Зерттеу объектісі:Оқу – тәрбие процесіндегі халық ертегілерінің орны.

Зерттеу объектісі: Оқ у – тә рбие процесіндегі халық ертегілерінің орны.

Зерттеу пә ні: Бастауыш мектептегі Ана тілі пә ні. (1 – 4 сынып).

Зерттеу ә дісі: Ғ ылыми тұ рғ ыда жазылғ ан мақ алалар мен ең бектерді жинақ тау, сұ рыптау, талдау, озат педагогикалық тә жірибелерді іріктеу, бастауыш мектеп оқ ушыларымен ә ң гімелесу, сұ рақ -жауап, байқ ау т. б.

Дипломдық жұ мысым қ ұ рылымы: кіріспе, екі тарау, қ орытынды жә не пайдаланылғ ан ә дебиеттер тізімінен тұ рады.

І тарау. Бастауыш мектеп оқ ушыларын адамгершілікке тә рбиелеуде халық ертегілерін оқ ыту процесіндегі ролі.

1. 1. Бастауыш мектеп оқ ушыларының оқ у жұ мысын ұ йымдастыруда қ азақ халық ертегілерін пайдаланудың ө зіндік ерекшеліктері.

Мұ ғ алімнің кә сібіне жарамдылығ ы ө з пә нін жақ сы біліп, тығ ыз байланысты жан – тә німен ұ натуынан, балалармен тығ ыз қ арым-қ атынас жасауынан жә не ө з бетінше ізденіс жасап, шығ армашылық ең бек етуінен кө рінеді Болашақ ұ стаздарғ а жоғ ары педагогикалық оқ у орындарына тү скеннен бастап аталғ ан қ асиеттерді қ алыптастыруда “Оқ ушы, оның дамуы жә не тә рбиесі” пә ні айрық ша орын алады. Ө мірдің талабына байланысты бұ л пә ннің басты мақ саты – студенттерге ө здері қ алағ ан мұ ғ алімдік мамандық тың қ ыры мен сырын тануғ а, оқ у тә рбие процесінің субъектісі, ә рі объектісі болып саналатын оқ ушының дамуы, қ алыптасуы, денсаулығ ы жайлы біліп, оқ ушыны білімге, іскерлікке, дағ дығ а ү йрету. Сондай-ақ баланың дене, ақ ыл-ой жағ ынан дамығ андығ ын, балалар ө мірінде кездесетін келең сіз қ ұ былыстардың орын алу себебін тү сінуге жә не баланың жас, дара, денсаулығ ын оқ у-тә рбие жұ мыстарында есепке алудың қ ажеттігін ұ ғ ындыруғ а кө мектеседі.

“Оқ ушы оның дамуы жә не тә рбиесі” пә нінің методологиялық негізі философия ғ ылымдары. Ол дү ние мен адамның тұ тастығ ы немесе ө мірдің мә ні туралы адамның ә лемдегі орны, оның парасаты мен биік қ асиеті туралы ілім болғ андық тан, зерттеу мә селесі мұ ғ алімнің кә сіптік ә рекеті, оқ ушының дамуы мен тә рбиесі, яғ ни жеке адамның іс-ә рекетін қ арастыратын пә нге арқ ау болады. Егер оқ ушының іс-қ имылына талдау жасасаң, оның қ оршағ ан дү ниенің парасатсыз, қ озғ алыссыз, тө менгі сатыда дамығ ан объектісі емес, керісінше, дү ниенің терең тануғ а ұ мтылыс жасайтын, ү здіксіз жаң аруғ а бейім белсенді объектісі екенін аң ғ аруғ а болады.

Оқ ушының белсенді ә рекеті ө зін қ оршағ ан ортаның заттарымен қ ұ былыстарын қ абылдап, санада бейнелеуіне байланысты. Ол ойын, оқ у, ең бек іс-ә рекеті арқ ылы сыртқ ы дү ние шындығ ын санада бейнелейді. Ә сіресе ө здеріне лайық талып жасалғ ан оқ у пә ндері арқ ылы дү ниені кең ірек таниды.

“Оқ ушы, оның дамуы жә не тә рбиесі” пә ні философияның диалектикалық ә дістерін басшылық қ а алып, оқ ушыны іс-ә рекет кезінде зерттейді, оғ ан сай дамуғ а, тә рбиелеуге ық пал ететін себептерді, оқ у-тә рбие жұ мыстарының мазмұ нын, ә дістері мен формаларын анық тайды.

