С. Сарыг-пол. 4 страница

биле ү не халып кээрге, Караты-лаанның хамык аг- шерии Ө скү с-оолдуң аалын бйр каът кылдыр кур­жалы берген турган. Ө скү с-оол девидеп дедир кире халып кээрге, кадайы:

— Ам-даа элек-тир, Ө скү с-оол, удуп чыдып ал, -—дээн. Ө скү с-оол удуп чыдып алган. Элээн бол- ганда, дааш-динмит кежээлей берген. Ө скү с-оол ү не халып кээрге, Караты-Хааннын хамык аг-шерии ам ийи каът кылдыр куржалы берген турган. Ө с- кү с-оол девидеп дедир кире халып кээрге, кадайы:

•— Ам-даа элек-тир, Ө скү с-оол, удуп чыдып ал, —-дзэн. Ө скү с-оол удуп чыдып алган. Элээй бол- ганда, дааш-динмит кежээлей берген. Ө скү с-оол ү ие халып кээрге, Караты-Хааннын хамык аг-шерии ам ү ш каът кылдыр куржалы берген турган. Ө скү с- Оол девидеп кире халып кээрге, кадайы:

— Ам-на бдлган-дыр, Ө скү с-оол, —дээш, алдын хааржаанын аскын ажыткаш, иштинде улуг даш колдуну ажыдыптарга, иштинден демир докпактар туткан демир-демир улустар ү нү п келгеш:

— Чү нү канчаалы, чү нү чоолу? —деп мындыг болганнар.

Ө скү с-оолдун аалын ү ш куржалган, Караты- Хааннын хамык аг-шерииң ин ден кезиин кыргаш, хаан-кадынны ийи бодун артыргаш, чедип келин- ер, —дээрге, ү не халышкаш чорупканнар.

Удатпаанда ^Караты-Хааннын аг-шериинин ке- зиин кырып каапкан, хааннын кадайы-биле бодув тудуп алгаш чедип келгеннер. Демир докпактыг демир кижилерни дедир даш колдузунче киирип алгаш, хеаннын аал-чуртун олчалап, хаанны ыяш чарар* кижи, кадынны паш паштаар кижи кылгаш, аг-ше­риинин артыын ара-албаты кылгаш,, малый маг

зов

кылгаш, кү жү р Ө скус-оол оюн оя, чигин чирс чурттап чоруп берген-дир-оо-

Ол баарды, мен келдим.

Бижээй М. Люндуя.

Ө СКҮ С-ООЛ БИЛЕ
АЛД ЫН ДАНГЫНА

КАШКАН ЫТКАН

БАЙ-ТАЙГА РАЙОНУНУҢ
КӨ И-СӨ Ө К СУМУЗУ.

ү не боорга, чалым хаяның баарынга хоиар, хү ндү с боорга, Кара-Хемниң унумдан каттап чип, кара суун ижип амыдыраар Ө скү с-оол

дээрзи чораан чү вен иргин.

Бир-ле хү н, Кара-Хемден каттап чиир дээш чеде бээрге, хемиин уиунда улуг арт ү игеи туруп- тур. „Мону канчаар ирги мен, чоор ирги мен* деп, аайын тыппайн, ерү, куду чү гү ргён: бир-ле хая кө ө р дээрге, ыяш бажында улуг чылан орттенир чеде берген тургаи. Чыланны урук бажынга илбек- гэаш^ижип турар кара суунун ол чарыынга апиа- рып каан. Каттап чип, Кара суун ижип алгаш, ча- лым хаязыиын баарынче чоруй барган.

Эртенинде Кара-Хемче бар чыдарга, эзерлиг а-ьт четкеи, ийи кижи кед чыткан.

— Кай бар чыдыр силер, кайый келдинер? — деп, Ө скү с-оол айтырган.

— Далай-Усун’ хаандан Силерни ке дээрге, чоруп чор бис, —деп харыылаан.

|Э< а

— Ол, „Далай-Усун хаан“ деп чү нерил борбак чү ве бе, калбак чү ве бе, дү ктү г чү ве бё, тас чү ве бе? Барбас мев—деп Ө скү с-оол мындыг сө глээн.

— Далай-Усун хаан дээрге, кандыг-даа эвес, кижи-дир, барыл кө рү ң ер, —дээрге, Ө скү с-оол хаай- ынга-даа какпайн каттап чиир Кара-Хеминче ба- зып чорупкан.

— Кара-Хеминден каттап чип, кара суун ижип алгаш, чалым хаязынче чана берген.

Эртенинде Кара-Хеминче бар чыдарга, дү ү нгү - ле эзерлиг аът четкен ийи кижи бо турган.

— Хаан силерни дү рген-не моорлап кээп кө рү - нер, —дидир деп олары мону сө глээн.

— Дү ү н-не барбас мен дээн болбас ийик мен бе, —дээш, хаайынга-даа какпайн, Кара-Хеминче базып чорупкан. Ол ийи кижи, Ө скү с-оол-биле кады хү ндү р-бадыр каттап чип, алан кылып-ла хү нзээн- нер. Ө скү с-оол ынаваан.

Ө скү с-оол кежээ чалым хаязынга кээп хонгаш, эртенинде Кара-Хеминче бар чыдарга, дү ү нгү -ле черинде эзерлиг⁴ аът четкен, мырың ай ү ш кижи турган.

