті аз сө збен ғ ана беріп отырады.

Сонда ертегінің жасаушының басты мақ саты - ө мір мұ ратына жеткізетін ақ ылдылық ты толық дә лелді кө рсете білу ме, ә лде ө мірдің мә ні сайып келгенде, ең бекпен ғ ана байланысты екенін ұ ғ ындыру ма, деген сұ рақ туындайды.

Қ азіргі қ азақ ертегілерінің ішкі мазмұ нына қ арай отырып, бұ л сұ рақ қ а, менің ойымша екі тү рлі жауап беруге болады. Біріншіден ертегіні жасаушы – халық даналығ ы ө мір мұ ратына жетудің басты жолы ақ ылдылық екенін бірінші кезекте, сол ақ ылдылық тың ө зін ең бекпен байланысты екенін қ ысқ а болса да ертегіде дә лелді міндетті тү рде берілуі, ертегінің сол кездегі ө мір жағ дайын толық кө рсете білуі.

Екіншіден, ертегіде ө мір мұ ратына жетудегі ең бектің мә нінің жеткілікті, толық кө рінбеуі, керісінше, ақ ылдылық қ а ү лкен орын берілуі, ертегі жасаушының ө зі, бұ л мә селеге толық жауап беруге ә зір емес сияқ ты.

Халық тың аң ыздан – аң ызғ а тарағ ан ертегі, аң ыз ә ң гімелерінің барлығ ында ақ ылдылық пен ақ ымақ тық, ә ділеттілік пен ә ділетсіздік қ атар бейнеленеді. Арамдық пен жауыздық апатқ а ұ шырап, жең іліп, жақ сылық тың ү немі жең іске жетуі халық тың бақ ытты бейбіт ө мір аң сағ анын кө рсетеді. Ертегіні оқ ыту барысында қ андай қ иыншылық болса да, қ арсы тұ ра білу, ең бек адамының қ адірлеу биік адамгершілік қ асиеттер дә ріптеледі. Ана тілі сабағ ында ертегілерді оқ ыту барысында “бұ л ойдан шығ арылғ ан, ө мірде кездеспейді” деудің қ ажеті жоқ, жан-жануарлардың сө йлемейтінін балалардың ө здері де біледі, бірақ ертегіде кездесетіндерді қ иялдау оларды кө ң ілдендіреді, армандауғ а ү йретеді. Оқ ушыларғ а кейіпкерлерге қ арапайым мінездеме беруге ү йретуде ертегілердің берер пайдасы мол. Ертегі кейіпкерлеріне берілетін мінездеме ә детте айқ ын белгілерді кө рсететін, анық, тү сінікті болып келеді. Қ ара сө збен жазылғ ан ертегілер мә тінге жақ ын ү лгімен жазылады, мазмұ ндалады. кейде ертегіні оқ ымай-ақ, мұ ғ алім оның мазмұ нын қ ызық ты етіп айтып береді. Егер ә ртістердің орындауында фонохрестоматияны пайдаланса тіпті жақ сы. Ертегі балаларды жоспар жасауғ а ү йрету ү шін ө те қ олайлы. Оны бө лімдерге бө лу, ат қ ою, қ андай суреттер салуғ а болатынын анық тау, ө з беттерінше бақ ылау жасатып ү йрету керек. Кейбір ертегілерді сахналап, қ уыршақ жасатып сыныптан тыс жұ мыстарды орындауғ а болады. Ертегілерді балалар қ ызығ а оқ иды, олардың мазмұ нын бір оқ ығ анда-ақ игереді. Ертегілердегі кө ркем бейнелі сө здердің, сондай-ақ оқ ушығ а тү сінуге қ ажет болатын сө здер мен тіркестердің кездесетіні мұ ғ алім ә р кез кө ң іл аударуы тиіс. Сө з мағ ыналарын ашып, анық тап тү сіндіруде тү рлі тә сіл қ олдануғ а болады.

а) сипаттама тү рде тү сіндіру тә сілі бойынша сө здер семантикалық табиғ атына орай қ ысқ аша, кейде толық, жан-жақ ты тү сіндіріледі.

ә ) сө з мағ ыналарын анық тауда қ олданылатын екінші бір ө німді жол-синонимдік тә сіл.

б) аралас анық тама – сипаттма тү ріндегі анық тама мен синонимдік анық таманың аралас берілуі арқ ылы кө рсетіледі.