“Оқ ушы, оның дамуы жә не тә рбиесі” пә ні педагогика ғ ылымдары жү йесіне ене тұ рып анатомия, физиология, психология, мектеп гигиенасы, дефектология жә не медицина ғ ылымдарымен тығ ыз байланысқ ан. Сө йте тұ рып, бұ л пә н мынадай міндеттерді шешуді кө здейді.

- Мұ ғ алімнің негізгі міндеттері, оларғ а тә н сапалық белгілерді белгілеп, педагогтік шеберлікке ү йрету;

- Болашақ ұ стаздарды баланың биологиялық, ә леуметтік ортаның жә не тә рбиенің ә серінен дамып қ алыптасатындығ ы жә не баланы зерттеу ә дістері жайлы білім беру;

- Мұ ғ алімдерге баланы ата-баба дә стү рі мен салтына сә йкес тә рбиелеу мазмұ нын белгілеу, оғ ан сай баланы имандылық қ а тә рбиелеудің кейбір жолдарын ү йрету;

- Тә рбиелеу мен оқ ытудың физиологиялық, психологиялық, негіздерін ашу;

- Оқ ушы тә рбиенің объектісі ә рі субъектісі ретінде студенттер оларғ а кә сіптік қ арым-қ атынас жасауын қ алыптастыру;

- Баланың дамуында болатын ауытқ ушылар мен кідірістерді жә не келең сіз қ ұ былыстарды біліп, оғ ан сай оқ у-тә рбие жұ мыстарын жү ргізе білуге ү йрету.

Пә ннің басты ұ ғ ымының бірі – даму. Оқ ушы дамуы дегеніміз, оның сыртқ ы, ішкі, басқ арылатын, басқ аруғ а болмайтын табиғ и жә не ә леуметтік фактордың ә серінен жеке басының қ алыптасуы. Даму - кү рделі ұ ғ ым. Даму кезінде сандық ө згерістердің жинақ талуынан сапалық ө згерістер пайда болып, ә депкіге қ арағ анда организм кү рделене тү седі. Бұ л ескінің жаң амен алмасуына, қ арама-қ айшылық тың орын алуына байланысты.

Дамуғ а ық пал ететін сыртқ ы ә серлерге баланы қ оршағ ан табиғ и, ә леуметтік ортасы, ө згелермен қ арым-қ атынасы, оларды тә рбиелеу мақ сатында ересектердің жасағ ан қ ызметі жатады. Бала сыртқ ы ә серлерді бірден қ абылдай бермейді, оғ ан ө зінің бейімділігін, болмаса қ арсылығ ын білдіреді яғ ни жү йке жү йесінің кө мегімен сыртқ ы ә серлерге іштей елең етіп, қ ажетіне қ арай жауап береді. Міне, сондық тан тә рбиенің біртекті жағ дайының ө зінде де, мектеп қ абырғ асында сапалық қ асиеті ә р тү рлі балалар дамиды.

Даму процесін психикалық денелік жә не жалпы деп бө леді. Баланың интелектісінде бейімділігі мен қ абілетінде, еркі мен сезімінде, танымалда жә не мінез-қ ұ лқ ында болатын ө згерістер психикалық дамуғ а, ал дененің қ имыл-қ озғ алыссыз, кү ші мен қ ызметінің ө суі денелік дамуғ а байланысты. Жалпы дамуғ а психикалық, денелік дамуымен қ атар ақ ыл-ой, адамгершіліктік жағ ынан болатын ө згерістерін жатқ ызады. Ақ ыл-ойдағ ы ө згеріс баланың ө з бетінше іс-ә рекетке, ұ ғ ымдар мен тү сініктерге, тү рлі оқ иғ алармен жағ дайларғ а талдау жасауына сә йкес салыстыруынан, нақ тылауынан, жалпылауынан жә не қ орытуынан кө рінеді. Адамгершілік жағ ынан болатын ө згеріс – баланың жақ сы мен жаманды ажыратып, оғ ан лайық ты жауап беруі, бойындағ ы имандылық белгілерін дамытуы.