Ол ү ш кижинин алан кыльш кээринге, Ө скү с- оол качнаар-даа аайын тыппайн, „барып кеер чоор бе“ дээш, кады чорупкан. Кончуг улуг далай кыды- ынга чедип келгеш, сү стү рү п кирипкеннер, Ө скү с- оол тура:

— Сыык бе, терен бе акыларым? —деп алгырып чорда-ла, шыг-шаг-ла дээн, билбес. Бир миннип кээр- ге, кургаг черде чоруп олурган, Оон бир-ле хову черлеп хап олурда, Далай-Усун хааң ның аал-чурт- ту кө стү п келген. Ынча-мынча, чедип олурда, бир чадырдан кадай кижи ү нү п келгеш:

— Ө скү с-оол, мана а желгештин бар, —дээн. Ө с* кү с-оол ол кадайнын чадырынга кире бээрге, кадай- дан:

— Сен, Далай-Усун хаанның аалынга баарынга, эьттедип, шайладып туруп-ла бээр эвеспе, хү н- хонуунну санап олурар сен, оглум. „Ө ң нү ктү ң чи­нар ө йү чедип келди, эттин ортузундан эт-биле, мал- дын ортузундан мал-биле шаннаар-дыр дээр" эвеспе. „Эттин ортузундан эт-даа, малдын ортузундан мал- даа албас мен. Дагылың ардан ү ш тараа, ө ө ң ернин сыранындэн ү ш сыран алыр мен, кара хураганынар- нын кежин алыр мен" дээр сен, оглум, —деп чагаан.

Ө скү с-оол Далай-Усун хаанның ергээзинге ки- рип кээрге, дө рдё ширээ кырында мө ң гү н сарала чылан чыткан, дее чарыкта дежек кырында алдын сарала чылан чыткан. Ү не бээр дээрге эжик’ ырак„ ү нмес дээрге, —коргунчуу кончуг, чү рээ чайлы бер чазып олурган-дыр. Ынчап коргуп олурда, демги мурнай элчилеп чораан элчизи бо-ла кирип келген.

— Ө ннү ү ң ер чедип келди, чү нү кылып чыда- рынар ол? —деп атына берген. Демги чыланнар туруп ке'лзе-ле: бирээзи улуг хаан кижи, бирээзи улуг кадын кижи болган.

— Ө скү с-оолга алдын ширээзин салып, чин шай- ын, чигир боовазын, арага-дарызын белеткеп туруп- ла берген.

Кү жү р Ө скү с-оол аң аа арагалал-дарылап, айын, хонуун санап туруп-ла берген. Ө скү с-оол бир бода- нып кээрге, айы, хонуу утундурар чыгаан туруп» тур.

— Эттин ортузундан эт-даа, малдын ортузун­дан мал-даа албас мен. Дагылдан ү ш тараа, ө ө нернин сыраНнарындан ү ш сыран, кара хураганнын кежин алыр мен, —дээн.

Хаан, ол чү велеринче кө ргеш ыглап каап, Ө скү с- оолче кергеш катырып каап олурган.

— Ө ң нү ктү н хереглээнин бээр-ле-дир ийин— дээш, ол чү велерин бергеш, Ө скү с-оолдү чер-чурт- тунга чедирип каап-тыр.

Ө скү с-оол чалым хаязынын баарынга келгеш, дагылынын тараазын ү ш чукче чажыпкаш, уш сыра- яын*уш чугунге баглап алгаш, кара хураганынын ке­жин сыртанып алгаш, удуп чыдып алган.

Ө скү с-оол дуне отуп кээрге, ө г-ле эвес кон чу г егнун иштинде, хоюнда ай, хунхерелдиг алдын дангына чыткан. Эртен туруп кээрге, алдын дангыназы чок болган. Боду ну ң кедер идик-хеви белен: кара-саар «дик, кара торгу тон, кара киш кежи борт бар болганын кеткеш, даштыгаа унуп кээрге, баглаашта «ончуг аътты эзертээш, баглап каан, мал-маган дээрге, оргу сарыг чуве болган. Аъдын мунгаш, мал-маганын хавырып чорааш кө ө рге, бодунун малы ышкаш шупту танытынар, аг-хорааны кө ө рге, боду­нун улузу ышкаш шупту танытынар болган.

Ө ең ге кирип. кээрге, чин шайын хайындырып, чигир-боовазын белеткеп каан, демги даң гыназы-даа чок болган. „Ө гнү н ээзи кижи кандыг кончуг кай- гамчык кижээ кезулбес чоор* деп кайгап олурган. Аъжы-чемин чип алгаш, бир даг бажындан харап олурарга, еенү ң ыжы буруң айнып турган. Ө гден кончуг каас чараш кижи унуп келгеш, ыяш книре берген. „Ыяш киирип чоруур, кижи караанга кёзул- бесужуру чудел мон адырам, кедеп барып кеер- дур* дээш, ажытталып баргаш, бакылааргэ, мунга- раичыг чараш, ай, хун херелдиг алдын дангына шай саарып олурган. Ө скү с-оол хеп-хенертеи кире хала-

аш, хамык чү ве мында боор дээш, чү ьк кырындв кара хураган кежин отче салыпкав.

Дангына олургаш:

— Кйжи-биле чугаалашсынза кандыг боор, мэ* эн хуулуп кедер хураган кежи тонумну чү ге ө рте- диптерин ол, Ө скү с-оол. Ө лбээн бодуң ам-на елү п- тү р сен ийин, —дээн.

— Дм- тө нмес-батпас чугаа-соодун чугаалажыгт олура хү нзээннер.

' Ө скү с-оолдун чурттундан ырак эвесте Караты* Хаан чурттап турар чү вен иргин.

Ол Караты* Хаан бир-ле хү н хө й аг-шерии-биле аннап чорааш, Бедене деп чангыс кушкаш влү рү п алган чү вен иргин.

— Ол Беденени Ө скү с-оолдуң ө ең ге быжырып’ эккелинер, —дээш, хааны ийи кижизин чоруткан. Ол ийи кижи Ө скү с-оолдун кадайын кө ргеш, доң - гая дү жү п довурак пактап, кү стү ге дү жү п хү д пактап турганнар-дыр.

Ө скү с-оолдун кадайы оргаштың:

— Хаан кижинин улузу мындыг чү ве бе, кара- чал кижини кыжырып турар, —дээш, чү скү ү -биле- домнааш олуртуп каан.