Адамгершілік тә рбиесі – коммунистік тә рбиенің ең кү рделі саласы. Мораль ережелерін жас ө спірімдердің мінез-қ ұ лық дағ дысына айналдыру, олардың рухани жә не дене кү ші қ абілеттерін барлық жағ ынан жетілдіріп дамыту қ ұ рылыстың ең басты талабы болып саналады. Адамғ а қ амқ орлық пен қ арау, ө зіне де ө згеге де жоғ ары талап қ оя білу, қ оғ ам мен ұ жым алдындағ ы жауапкершілікті терең тү сіну сияқ ты сезімдер адамгершілік тә рбиесі арқ ылы қ алыптасады. Қ оғ амда адамгершілік тә рбиесі оқ ушының бойына берік моральдық сезім мен ө негелі мінез дағ дыларын қ алыптасрыуды кө здейді, жас ө спірімдерді жоғ ары адамгершілікке тә рбиелеуде балаларғ а арналғ ан кө ркем ә дебиеттің алатын орны ерекше. Олар миллиондағ ан адамдарды жігерілендіріп, қ уанышқ а бө лейтін қ айнар-бұ лақ болып қ ызмет етуге, сол адамдарыдың еркін, сезімі мен ой-пікірін білдіруге, олардың идеялық жағ ынан баюына жә не адамгершілік тә рбие алуына қ ызмет етуге тиіс.

Кө ркем шығ арма ө зінің эмоциясының ә сері арқ ылы балаларда адамгершілік сезімдердің қ алыптасуына кө мектеседі. Адамгершілік сезім адамгершілік іс-ә рекеттің басты кө зі. Сондық тан адамгершілік тә рбиесіне А. С. Макаренко ерекше мә н берген. Жастарды нағ ыз мінез-қ ұ лық қ а тә рбиелеу дегеніміз – олардың адамгершілік сезімін тә рбиелеу деп атап кө рсеткен болатын. Кө ркем шығ арма оқ ушыларғ а ө мір сырларын образ арқ ылы танытып, жас ө спірімдердің моральдік тү сінігін қ алыптасуына, баланың бойына жоғ ары адамгершілік сапаларының берік ұ ялауына ық пал етеді. Оқ ушыларғ а кө ркем шығ арма оқ уғ а ынталандыру жас ө спірімдерді адамгершілікке тә рбиелеу жұ мысының маң ызды буыны болып саналады.

Дү ниедегі адамның жеке басынан кү рделі де бай ештең е жоқ. Оны жан-жақ ты дамыту адамгершілік жағ ынан жетілдіру – тә рбиенің мақ саты. Бұ л мақ сатқ а жету жолы да адамның ө зі сияқ ты кү рделі.

Адамгершілік тә рбиесінің бағ дарламасы дегеніміз – бейнелеп айтқ анда, біздер педагогтар, адам болып шығ а алатын тіршілік иесін қ алыптасырып, жасап шығ аратын жоба. Бұ л адам жү регінде ізгілік жасау программасы. Тә рбие программасын жасағ анда оны жү зеге асыру ү стінде де бү кіл адамгершілік қ асиет – дү ниетаным мен сенім. Тә рбие жұ мыстарының программасы жас ө спірім жү регіне қ оғ амымыздың рухани байлық тарының қ азынасы адамгершіліктің, ү лгі-ө негені қ айнар кө зі, жарық жұ лдыздары болып табылатын адамгершілік мұ ратын ашып кө рсету керек.

Қ азіргі оқ у-тә рбие жұ мысының ө мірдің ө зі алғ а қ ойып отырғ ан ө те маң ызды проблемасы – адамгершілік пен білімнің, рухани мә дениет пен білімділіктің ө зара байланысының проблемасы.

Теориялық білімді мең гере отырып, оқ ушы адамгершілік жағ ынан тә рбиеленеді. Егер оқ ыту мен тә рбиелеу проблемасы осылайша оп-оң ай шешілетін болса, оның шешілуі сабақ тарда алынатын білімнің мазмұ ны мен кө мегіне байланысты болса, қ азіргі адамның, ә сіресе жеткіншек ұ рпақ тың адамгершілігі жә не саяси идеяларғ а толы екені соншалық, бұ л идеяларды сенімге, жеке адамның рухани игілігіне айналдыру адамгершілік тә рбие міндеттерін шеше алады деседі.

Адамгершілік тә рбие беруге басшылық ету мектеп ө мірінде ә рбір тә рбиеленушінің ә лдекімге қ амқ орлық жасап, ә лдекім ү шін кү йіп-пісіп, мазасыздануынан, ә лдекімге ө з жү регін арнауынан кө рінетін бір қ арағ анда байқ ала бермейтін моральдық кү ш жасау деген сө з. Осы арада біз адамгершілік тә рбиенің мынадай бір қ ағ идасына келеміз: адамды тә рбиелейтін орта жасалып, ү немі байытылып отырғ андық тан ғ ана алдын ала ық пал жасау қ ұ ралдары тиімді болады.