Тә рбие - ө сіп келе жатқ ан ұ рпақ ты ө мірге даярлаудың барлық жағ ын қ амтитын, қ оғ амның талап-тілегіне тә уелді кү рделі процесс. Оның ө зіне тә н заң дылығ ы, қ ағ идасы, ұ йымдастыру формалары мен ә дістері бар. Тә рбие заң дылығ ы деп отырғ анымыз педагогикалық қ ұ былыстар мен процестердің объективті байланысы. Мысалы, тә рбиенің қ оғ амдық ортаның объективті, субъективті факторларына тә уелді болуы, жеке адам дамуы мен тә рбиенің баланыстығ ы, тә рбиеленушілердің іс-ә рекетін қ оғ амғ а пайдалы етіп ұ йымдастыру.

Ө мірде баланың тә рбиелеудің мазмұ нын белгілеу жетекші орын алады. Соң ғ ы кезде білім мазмұ нының тұ жырымдамасында тә лім-тә рбие мазмұ нының негізгі алты жағ ы: ақ ыл-ой тә рбиесі, имандылық тә рбиесі, ең бек тә рбиесі, эстетикалық тә рбие, тілдік қ атынас тә рбиесі, дене тә рбиесі кө рсетілген. Аталғ ан тә рбие тү рлерінің мақ саты дү ниенің шындығ ын ө з мә нінде танитын, эстетикалық сезімі, талғ амы жоғ ары, іс-ә рекетке жарамды, ө згелермен қ арым-қ атынас жасауғ а бейім, ү лкенге ізет, кішіге қ амқ орлық жасайтын жастарды тә рбиелеу. Қ азіргі кезде баланың бойында ұ лттық намыс қ айырымдылық сезімін қ алыптастыру айрық ша орын алады. Ө йткені ә рбір адам ана тілінде ө з халқ ының тә лім-тә рбиесін алуы арқ ылы ө зге ұ лттың ө кілі алдында ө зінің дамығ андығ ын кө рсете алады. Бұ л тә рбие саласындағ ы ө зін-ө зі дә ріптеу емес, терезесі тең ұ лт ретінде ө зінің ә дет-ғ ұ рпын, салт –дә стү рін ө згелерге таныту. Оның ық палынан болғ ан қ асиеттерін мақ таныш ету.

Тә рбие процесінің қ ажетті буыны - ө зін-ө зі тә рбиелеу. Ол адамның ө з мінез-қ ұ лқ ына бағ а беруінен, ө з ісіне бақ ылау жасап, алғ а мақ сат қ оюынан кө рінеді. Ө зін-ө зі тә рбиелеу ісі арнайы ұ йымдастырылғ ан тә рбие жұ мыстарын жү ргізгенде тиімді нә тиже береді.

Тә рбиелеу мен ө зін-ө зі тә рбиелеу тек ө зін дамытуғ а ғ ана емес, сондай-ақ оны тү зетуге де бағ ытталғ ан. Тә рбие қ оғ ам белгілеген жә не халық тың ә дет-ғ ұ рып, салт-дә стү р негізінде мұ ғ алімнің, оқ ытушының, тә рбиешінің оқ у сабақ тары мен сыныптан, мектептен тыс жұ мыстары кезінде арнайы мақ сат кө здеп, баланы қ алыптастыруғ а ық пал ететін кү рделі процесс.

Оқ ыту-мұ ғ алімнің мақ сатқ а сай оқ ушыларды біліммен, іскерлікпен, дағ дымен қ аруландыруғ а жә не ө з бетінше ең бек ету ізденісіне ү йретуге бағ ытталғ ан іс-ә рекеті. Оқ ушының білуге, тануғ а, ү йренуге жә не бейімділігі мен қ абілетін, іскерлігі мен дағ дысын қ алыптастыруғ а бағ ытталғ ан іс-ә рекетін оқ у деп атайды. Ал мұ ғ аліммен оқ ушының мақ сатқ а сай, тә лім-тә рбие мә селелерін шешуге бағ ытталғ ан іс-ә рекетін оқ ыту процесі деп атайды. Оқ ыту процесінде білім беру, тә рбиелеу, дамыту ісі шешіледі, яғ ни оқ ыту процесінде алдымен оқ ушығ а оқ у пә ндеріне сай білім беріліп, іскерлік пен дағ дығ а ү йретіледі. Екіншіден, берілген білім оқ ушының ой-ө рісінің, қ абілеті мен бейімділігінің дамуына ә сер етсе, ү шіншіден оқ ушыда кө зқ арас, сенім, мұ рат, тә ртіптілік, жү йелі ең бек ету, мінез-қ ұ лық қ алыптастырады.