Беденезин отка шиштеп алгаш, Ө скү с-оолдун кадайын кайгааш олуруп бергеннер. Бир кө рү п кээрге, демги Беденези чү ү -даа чок ертең ип калган болган.

— Ат-ла болдувус, хаан бисти ам-на ө лү рери ол-дур, —дээш, ыглажып-сыктажып олуруп бергеннер.

Ө скү с-оолдун кадайы сагыш човааш, далгавг борбактааш. даштын хү лге борааш: *

берген. Хаан бичиини-ле чигеш тода бергеш, кады •чораан улузу нга. берген. Ол улус кезик-даа киир- бээн. Кезик хирезин аалынга аппаарга, хамык улузу хондур чигеш, тө тпээн-дир.

— Бедене кушкаш-даа кончуг-ла эки чү ве-дир, — дээш, хаан оон-даа хө й кижи эдертип алгаш, аң нап чоруп каан. Ол чорааш, бир бедене ө лү рү п алган.

— Бедене быжырары эки улус Ө скү с оолдун еө нге быжырып эккелинер, —дээш, демги ийи кижи* зин чоруткан.

Ол ийи кижи бар чыткаш:

— Ө рттенип каар чоп кончуг чү ве болду, ам < Ө скү с-оолдуң кадайын бирээвис кайгап олурда, бирээвис андарып быжырзын, бирээвис кайгап олурда, бирээвис андарып' быжырзын, —деп сү мелешкен.

Ө скү с-оолдун ө ө нге баргаш, беденезин бирээзи андарып быжырып олурда, бирээзи кайгап, бирээзи андарып быжырып олурда, бирээзи кайгап тургаш быжырып алгаш, хаанга чедире бергеннер.

, — Хаай ол беденени чигеш, чү ве-даа чивээнзивээн.

— Дү ү нгү бедене чоп кончуг тодуг чү ве болду, бо ү ү ге мындыг чү ве апаарды, чамдыызын чипкен силер бе? —деп кончуп-кончуп, этеп эриидеп туруп-ла берген. Мырынай ө лү рерийге чедирип кээрге:

— Тура соглээрге тура кө жээ болур, олура сө г- лээрге олура кө жээ болур дээн болгай. соң гу ачы- ү ре дагып дагып тейлеп чораай-ла, тура сеглээш, тура кежээ болуул, —дишкеш, туттунчуп алгаш, тура сег- лээрге, тура кежээ болу бергеннер.

— Ө скү р-оолда ындыг кончуг чү нү н кадайы^ар апарган чү вел, барыпкэрейн, —дээш, хаан хап-ла каан.

Ө скү с-оолдун ө внге келгеш, дангынанын хере- линге Доң гая дү жү п, довурак пактап, кү стү ге дү жү п, хү л пактап орган.

— Хаан кижи карачал кижини кыжырыыр боор чү ве-дир-аа, —дээш, Ө скү с-оолдуң кадайы чү скү ү - биле домнааш, олуртур идип каан.

Хаан дү неге киир кайгап-кайгап, чана берип- тир.

Эртенинде Ө скү с-оолду хаандан кел ден кижи келген.

Ө скү с-оол хаанга баарга:

— Сээн аалынга мен ү ш хонайн, мээн аалымга сен ү ш хон. — дээн.

Ө скү с-оол хап чанып келгеш, кадайынга чугаа- лаарга, кядайы олургаш:

— Дивейк мен бе, хуулуи кедер хураган кежи тонумну чү ге ө ртёткен сен_г ам эгезй ол-дур, моон сонгаар оон артык чү вени кергей-ле сен, —дээн.

Ө скү с оол хааннын аалынче чоруп каан.

Хаан-даа Ө скү с-оолдун ө ө нге чедип келген.

— Ө скү с-оолдуң кадайы дө жээнге удуй бээрге, хаан ид ик-хевин уштуп белеткени берген.

Ө скү с-оол барда, отту хө ө п кааш кирип кэ- эр чү ве ийин, —дээрге:

— Мен Ө скү с-оолдан дора эвес мен, —дээш, отту хееп чыдырда, хааннын холун от кезээнге чыпшыр тарбыдап каан.

Хаан-даа данны аскы от былгап, бирде хө ө п, бирде чү шкү рү п олура хонуп-тур.

Эртен Ө скү с-оолдУн кадайы туруп келгеш:

— Хаан кижинин чаны ындыг чү ве бе, дү не кижи-даа удутпас, —деп хыйлангаш, хааннын холунда кезекти ушта соп алгаш, шайын хайындырып олур- ган.

Келир кежээ база-ла удуур шаа чедип кээрге, Ө скү с-оолдун кадайы дежээнге чыдын алган, хаан бава-ла идик-хевин уштуп беяеткени берген.

— Ө скү с-оол барда, ө регени тыртып каар чуне ийик, —дээрге:

— Меи Ө скү с-оолдан дора эвес мен, —дээш, орегени тыртып чыдырда, хааннын холун орете баанга чыпшыр тарбыдап каан. Хаан-даа ерегени

бирде ойтур тыртып, бирде донгайтыр тырып тура хонуп-тур.

Эртен Ө скү с-оолдун кадайы туруп келгеш:

— Хаан кижинин чаң ы ындыг боор чү ве бе, дү не кижи-даа удутпас, —дел хыйлангаш, хааннын холунда ереге баан ушта-соп алгаш, тыртып каяш, шайын хайындырып олурган.

Келир кежээ база-ла удуур шаа чедип кээрге. Ө скү С-оолдун кадайы дежээнге чыдып алган. Хаан база-ла идик-хевин уштуп белеткени берген.

—- Ө скү с-оол барда, хаалганы хаап каар чү ве ийин, —дээрге:

— Мен Ө скү с-оолдан дора эвес мен, —дээш, хаалганы хаап чыдырда, хааннын холун хаалгага чыпшыр тарбыдап каан. Хаан-даа хаалганы бирде ажыдып, бирде хаап тура Хонуп-тур.