Адамгершілік тә рбие берудегі ө те нә зік, кү рделі жә не қ иыл нә рсе - ә рбір шә кірттің жолдасына жақ сылық жасауына, қ уаныш ә келуіне, осы жол – пә нінің творчествасында адамғ а деген қ ажеттілік – оқ ушының бір-біріне шынайы терең ық ыласты жетелеу.

Бастауыш сыныптардың мұ ғ алімі адамның жақ сы жә не жаман мінез-қ ұ лқ ын баланың ажырата білуін кү н сайын дерлік ү йретіп отырады. Адамгершілік туралы тү сініктер анық тама берілмесе де балаларда осылай біртіндеп қ алыптасады. Балалардың істерінде адамгершілік ұ ғ ым кө пшілік пайдасына, олардың қ оғ амдық мінез-қ ұ лқ ына қ арап игеріледі, демек адамгершілік мінез-қ ұ лық қ а дағ дыланумен толық тырылып отырылады. Адамгершілік тү сінік пен мінез-қ ұ лық бірлігі адамгершілікке тә рбиелеу тиімділігінің негізгі кө рсеткіші.

Адамгершілікке тә рбиелеудің жетістіктері, оқ у-тә рбие жұ мысының басқ а да тү рлері сияқ ты, кө бінесе жү йелілігі мен анық талады.

Мұ ғ алім 1-сыныпта бә рінен бұ рын қ айырымдылық пен ә ділдік туралы тү сінікті қ алыптастыруғ а баса назар аударады. Қ айырымдылық ты адамдарғ а ілтипатпен, ниеттестік пен қ арау деп ә ділдікті ө зінің жә не басқ алардың мінез-қ ұ лқ ы мен пікірінде объекті тү рде адамгершілікпен бағ а беру деп тү сіну керек.

2 сыныпта оқ ушылар алдында қ айырымдылық пен ә ділдік, жолдастық пен достастық ұ ғ ымдарының шең бері ұ лғ ая тү сіп, оның ү стіне ұ жымдық пен ортақ іске жеке басты жауапкершілігі туралы тү сініктер қ алыптасады.

Тө менгі сыныптарда адамгершілікке тә рбиелеу мазмұ нындағ ы кө зқ арастардың кейбір қ айшылық тарына қ арамастан, бұ л жұ мыстың дә режесі туралы ә ң гіме болып отырғ анда олардың біртұ тастығ ы мү лде айқ ындала тү седі. Оқ ушылардың адамгершілік тә рбиесін орта мектепте оқ ып ү йренген кезде, олардың адамгершілікке сенімі қ алыптаса тү суі керек. Адамгершіліктің кү рделі ұ ғ ымы мен категориясы бү кіл қ оғ амдық тарихи тә жірибені қ айта ө ң деуден жә не жете тү сінуден шығ уы ық тимал жә не ол жеке тә жірибеден алынғ ан сияқ ты мораль туралы ғ ылымды игеру нә тижесі болып табылады.

Сондық тан адамгершілікке тә рбиелеу санасы қ алыптасуына басшылық ету - демек, оқ ушыларды этикамен қ аруландыру деген сө з. Бірақ, бұ л ережелермен келісе отырып, адамгершілікке тә рбиелеу ұ ғ ымын қ алыптастыру міндеті тө менгі сыныптарда толық шешіле алмайды, ө йткені балалар ө здерінің білім дә режесі жағ ынан да, ө мір тә жірибесі жағ ынан да бұ дан ә зірленіп болмағ ан. Міне сондық тан да тө менгі сынып оқ ушыларын адамгершілікке тә рбиелеп білім беру ең алдымен олардың адамгершілік тә рбие жағ ынан ұ ғ ымы болуын, адамгершілік тә рбиесін сезініп, бұ л жө нінен тә жірибеде де болуын керек етеді.

Адамгершілік тә рбиесі тү сінігі туралы айта отырып, оқ ушылар адамгершілік тә рбиесінің негізгі нормаларымен ө мірдің айналасындағ ы, ә дебиетті айқ ын мысалдар арқ ылы жә не ө мірден алынғ ан ө з тә жірибесіне сү йене отырып танысады, бірақ, бұ л арада тү сіну сезімінің дә режесіне тә н істі талдап қ орытуғ а байланысты болады.

Біз талдап ө ткен адамгершілікке тә рбиелеудің кемшіліктерін жою мектеп бағ дарламаларының мазмұ нында ізі қ аланғ ан тә рбие берудің мү мкіндіктерін толық жә не тиімді іске асыруғ а жағ дай жасайды.