Оқ ыту мен тә рбиелеу кезінде білім беру іске асады. Білім беру дегеніміз – қ оғ ам мү шелерінің адамгершілік, интеллектуальдық, мә дени дамуының жоғ ары дең гейін жә не кә сіби біліктілігін қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан тә рбие беру мен оқ ытудың ү здіксіз процесі. Оқ ушылар білімді тек оқ ыту кезінде емес, ө з бетінше оқ уы жә не бұ қ аралық қ ұ ралдар радио, теледидар арқ ылы да алады.

Жас ұ рпақ тың дамуы мен қ алыптасуы мақ сатқ а сә йкес ұ йымдастырылғ ан педагогикалық жұ мыстарғ а ғ ана, орталық ә серіне де байланысты. Орта деп отырғ анымыз кездей соқ, кейде жү йелі ә сер ететін, тү рлі сыртқ ы қ ұ былыстардың жиынтығ ы. Ортағ а ә леуметтік, мә дени, экономикалық факторлар жә не адамның табиғ и ө мір сү ру жағ дайлары жатады.

Кө п жылдық бастауыш сыныптың мұ ғ алімі ретінде байқ ағ аным – бастауыш сынып оқ ушысының есте сақ тау мен танымдық қ ызығ ушылық қ абілеті жақ сы болады. Егер балағ а қ ызығ ушылығ ына қ арай жү йелі мә лімдемелер тү сіп отырса, баланың даму ү рдісі шапшаң дайды. Біз бұ л жерде Л. В. Занковтың идеясын негізге алдық. Ол баланы қ оғ амдық ө мірдің ә р тү рлі жақ тарымен еркін араластыру керек, ә р тү рлі баланың дамуы ү шін туындайтын шегіністерден қ ашпауымыз керек, керісінше, баланың дамуына қ андай дә режеде ық пал еткенін айқ ындай отырып, жү ргізу қ ажет деген ұ сынысын зерттеуімізге басшылық қ а алдық. Ә р тү рлі жү ргізілген саяхат жұ мыстары бастауыш сынып оқ ушыларының ынтымақ тастығ ын жетілдіре тү седі. Бұ л туралы психолог Л. С. Выготский. “Дербес жұ мыс істегеннен гө рі бала ынтымақ тастық та кү штірек ә рі ақ ылдырақ болып, ол ө зі шеше алатын интеллектуальды қ иындық тар дең гейі жө нінен биікке кө теріледі... ”, - дейді.

Жалпы жеке тұ лғ аның бойындағ ы адамгершілік қ ұ ндылық тарын қ алыптастырудағ ы байланысты арналғ ан ғ ылыми зерттеу ең бектерді зерделеу барысында бастауыш сынып оқ ушыларының мә дени-адамгершілік қ ұ ндылық тарының қ алыптасуы, олардың психологиялық дамуына байланысты арналғ ан ең бектер сараланып, жү йеленгенгенін байқ адық.

Мә селен, С. Тө рениязова “Бастауыш мектеп оқ ушыларының сыныптан тыс оқ у-тә рбие жұ мысы арқ ылы дамытудың педагогикалық негіздері” атты ғ ылыми – зерттеу жұ мысында оқ ушыны дамытуда білім мен тә рбие негізгі орын алатынын атап кө рсете келе, дамудың бес жағ дайын нақ тылайды.

Психикалық дамуғ а – оқ ушының мінез-қ ұ лқ ының, ерік-жігерінің қ абілеттігінің дамуы;

Дененің дамуғ а – дене бітімінің ө з жасына сай болуы,

Рухани дамуғ а – оқ ушының ішкі жан дү ниесінің сырттан ә сер ететін кү шпен ө зара бірлігі;

Жалпы дамуғ а – оқ ушының жан-жақ ты ү йлесімді дамуы; деп қ орытындылай келе, сыныптан тыс уақ ытта бастауыш сынып оқ ушыларын дамытудық ғ ылыми теориялық негізін айқ ындай отырып, бастауыш сынып оқ ушыларымен жү ргізілетін жұ мыстардың ь тиімділігін арттыруғ а, ү йірме жұ мыстарымен мектептегі қ оғ амдық ұ йымдардың қ ұ рылымын айқ ындай отырып, тә жірибелік - эксперименттік жұ мыстардың тиімділігін нақ тылайды.