Эртен Ө скү с-оолдуң кадайы, туруп келгеш:

— Хаан кижинин чаны ындыг чү ве бе, дү не кижи-даа удутпас, —деп хыйлангаш, хааннын холун­да хаалганы адыра тыртып алгаш, хаап. кааш, шайын хайындырып олурган.

Ө скү с-оол хааннын аадынга хааннын ямбызы- биле дө мей ү ш хонгаш, хап чанып келген.

Хаан-даа хап чана берген.

^ртенинде хаан Ө скү с-оолду кел деп кижи ыткан, хаанга Ө скү с-оол баарга:

— Мен ү ш катап, сен ү ш катап чаштып ке- рээли. Сен мени тыпсынза, мээн орнумга хаан бол, мен тыпсымза сээн кадайынны алыйн, —дээн.

Ө скү с-оол чепшээрээш, эртенинде хаан чаштыр, Ө скү с-оол кээп т^вар -боои чугаалашкаш, Ө скү с-оол хап чана берген.                                                                           >

Ө скү с-оолдун кадайы олургаш:

— Хаан чү ү деп чарлык боор чуве-дир? -—деп айтьрган.

— Хаандан мен ү ш катап, сен. уш катап чаш-

I

мен и тыпсынза, мээн орнумга хаан бол, а мен сени* тыпсымза сээн кадайынны мен алыйн деп чарлык боор чү ве-дир, —дээн.

Эртенинде Ө скү с-оол аъттаныр деп ү нү п чыдыр- да, кадайы ора:

— Кай баарын ол, Ө скү с-оол? —деп айтырып- тыр.

— Хаанны барып дилээр-дээш, —деп Ө скү с-оол харыылап-тыр.

— Хаанны кайда деп дилээр сен? —деп кадайы айтырган.                                                                      /

— Ө ө нү н иштин, кажаа-хораазын дилээр-ле- мен ыйнаан, —деп Ө скү с оол мындыг сеглээн.

т- А сээн аайың -биле ө ө нү н иштинге, кджаа-хо- раазынын аразынга чыдархаан болбайн-аан. Моон хап бар чыдарынга, кежиг аскында, кежигнйн кирер аскы- нын ү стү ү чарыында ү ш кончуг сулагай узун талдар ү йген турар эвеспе. Дү же халааш, „мен ышкаш ке- вей малдыг кижиге урук кылып алырынга чоп кон­чуг таптыг чоор“ дээш, ортузундаазын ээй тырткаш, бижээн арты-биле соктай бээр сен, —деп кадайы ча- гып-тыр эвеспе.

Ө скү с-оол кежиг аскынга баргаш:

— Мен ышкаш малдыг кижиге урук кылып алырынга чоп кончуг таптыг чоор, —дээш» ү ш тал- дын ортузундаазын ээй тырткаш, бижээнин арты- биле кага бээрге:

— Ой-ой, Ө скү с-оол, кижи оорга-мойну одура шаап кааптың! —дизе ле хаан бо болган.

Ам Ө скү с-оол чаштыр, эртен хаан барып тывар болган, »■

Эртенинде хаан чедип кээп, дү шкеш, егже кы- лаштап орда, Ө скү с-оол дү вү реп, дежек хозунче дан берип чыткан. Кадайы халып барып туткзш, ине кылдыр хуулдургаш, дааранып олуруп-тур.

зп

• Хаан-даа Ө скү с-облду сарыг хү ннү бадыр ли лээш, чадап каан.

— Ө скү с-оол канчап баардың, чрп кончу}* кижи сен, тыппадым? —деп хаан кыйгырган.

Ө скү с-оолдуң кадайы инезин дө рже согуитарга:

— Караа канчап барган хаан боор/дө рде олур- ган кижи кербес, —деп, Ө скү с-оол бо олурган.

Эртенинде хаан чаштыр, Ө скү с-оол барып ты- вар болган.

Эртенинде Ө скү с-оол ү нү п чыдырда, кадайы олургаш:

Хаанны кайнаар дилээйн деп? —-дээрге, Ө скү с- оол.

— Кай баарыл ол, кежиг аскында талдарны’ ба­рып кыргып-ла турза, ында-ла ыйнаан, —дээн,

—анаа-ла турар чү ве болбайн-аан, моон бар чыдарынга, аалынын бетинде сарыг баалыктын ар- тында, бичии сарыг ховужукта ү ш буга чыдар эвес-. пе. Бичии дукулдак мыйыстыг буганы „мыйызынын чаражын** дээш. беелдей-ле бээр сен, деп кадайы чагып-тыр эвеспе,

Ө скү с-оол, ол ү ш бугага баргаш, бичии дукул­дак мыйыстыг буганы:

—- Мыйызынын чаражын, —дээш, бө влдей бээрге.

— Ой-ой, Ө скү с-оол, кижи кулак-кудуруу ү зе соп, алдын. канчап бардын? — дизе-ле, хаан бо болган.

Эртенинде Ө скү с-оол чаштыр, хаан тывар болган. Хаан даштын чедип кээрге, Ө скү с-оол дү вү реп, дежек хозунче дап берип чыткан. Кадайы халып барып туткаш. туткууш кылгаш, елгү ү рге баарынче салып каан.

Хаан-даа Ө скү с-оолду сарыг хү ннү бадыр дн- лээш, тыл чадап» Ө скү с-оолдун кадайынып инезин сып тура хү нзээш:

— Ө скү с-оол канчап баардың? Тып чадап каг- дым! —деп кыйгырган.

— Ө лгү ү ргё баарында олурган кижи кө рбес караа «анчап барган хаан боор? —деп, Ө скү с-оол бо ко-’ вайып келген.

Эртенинде хаан чаштыр, Ө скү с-оол барып ты- вар болган.

— Эртен хаанны кайнаар дилээр деп олур сён, Ө скү с-оол. — деп кежээ кадайы айтырган.