Кө п ұ лтты Қ азақ стан жағ дайында аралас мектептегі адамгершілік тә рбие мә селесі В. А. Кимнің ең бегінде негіз болады. Ә рбір этникалық топтың бір ұ жымда тә рбиелену барысында олардың ұ лттық ерекшеліктеріне, салт –дә стү ріне, ә дет-ғ ұ рыптарына аса мә н бере отырып, адами қ ұ ндылық қ асиеттерін қ алыптастыруда ә р ұ лт ө кілдерінің ық палын жан-жақ ты ашып кө рсетеді.

Қ оғ ам дамуының жаң а кезең інде сынып оқ ушыларын адамгершілікке тә рбиелеудің ғ ылыми-педагогикалық тұ рғ ыда жү йесін жасағ ан Р. К. Тө леубаева адамгершілік тә рбиесі – адамзат қ оғ амын ү немі толғ андырып келе жатқ ан кү рделі мә селенің бірі. Жаң а ә леуметтік мә дени жағ дайда жеке тұ лғ аның адамгершілік тұ рғ ыдан қ алыптасуына байланысты, біріншіден, бү кіл адамзат қ оғ амының даму тарихында адамгершілік тә рбиесінің ө зекті болғ анын, екіншіден, философиялық, тарихи, ә леуметтік, психологиялық, педагогикалық ә дебиеттер мен зерттеулерге таң дау жасай келе, адамгершілік адамның тұ лғ аның қ ұ рылымында ең алдымен ө зін танып білуі, олар мен адамгершілік қ арым-қ атынасы адамгершілік тә рбиенің бір қ ыры, ү шіншіден, қ азіргі жаң а ә леуметтік мә дени орта жағ дайында адамның адамгершілік тұ рғ ыдан қ алыптасуы ө зі ө мір сү ріп отырғ ан қ оғ амның жә не ә леуметтік ортаның, оның жанды саласы – мектептің алатын орнының маң ызы зор екеніне тоқ талады. Адамгершілік тә рбиесі бірнеше міндеттерді шешуге кө мектеседі.

- Ө мір талабына сай қ оғ амның моральдық нормасын орындауғ а лайық ты шә кірттерді тә рбиелеу;

- Оқ ушының бойында адамгершілік қ асиеттерді қ алыптастыру;

- Оқ ушының санасына жә не мінезіне ұ стаздың ық пал жасауы;

- Отанғ а, халқ ымызғ а, ең бек жә не қ оғ амдық іс-ә рекетке жауапкершілік сезімін кү шейту.

Бұ л міндеттерді жү зеге асыру ү шін тә рбие шаралары балалардың жас ерекшеліктеріне, жеке бас ерекшеліктеріне, қ ызығ ушылығ ына лайық ты жасалады.

Адамгершілік тә рбиесі оқ у-тә рбие ү рдісінің барлық саналарына, яғ ни оқ ыту, білім беру барысында жә не ең бек ү рдісінде жү зеге асырылады. Тә рбиелі болу ү шін адамгершілік нормаларын қ ұ р жаттап алу жеткіліксіз, оны терең ой елегінен ө ткізу, бастан кешіру жә не толғ ануды мінез-қ ұ лық қ а бекіту керек.

Жеке адамның адамгершілік жағ ынан қ алыптасуы оның ө мірге келген кү нінен басталады. Мектепке дейінгі жаста балалардың бастапқ ы адамгершілік сезімдері мен ұ ғ ымдары, мінез-қ ұ лық тың ең қ арапайым дағ дылары қ алыптасады. баланың мектеп жасына дейінгі қ алыптасқ ан мінез-қ ұ лық тары келешекте ересек адамдармен жә не қ ұ рбы-қ ұ рдастармен қ арым-қ атынастарда кө зге тү седі, мінез-қ ұ лық тың, сезім мен сананың жаң а тү рлері одан ә рі дамытылады.

Мектеп оқ ушыларын адамгершілікке тә рбиелеу ең алдымен оқ ыту ү рдісі барысында жү зеге асады. Ү лкенді сө йлеудің, ата-аналарды қ ұ рметтеуге, ең бектенуге, ізеттілік сақ тауғ а ү йренеді. Бұ л жаста балалар сапалы тә ртіпке, жолдастық ө зара кө мекке, адамның кө ң іл-кү йін тү сінуге дағ дыланады. Олар мектепте оқ у -ә рекетіне ө зінің қ атынасын, жанұ яда, қ оғ амдық орында ө зін-ө зі ұ стауды біледі. Соның нә тижесінде бастауыш сынып оқ ушыларының дербес жә не қ оғ амдық мінез-қ ұ лқ ы жә не адамгершілік қ арым-қ атынасы байқ алады.