Ө скү с-оол ора:

—, Дү ү нгү бугаларымның мыйызын-на бө ө лдээр мен ыйнаан, —дээн.

— А сээң аайың -билё- бугалар аразынга чыдар чү ве болбайн-аан. Ам бо дораан аъттангаш, хаан­нын аалынга барып хонуп ал, эртен туруп келгеш, „хаан кижинин аалынга хонгаш, аштап хонар чү ү - адам чоор, ө лү рү п-ө зеп чиир чү веден садып кө р, кадык, —дээр еен. Кадын ора: —хааннын малынхой- 'ляп-хооштап, аптаралап-савалап алган эвес мен, Лаш- тын тур-ла, чара кезип чивит! —дээр эвеспе. Ү нгеш, хой кажаазынга баарың га, кажаанын эжиинде дө н- гү р кужа кегженип чыдар эвеспе: Ону ө еэтир тыртып а^гаш, бижээн сывы-биле езээченяей бээр сен, —деп кадайы мынча дээн.

Ө скү с-оол хааннын аалынга барып хонгаш, эр­тен туруп келгеш:                                                       .          ,

— Хаан кижинин аалынга хонгаш, аштап хонар чү ү -адам чоор, ө лү рү п-ө зеп чиир чү веден садып кор, ■ кадын, --дээн.

Кадындан:

— Хааннын малый хойлап-хооштап, аптаралап- савалап алган эвес мен, даштын тур-ла чара кезип ■ чивиттен! — дээн.

Ө скү с-оол ү нү п баргаш, кажаа эжиинде кегже- нип чыткан дө нгү р кужаны ееэтир тыртып ал- гаШ. бижээнин сывы-биле езээченней-ле берген.

— Ой-ой, Ө скү с-оол, кижи ишти-баары те ке- зиптии! --ди8е-ле хаан бо туруп келген.

Ам Ө скү с-о. ол чаштыр, эртен хаан барып тывар «эолган.

Эртенинде хаан даштын чедип кээрге, Ө скү с- оол ү не халып чыткан. Кадайы халып барып туткаш» ха’алга бозагазы кылып каан.

- Хаан-даа Ө скү с-оолдуң кадайынын туткуужун ү реп тура хү нзээн. Кежээзинде:                               *

— Канчап баардың Ө скү с-оол, тыппадым! —деп кыйгырган..

— Эжик аскында олурган кижи кербес, караа канчап барган хаан боор^А-деп Ө скү с-оол бо туру» келгеш:

— Чаа хаан, мерей мээнии болду, силернин хаанынарны алыр-дыр мен, —дээн,

Хаан тургаш:

— Бо мерей сээнии бооп болду-ла ыннаан. Эр кижинин адааны ам-даа бар болгай-аан, —дээш, ^ ча- нып чорупкан.

Эртенинде хаандан злчи келген.

Ө скү с-оол баарга, хаандан:

я

— Ындыг болза, делегейни кым торгу-биле мур- нап шывар эвес. Сен мурназынза мээн орнумга хаан бол, мен мурназымза, сээн кадяйынны мен алый- ын, —деп-тир.

Ө скү с-оол аалынга чедип келгеш:

— Канчаар чоор, дёлегейни шывар хамаан чрк, ама чедер торгум бар эвес, —деп мугуртап олуруп-тур^ Кадайы олургаш.

— Ол-ла болгайлам-на болганын, ол-дур. Шымда- декте, хаан катынче хап чоруткаш алдын хааржаа- ң арны бериң ер дээр сен, —дээн.

Ө скү с-оол хаан катынга баргаш, алдын хаар- жаан днлээн.

ХааИ каты ора:

— Уруг-дарыг чуге таваржып турар чоор, ал­дын хааржакты дурген, ап беринер, —-дээн.

. 324

Алдын хааржакты чү ьктеп алгашдап чедйп кээр- ге, кадайындан:

— Караты-Хаанга баргаш. „Алдын хааржаам, ажытынып ершээ, делегейни торгу-биле шып ершээ" —дээр сен, —дээн.

Хаанга баарга. эжен эмгежок кадайлар, уруглэр чыын алган, торгу коштурган туруп-тур.

Ө скү соол ү не халааш:

— Алдын хааржаам. ажытынып ершээ, делегей- ни торгу-биле шып ершээ. ’—дээрге, алдын Хааржак ажытынып, делегейни торгу-биле шыпкан иргин.

Хааннын торгузу чуглеаал коъданы дег черни шыпкан.                                                       *.

Ө скү с-оол тура:

— Ййи мерей мээнни болду, —дээн.

Хаан ора:

— Эр кижи уш мерейлиг болтай, оол. Ам эр- тен аът чарыштырып, аъттын эрткенн-биле болур-. дур, ——дээн.

Ө скү с-оол, аалынга келгеш:

— Анаа салыр аъдым бар эвес, канчаар чоор? — деп му гурт ан олуруп-тур.

Кадайы олургаш:

— Х^аан катынга дү рген бар: „Буга-Сарыгны тудуп бериң ер" дээр эвеспе. „Чок, бугя-сарыг эвес,. Кодан-Сарыгны алыр мен“ дээр сен, —дээн.

Хаан катынга баарга:

— Бугз? -Сарыгны тудуп»берниер, —дээн*

Ө скү с-оел ора:                               ,

— Буга-Сарыгны эвес, Кодан-Сарыгны берип ке- фү ң ер, —дээн.

Хаан Кодан-Сарыгны тудуп бергеш

Ө скү с. -оол Кодан-Сарыгны ап аягаш, Караты- Хазинын аалынга баарга, хаан муң гарэнчыг аъттарыи «соодуп алган:

— Ө скү с-оол канчандын, чоондуң? —деп олу- руп-тур.

Хааннын аъдын шивишкиннери мунуп алган, Ө скү с-оолдун аът мундурар кижизи бар эвес. боду- биле ден элезин арткаш, салыпкан.