Мектеп оқ ушыларына тә рбие беру тек жеке пә ндер арқ ылы ғ ана емес, сыныптан тыс тә рбие сабақ тарында, ү йірме жұ мыстарында адамгершілік тә рбиеге баулуғ а болады. Ондай жұ мыстар тү ріне сынып жетекшінің этикалық жарыстар, пікір сайыстар жатады.

Жасө спірімдерді адамгершілікке тә рбиелеуде ө мірде кездесетін кө птеген жағ ымсыз жә йттерден сақ тандыру мә селесі ескеруіне тиіс. Мұ ндай мә селелерде ә сіресе жанұ яның рө лі ерекше. Себебі тә рбие жанұ ядан басталады.

Балаларды адамгершілікке тә рбиелеуде ата-аналарды оқ у-тә рбие ү рдісіне қ атыстыру, олармен тығ ыз байланыс жасау мә селесі негізгі орын алуғ а тиіс.

Адамгершілік тә рбиесінің басқ а тә рбие салаларына қ арағ анда ө зіндік ерекшеліктері бар. Ол қ оршағ ан ортағ а, қ оғ амдық қ арым-қ атынасқ а, рухани байлық қ а байланысты.

“Егер баланы тә рбиелеген дә режеге жеткізудің сә ті тү ссе, адамгершілік тә рбие жеке адамды жетілдіруде тиімді ық пал жасайды”, - дей отырып, “егер біз балағ а қ уаныш пен бақ ыт бере алсақ, ол бала дә л сондай бола алады”, - деген болатын В. А. Сухомлинский.

А. Бейсенбаева “Қ азіргі кезде адамгершілік қ асиеттер азайғ ан, тұ рақ сыздық жағ дай қ алыптасқ ан қ оғ амда ө сіп келе жатқ ан жасө спірімдердің бойына жоғ ары азаматтық, адамгершілік қ асиеттерді қ алыптастыруда ғ аламдастары, интеграция жә не гуманизация сияқ ты алдын-ала анық талғ ан тенденцияларды ескеру қ ажет”, - деп кө рсетеді.

Адамгершілік тә рбиесі – ү зіліссіз жү ргізілетін ү рдіс, ол адамның ө мірге келген кү ннен бастап ө мір бойы жалғ аса береді. Оның мазмұ ны оқ ушының жеке бас қ асиеттерінің кең шең берлерінде қ амтиды. Сондық тан оқ у-тә рбие жұ мыстарын ұ йымдастыруда оқ ушылардың жеке бас ерекшеліктерін ескеру негізі орын алмақ.

Қ андай халық болса да оның ұ лттық ү рдісі, ө зіндік ә уені ілікті қ асиеті, ұ лттық болуы арқ ылы болшақ ұ рпағ ының тө л келбетін қ алыптастырады. Сондық тан сан ғ асырлар бойы халық тың ө зінен бірге жасасып ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а мұ ра болып ө мір сынынан ерекшеленіп ө ткен бү гінгі ө мірге жеткен ә дет-ғ ұ рып, салт-дә стү рлерді педагогикалық ә дебиеттерге сү йенген дұ рыс.

Қ айырымдылық – адам баласындағ ы тә рбие мен тә лім арқ ылы қ алыптасатын мінез-қ ұ лық тардың ішінде, ә сіресе қ айырымдылық пен зұ лымдық ө з алдына ерекше орын алады. Естерің ізде болар, Адам ата мен Хауа – ананы жұ мақ та ұ стағ ан сә тінде, ә уелі оларды Алла – тағ ала осы жоғ арыда айтылғ ан екі тү сініктен сақ тандырады. Оларғ а “жеуге болмайды” деп тиым салғ ан алма жемісінің мә ні де осында. Тө бесінен тө нген қ ып-қ ызыл алмағ а қ ызығ ып, есі кетіп тұ рғ ан Хауа-анағ а данышпан Жылан сыбырлап: “Жо-жоқ, қ орық па... тіпті де ө лмейсің. Қ айта, кө зің ашылып, қ ұ дайдың ө зіне ұ қ сап мынау тіршіліктегі қ айырымдылық пен зұ лымдылық тың сырын ұ ғ ынасың дар”- деген еді ғ ой. Міне, осылай дү ние сырын тү сінуге ынтық қ ан Адам - ата мен Хауа – ана жұ мақ пен қ оштасқ ан болатын. Содан бері қ арай жылан “бауырымен жер сызып” жү рсе, ә йел атаулы - “ұ рпағ ын қ иналып тууғ а”мә жбү р болғ ан, ал еркектер – тіршілікке қ ажет қ оректі “маң дай терімен” табуды ә детіне айналдырады. Осылайша, адамзат шын мә нінде, ақ ылдан азап шегеді.