Хамык улус бедик черде ү нү п алгылаан:

—• Кымнын аъды эртипкерлир ирги? —деп шууга- жып турганнар.

Хааннын шивишкиннери чер-дээрнин кыдыынга чедир Ө сдү с-оолдуң аъдынга четирбейн четкеннер. Чер-дээрниң кыдьцдндан ээй тыртң аш, чаржып-ла кааннар. Чер ортузу чедип чорда, Кодан-Сарыг хааннын аъттарын эрткеш, кара-чааскаан чоруп олур- ган-дыр. Хей^: хө й аъттын даажын ү ндү рү п, хө й-хө й аътТын былгызын былгырып чоруп олургаң.

— Хвй-хө й аъттын даажы ү не-дир-—бң стии боор, хө й-хей аъттың былгызы ү не-дир—бистии- боор, деп, хаан хө ө реп турган чү вен иргин.

Аъттын доозуну кө стү п келген. Удаваанда Ко­дан-Сарыг кара-чааскаан бо-ла келген - Эрте халып чыдырда, Ө бкү с-оол чү ген кастыы'ндан алгаш, черни чара тепкеш туруптарга, чавйа чарыжы хире черге сө ө рткен-дир.                             *■

— Ү ш мө рей-даа мээнии болду, Силернин ши- рээнер-даа мээнии болган-дыр, хаан, —деп Ө скү с оол чоргаар чугаалап туруп-тур.                    ,

. Хаандан:                                             . *

7- Че ындыг-дыр, эр нижинин хомудалы ам-даа ү ш бблгай. Ок-чеизектин, аг-шеригнвн кү жү -биле дайылдежып кержү ү лү, обн-биле мерей доозулзун» —деи-тир.                                                                             .

Ө скү с-оол аалынга чедип келгеш:

— Хаан дайылдажыр дидир. Карачангыс эр бо- дум ам-на ат болганым ол-дур, —деп ыглап олурган

Кадайы Голургаш:

— Ыглап олурбайн, хаан катынче дилег кылып, кагар-ла болгай. Баарынга: „буга хапчыын бээр“ дээр эвеспе. " Буга хапчыы эвес, кужа хапчыы алыр мен" дээр сен, кел. чыда оон аскын ажытпас сен, — ДЭЭН. /  ■ ’                            ' •;

Ө скү с-оол хаан катынга баарга, буга хапчыы бээрге, кужа хапчы» алгаш, кел чыда, „иштинде чү ү бар эвес, “ дзэн!, кулаанга чаярга чыжыртырып чоруур болган. „Мону кө рзе кандыг чоор дээш, аскын шала ажыдыл чорда, чыжырт-даарст дээн, ол, дораан дедир дуй тудув алган. Аалынга чедип кээрге, ка- дайы чайып кө ргеш:

— Ажыдыпкан-дыр сен, кү жү рү м, ындыг-даа болза, Караты-Хаапны шыдаар-ла боор, —дээн.

Ө скү с-оол хамык мал-маганын, ө ө н даш-малгаш- биле дуй кажаалап алган. Ам эртен туруп кээрге, Караты-Хааннын аг-шерии Ө скү с-оолдун аалын ү ш каът кылдыр долгандыр турупкан болган.

— Ө скү с-оол ө где сен бе, черде сен бе, ө лү г сен бе, дириг сен бе? —деп хаан кый деп турган.

Ө скү с-оолдуң кадайы ө гден ү нгеш, кужа хап- чыынын аскын ажыткаш, ө рү октапкаш, кире халып келген. Чаннык ү нү ышкаш муң гаранчыг чык-чак-ла аэер мындыг болган. Оожургап намдай бээр ортэ ү нү п келгеннер. Караты-Хааннын ү ш каът аг-шернин

чү ү -даа сан чок кылдыр кудай ойнап каан мындыг болган.

Кү жү р Ө скү с-оол, Караты-Хааннын аал-оранын жө жү рү п ап, хаан орнувда хаан бооп чоруп берип- тир-оо.

Бижээн М. Люидуп.

/

0СКҮ С-ООЛ

ЧАЛ6АИ-00Л ЫТКАН

(БАРЫЫН-ХЕМЧИК РАЙОНУНУҢ
АЯНГАТЫ СУМУЗУ)

'; Л

" лазы, иези иелээ чок, аалдар незип кылаштзгг чоруур Ө скү с-оол чоруп тур-оо. Бир-ле чер кезип улчуп чорааш, Караты-Хааннын аалын- га келген.

Хаандан:

— Сен кайын келдиң, Ө скү с-обл*? —деп айтыр- ган. ,

Ө скү с-оол ора:

— Чайын болур—божа-хойтпак, кыжын болур— бора-быдаа кайда ирги дээш минчан чор мен, —дээн.

— Чаа, харын болур-ла чү ве-дир. Божа-хойтнак- даа мында-ла, бора-быдаа-даа мында-ла болгай. Ын- дыг болза, ам, чеден сарыг сергени кадар. Ону када- рарда. хову киирбейн, дат ү ндү рер сен, —деп хаан мынДыг сө глээн. I

мг

— Хаан мени чеден сарыг сергени хову киирбейн, даг ү ндү рү п кадар дээн болгай, ам-на берттуг бажымны бергү -биле, ченмиг кырымны чең и-биле кезери ол-дур, —деп, алгырып-кышкырып, дайгырып- дукпуруп чоруп-тур эвеспе.

Хү н дү ьш хиреде сергелеринин бажын дозуп алгаш, ам бичии тыныжы ажып чораан. Ыычап чорда, келген уу-даа билдинмес, хеп-хенертен сегел сады курлакта четкен, ак баштыг ашак кижиге таваржы берген.

Ашктан:

— Чоп кончуг алгырьш- кышкырып чоруур сен, Оскус-оол? —деп айтырып-тыр эвеспе.

— Караты-Хаан чеден сарыг сергени хову киир- бей и, да г ү ндү рү п кадарар, — дээн чү ве болгай. Ам сер- гелерни хову^нирипкеш, четпейн алгырып-кышкырып чор мен, —деп Ө скү с-оол мындыг болгай.

— Алгырып-кышкырып чоруур чуве ол боор бе, Ө скү с-овл, ындыг болза, чеден сарыг сергенин бажын дозуп чорааш* „чеден сарыг серге тактагал- дай,. чер алды тактагалдай" де« каар сен* шува, — деп ашак мындыг сө глээн.

Ашак чоруп каан Ө скү с-оол сергелеринин ба­жын дозуп чорааш, „Чеден сарыг серге такта га л дай, чер алды тактагалдай" дептерге, чеден сарыг сер- гезинин мыйызы квстү рү даа бар, квзулбези-даа бар, шупту чер иштинче кире берген.

Ө скү с-оол тура:

— Чү ү кончуг ашак келди, кулбуксаан теве бе, кулбураан согун бе, шынап бажым алыр азам ол- дур, —деп, алгырып-кышкырып, сергелернн даям- гыыжы-биле казып-даа турар бооп-турк

Ын чаи турда, демги кыргая ы 66 кылашта» тур- гав.

Ашактан:

— Ам канчап баардын, Ө скү с-оол? —дэщ,

Ө скү с-оол тура;

— А чеден сарыг серге кэйдал? Ам мээн бе­жим алыр азам сен-дир сен! —дээн.

— Кижи муң гагдаар чү ве ол боор бе, Ө скү с- оол. „Чеден сарыг серге бодара, чер алХы бодара“ дээр болбаспа. Аан кежээ хааннын еө нге баарың га, хонача хей турар эвеспе. Удуур чер тыппайн баа- рың га, кадын тургаш: „дө жек баарындан чыдып ал. Ө скү с-оол" дээр эвеспе. Дежек баарынга чыдып ал- гаш, „Дежекте улус дө жекте тактагалдай" деп бү дү ү ынчап каар сен шү ве, Ө скү с-оол, —дээн.

Ашак базып чоруп каан.

Ө скү с-оол, „Чеден сарыг Серге бодара, чер алды бодара" дээрге, чеден сарыг сергези ү не халышкаш, едекче маннажып кирипкер.

Ө скү с-оол, аалга чедип кээрге, хааннын еенде хонача-даа хей бооп-тур. Улус-даа удааш туруп- берген. Ө скү с-оол удуур чер тыппайн барган.

Кадындан:

Удувайын чоп олурарын ол, Ө скү с-оол? —дээн. Ө скү с-оол ора;

— Удуур чер тыппайн-дыр мен, —деп-дир. Кадындан:                                                      ,

— Дежек баарындан- чыдып алдан, Ө скү с-оол, — дЭЭН.

Ө скү с оол дежек баарындан чыдып алгаш, дем- ги ашактың чугаазын сактып келгеш: „дежекте улус дежекте тактагалдай" деп каан. Хаан кадыны-биле дежээндё чыпшына берген.

Ак-Ийде саадаан ачыты башкызын чаладып эккелгей'. Лама-даа ном-хү рү мү н кылган медээ-хел- чок! Ө скү с-оол хө екү й ламага бараан боор дээш, амыр кербестаэн. Бир-ле катап ламады дашкаарлаар дээш ү нген. Ө скү с-оол кады-ла бараан боол, ыт лй деп чораан. „Бир арыг чү веденалгаш, карп чот деп* дамазы база-ла Ө скус-оолду айбылаан. Эр-дав чес-

кингеш, хорадап кээп-тир эвеспе. Ку у чарыв алгаш, барып бараан бооп тура-ла, бү дү ү иштинде. Куу чарын тактагалдай, ламанын соонда тактагал- дай*' деп каан.

— Канчаарыл, чоорул Ө скү с-оол? —деп лама угаан-куът чок, мө гү деп айтырган. Ө скү с-оол тура:

— Дө ө, инек соонда ү нү п бар чораан эмдик кара буганын кудуруундан туттунгаш, соондан айыс ■ алыр болза, оон эми-дому ол боор чувеийин—деп мынчанган.

Лама-даа чү зү боор, маннап барып эмдик кара, буганын кудуруундан туттунгаш, кудурук дө зү нден айыс ап/чорда:

— Кара буганын соо тактагалдай, ламанын бажы тактагалдай, —деп, Ө скү с-оол ында-ла номчуй каапкан.

Кара буга соонда лама халаннаан, лама соонда куу чарын халаннаан, чооганы куду инекти сывырып батканнар.

— Хамык чү ве Ө скү с-оолда-дыр, тудуң ар! —деп, хаан мынча дээн.

Ө скү с-оол тургаш:

— „Даштын улус даштын тактагалдай, ©где улус «где тактагалдай, —деп каан. Даштын улус даштын чыпшынган, «где улус егде чыпшынган, чер туруп кылаштаар кижи чок апарган.

Ө скү с-оол ө гге кире чү гү рү п келгеш, хааннын дерт буттуг дербелчин кара ширээзинин кырында сес каът олбуунун кырынга олурупкаш, ү зү м-чиги- рин, боова-боорзаан чигеш олуруп берген.

Хаандан:

— Тыв оочулап кер, Ө скү с-оол, ^карачаң гыс дангынаины-даа берейн, малым ортузундан малды- даа ү зейн, эдим ортузундан этти-даа ү зейн, тос аът долганып четпес доң гулчак ак ергээни-даа тип берейп, —деп чанны берген

Ө скү с-оол оря:

Дежекте улус дежекте бодара, егде улус егде бодара. даштын улус даштын бодара, дээрге, улус дооза хоорлуп келген.