Қ анша азап шексе де адам баласының тү пкі мақ саты, қ айырымды қ оғ ам орнатып, ө зінің тіршіліктегі бақ ытын табу. Сондық тан, шамасы жетсе, қ айырымды іс істеуден артық ешнә рсе жоқ екенін ә ркім біледі. Бірақ адамдар айналасындағ ы жайсыз жағ дайлардың ә серімен жә не ұ рпақ тә рбиесіндегі келең сіз тә лімдердің салдарынан қ айырымдылық атаулығ а қ ас, қ арама-қ арсы мінез-қ ұ лық тарды бойына сің іреді. Сонан келіп, ө мір тіршілігінде жиі кезедесетін жақ сы мен жаман адамдардың пайда болатынын білеміз. Міне адамдардың осындай бейнелерін суреттейтін “Жақ сылық пен Жамандық ” сияқ ты қ иял-ғ ажайып ертегілерден мысал келтіруге болады.

Міне, осылай ұ зақ жылдарда адам баласы тіршіліктің ащысы мен тұ щысын татумен келеді. Бірақ, жай ғ ана келе жатқ ан жоқ, ғ асырдан ғ асырды

артына салып есейіп ер жетіп келеді. Тү птеп келгенде адам баласы ө з қ ұ діретін ө зі тауып бү кіл табиғ ат анасының қ амқ оршысы болары хақ дейміз.

Міне, мұ ндай ойғ а дә лел болатын Шындық пен Ә ділет адам баласының мінез-қ ұ лығ ына білгенде ғ ана сің етін, аса қ ұ діретті, қ асиеті мол адамшылық атаулының кө рінісі. Иә, қ айырымсыз қ оғ амда шындық пен ә ділеттің жолы тым алыс болмақ. Ә йтсе де, ол екеуінің арқ алағ ан абыройлары да аз емес. Ө мірдің шындығ ы болса, тіршіліктегі ә ділет атаулы сө зсіз содан туындап жатады. Ендеше шың ыраудың тү бінде шындық қ ана сақ талмақ. Бірақ оны танудың ө з қ иыншылығ ы бар. Бір адам шындық тың бір қ ырын, екіншісі – қ ырын кө ріп, ә рқ айсысы ө зінің ғ ана кө ре білген шындығ ын айтып, бір-бірімен келісе алмай, дау-дамайғ а ұ шырады. Кейде қ атты кеткен даудың аяғ ы аса ү лкен соқ тығ ыстарғ а да апарады. Сайып келгенде, бір қ арағ анда – екеуі де кінә лі болып шығ ады.

Мінеки, мұ ның бә рі ақ ыл мен білімнің шолақ тығ ынан туындайтындығ ынан барынша жылдамырақ ұ ғ ынып, тезірек тү сінгеніміз жө н. Халқ ымыздың даналығ ына сү йенсек: “Кө зі соқ ырдан гө рі, кө кірегі соқ ыр жаман”- деген ғ ой. Бұ л тіршілікте ә ртү рлі жағ дайлармен дұ рыс тә рбие ала алмағ ан. “Кө кірек соқ ырлар’’ тым кө п. Сондық тан да ө мір шындығ ын асқ ар таудай ұ лы кө ріністері, олар ү шін кү нделікті ішіп-жегендерінен артық емес сияқ танып кө рінеді. Егер шындық адам бейнесіне еніп, кө кіректері кө р тобырдың ортасына тү ссе, оны топастық тың қ ара кү йесі қ ымтап алып, ыстандырып жіберері хақ.