Хаан: „Ыдык ак шарыны согунар“ дзэн. „Ыдык ак шарынын эьдин чиир-дир мен* деп, Ө скү с оол амырап халып турда. шарынын кежин тулуптай сойгаш, Ө скү с-оолду оон иштинге суккаш, аалдын чиге мурнуу чү гү нде аккан кара сугже октапкан Ол сугну куду бадып чыткаш, балык-баралап чыт- кан ашактын баразынын иштинче кире берген. Ашак хемну ушта сон алгаш, чара кезиптерге, кижи ү не халып келген

— Кижиник балык-байланын ө лү ртпес чү ү адам кижи сен! —деп ашак ажына берген.

— Мени карактыг кижиге кө ргү спе, кулактыг кижнМ дың натпа, бо дү не богданын бора иьрттин оорлап эккеп бээр мен, —дээш, Ө скү с-оол чоруп* каан.

Хааннын аалынга баарга, куруг чуртту чыткан. Чеди хемни кежир, чеди артты ажыр истеп чоруп- ла берген. Арай деп четкеш, богданын бора иьрттин дү не едээнден оорлап алгаш, хааннын дежээнин дужу-биле эртил чыда:

— Дежекте улус дежекте тактагалдай, —деп каан. Хаан кадыны-оиле дежээнде чыпшына берген.

Ө скү с-оол богданын бора ирттин балыкчы ашактын еенге эккеп дегергеш. бир чартыын эьт оваа, бир чартыын чаг оваа кылып берген.

Караты-Хаан ү стү гү нү н ү жен кудуктузун, алдыгы- нын. алдан кудуктузун чалап эккээрге:              * |

— Сугда мугулай-мунгаш. чуне бадырган-дыр силер, ону тыппас болзунарза хоржок, —дээн.

Хаан-даа алды ыттын дү гү хире ара ад& аты- зыи чыггаш, оран-делегейни одуртур диледип чору- дупкан. Алды-чеди хонукта дилеп келгеш, ийи ха а кижи Ө скү с-оолга кээп таваржы бергеш:

иь

а

* — Хаандан Силерни чалаты, —деп туруи берген. Ө скү с-оол „хаанга бузү ревес болган мен* дээш ка ра шору—ынаваан. Ол хааларның бирээзи Ө скү с- оолду кадарып олурда, бирээзи дедир хданнын аалынче шапкан.

Келгеш:

— Тыварын тыптывыс, чалаарывыска „хаанга бү зү ревес болган мен* дээш ынавайн-дыр, —дээн.

Хаандан:

Кара карактыг кыскыл аътка казак тергени сугунар, ак холдуг кара кишти хойлап алыиар, алды аастыг кара кө гээржикти дергилеп алЪщар, —дээн.

Демги хаа ол чү велерни алгаш, бир эштиг хапкан. Хаа Ө скү с-оолга келгеш, ак холдуг кара кижин тудуп бараалгап, алды аастыг кара кегээр- жиин сеннеп бараалгап туруп-тур.

Балыкчы ирей, кадай-биле Ө скү с-оол ү ш кылын • халаг кылдыр пактап одурганнар

Ө скү с-оол „мен алдырэр эвес мен хааннын багын ам'даа керейн* дээш, казак тергеге олурупкаш, чоруп каан. Чедип кээрге, хаан-даа бодунун багын дө жээн- де кө рү п алган, харык чок баксыраан чыдып-тыр.

— Карачангыс дангынамны берейн, малдыи ортузундан мал ү зейн, э’Кин ортузундан эт ү зейн, тос аът долганып четпес донгулчак ак ©гну дигейн, кадыг кара хожууламнын бизин-даа чылгаайн, чы- гаан тангыраамны-даа берейн, —деп муң гаранчыг ээрежи берген.

Ө скү с-оол: „ол боор ийин керем, менден чайлап кай баар сен“ дёп бодангаш, чү гле эрни шимчен, „Двжекте улус дө жекте бод ара * деп каарга, х'аан, кадын иелээ туруп келген.

Хаан малдын ортузундан малды*даа ү зе берген, эттин ортузундан этти-даа ү зү п, тос аът долганып четпес докулчак ак ө гнү -даа тип берген, карачан- гыс даң гыназын-даа ап берген.

язь

— Мээң орнумга хаан бол, —дээш, хаан таң мазын- даа дү жү п берген.

Ө скү с-оол хаан орнунГа хаан бооп, оюн оя, чигин чире чурттап чоруп берип-тир-оо-

Бижээн М. Люидуп.

‘»= ' -Лй

* »

ДОПЧУЗУ

Дрын

ЭГЕ ЧҮ Ү Л.   .                             ............................... з

4 1’АНААХЕРЕЛ                      .                                   . 15

^МӨ ГЕ ШАГААН-ТООЛАЙ +          .          ............... 53

«ТОҢ -АРАЛЧЫН ХААН......................................................... . 123

АРТАА-СЕДИ АВЫГАА-СЕДИ .                                . 159

1 КАҢ ГЫВАЙ-МЕРГЕН Л......................................................  191

УРАН-ДОЙДУ \                                                               . 245

\ БАЯН-ТООЛ АЙ*                                                           . 267

АТОС ШИЛГИ АЪТТЫГ Ө СКҮ С-ООЛ                    . . 291

' Ө СКҮ С-ООЛ БИЛЕ АЛДЫН ДАНГЫНА.                           311

ЯСКҮ С-ООП.                                                                      329

Ч А 3 А Л Г А

Редактор С. Бардо-аал

Техре!. С. СямОа-Люндуя.

Чуруу Н. Рушавтиң,

СиилЗирлээн С. Фмктяатал.

Корректор в. Ч«ч«к«*.

Т00748. Хемчээ 21, 25 п|а. Тиражи вООО.

Унген вйү 1947/ ХП—20. Чагыг № 607. ООдкү ү скомяуң
! и, пографиязы, Кызыл, Шетимкия, 5.

© helpiks.su При использовании или копировании материалов прямая ссылка на сайт обязательна.