Шындық пен ә ділетті суреттейтін кө ркем шығ армалардың ішінде аң ызды айтсақ - “Аяз биді’’ еске алып, ғ ұ ламалық қ а бой ұ рсақ , - “қ ұ тты біліктегі’’ шындық пен ә ділетті сипаттайтын баптарғ а жү гінер едік. 19-шы қ ара сө зден бастап оқ у керек – сө здің турашылығ ы, қ адір-қ асиеті, шыншылдығ ы жайлы.

Ә ділет пен шындық қ а сү йенбеген сө зден қ ауіпті нә рсе жоқ екенін айтады. Бұ л ең бек шын мә нінде де бү кіл тү ркі тілдес халық тардың қ ұ ты мен бақ ытына, ырысы мен адамшылық қ асиеттеріне айналғ ан қ ұ діретті білім арнасы. Сонымен бірге “Қ ұ тты білік’’ атты кемең гер кітаптың қ ұ діреті де оның біте қ айнасқ ан халық тығ ында жатыр. Кітаптың ө ң бойында айтылатын парасаттың бә рі де халық даналық тарымен астасып кеткен. Енді ә ділет жайында айтылғ ан баппен танысайық.

Сонымен, адамзат баласы ө зінің ұ зақ ғ ұ мырында екі рет Қ ұ дайдың қ аһ арына ұ шырапты. Ә рине, біз аң ыз ретінде жазылғ андарын ғ ана айтып отырмыз, ә йтпесе, оның бойындағ ы кемшіліктері сан жетпестей кө п екендігіне кү мә німіз жоқ. Бірақ, адам баласы ү немі ө зін-ө зі тә рбиелеп, бойындағ ы кемшіліктерден айырылумен келеді. Саналы тіршіліктермен жеткен жетістіктері аз емес.

Біздердің қ азіргі “Халық педагогикасы’’ деп жү ргеніміз, сол ата-бабаларымыздың ғ асырлар бойы жиып - терген тә сілдері мен тә рбиелерінің жиынтығ ы. Олай болса, бұ л кү ллі адамзат мә дениетінің тарихының анасы тә різдес, аса ү лкен қ ұ былыс. Сө йтіп дү ние жү зіндегі халық тардың тә лімі мен тә рбиесінің бастауын сонау топан су заманынан бастау керек. Сонан бері адамзат баласы басынан талай қ илы замандарды кешті. Бертін келе толып жатқ ан халық тар пайдасы болып, ә рқ айсысы ө зінің тарихы мен мә дениетін жасады. Сол рухани қ азыналарғ а жататын фольклордың ішінде, бү кіл халық тық педагогиканың негіздері айтылады. Ендеше, қ азақ халқ ының жү зден аса батырлар жырында, қ аншама ғ ашық тық дастандарында, небір ғ ажайып ертегілер мен аң ыздарында, тіпті мақ ал-мә телдерінде тұ нып тұ рғ ан адамшылық қ а жеткізер тә лім екені анық. Тек мұ ны жү йелі тү рге келтіріп, пә рменді ә дістермен ұ рпақ тә рбиесіне пайдалануымыз керек.

Қ азіргі тә рбие мә селесіне ерекше кө ң іл бө лер шақ туды. Ә рине, бала тә рбиесі қ ай кезде де назардан тыс қ алып қ ойғ ан емес. Бірақ, бү гінгідей қ оғ амның аласапыран шағ ында исі адам баласын адамгершілік тә рбиеге баулу ө те-мө те маң ызды мә селе болмақ. Осығ ан орай, бү гінгі мектеп оқ ушыларына адамгершілік тә рбие беру мақ сатында “Атамекен” бағ дарламасы қ абылданғ ан “Бағ дарламада”, “Салт”, “Асыл мұ ра”, “Бабалар ө сиеті”, “Қ ыз бен жігіт”, “Заманай”, “Достық ”, “Ата-ана”, “Қ айырымдылық ”, “Сө нбес жұ лдыздар” атты тә рбиелік мә ніне орай топтастырылғ ан бө лімдер бар. Олардың қ айсысы болмасын бала бойында асыл да, ізгі қ асиеттердің қ алыптасуына ү лкен септігін тигізері даусыз. Егер біз бір жең нен қ ол, бір жағ адан бас шығ арып, кө п болып жұ мыла осы бағ дарламаның ө з дә режесін іске асырсақ тамшыдай ү лесімізді қ осар болсақ, ұ лтымыздың жұ лдызының жоғ ары болуына, еліміздің ең селі де іргелі, ө ркениетті ел қ атарына сатылуына мол ү лес қ осқ ан болар едік.