С. Сарыг-пол. 3 страница

Хааннын кү рү нү нү н ишти хаанга кадын тып- тырының арга-хоргазы чү ү ирги дээш, бир-ле катан кончуг улуг найыр кылып туруп берип-тир.

Чоок дү жү меттери хаанга аянныг ыр ырлап, аякта араганы кудуп тутсуп турганнар. Хө и амыт- анның хө глээринге хааннын сёткил-сагыжы чырып, ө ө рү п-амырап, хө й арага-дары ишкеш. эзирий бер- ген. Чоокку дү жү меттери хаан эзирий бээрге:

— Хаан, Силер мынчага кадын чок турарга, кайын боор, бо турган хө йнү н аразындан кандыг- бирни сонуургап, кадын кылып алыры кандыр ирги? —деп хаанга айыткааннар. Ынча дээрге, хаан ону:

— Мү н-дү р, —дээш, сес буттуг сандан ширээ- зиниң кырынга ү нү п келгеш, хө й амытанны ерү, куду дескиндир кө рү п орган иргин. '

Хө йнү дескиндир кө рү п турарга, бодунуң инек- чизи кырган ирей-кадайның ТаЗаран дел уруу кө с- дү п туруп-тур эвесне.

Хаан ону кө рү п кааш:

— Ындыг болза, мээн алыр кижим бо-дур, — деи тас баштыг уругже айыткаш, —ону алыр мен> — деп чарлцк болган иргин.

Хааннын чоокку дү жү меттери уругну хааннын герге-чуузазынын иштинге хаан^биле кады олурт- каш, хаднынын ө ргээзинге чедирип-тирлер.

Чоннуң найыр-. наадымы улам киткеп, кулугур ыттын кудуруу уутунмаажаДул кижиниң кулаанын ү дү бү ткү же найырлап:

— Хааннын чоруун бү дү рдү вү с! —дел, та чеже-! е, та кажага чедир байырлаан чү вези ыйнайн.

Хаан ам найыр-наадым тарай берге. н соонда, тас баштыг кадыны-биле сеткил-сагыжы ханып, тааржып, хааннын сеткил-сагыжы оожургап, чурт- гап эгелээннер.

•Ү ш чыл болганда тас баштыг кадыны оол уруг гө рээн.

. Шыяан ам, ынчалдыр чурттап турда, хеп-хенер- тен тас баштыг кадынның сеткил-сагыжы саймаалап, кода-сү ме кезиксээр мындыг апарып-тыр эвеспе.

Кадын-даа чү зү боор, кода сү ме кезип, херим- хаалга бакылап кылаштап чоруп берген.

Бир сарыг хү ннү бадыр херим-хаалга бакылап кылаштап чорааш, хү н дү ьш, дртиц чорда, бир херим бакылап келгеш, кө рү п турарга, даады кө к-кө к бащтыг бир ү ениң кадайлар, ашактар дү к салып, дү к ө йү п турган. Кадын демгини кө ргештин, „хеей- кү йлерни, бир ү ениң амытаннарының дү к салып, дү к ө йү п турганын" деп бодап, магадап, кайгап кө рү п турган иргин.

Салган дү гү дооступ, ашактар, кадайлар дү гү - нү ң тоюн кылып, арагалап, найырлап эгелээн-дир.

Улус кидин изиг ’ халаг ырлап, хө глеп эгел'еп гурда, бир кадай тургаш:

— А-дыр, эштер! Араганы ишкен соонда— чугаалыг болгай, аътты мунган соонда чоруктуг болгай, —деп улустун ыыдын чидиргеш:

— Че, эштер, а-дыр, хааннып тө резин чогум кым тударыл? Ө лү п калган Бадына-Чечен кадынның гө рү п каан оглу тудар бе, хааннын сө влгү кадыны, инекчи ирей-кадайның уруу Тазараң нын оглу тудар ■ бе? Чогум кайызы тударыл? —деп кадай мынчап чугазлап туруп-тур.

Бир хө ртегер сеадис ашак тургаш:

— Хааннып кад^ыны Бадына-Чечен кадынның Чө рү п каан оглу турбуже, инекчи ирей-кадайнын ’ УРУУ Тазараң нын тө рээн оглу каанның тө резин кан- чай тудар чү вел? —деп харыылаан.

. Кадын ону дыннааш: „шыны-даа кээрге, мээң оглум хаан тө резин тудар деп былаажып-хуң аажып турган эвес ынчаш* кылдыр бодааш, ишти-херээ, 'баксырааш, ээп чанып каан.

Кадын ө ргээзинге келгеш, аскынга чаң гыс аяк- даа сускун ишпээн, улуг аарыг нижи дег чыдып берген.

Хаан ора:

— Аъш-чемден ишпес, аарый бердиң бе, кан- чап бардын? —деп айтырып-даа чадашкан. Адар даң ны атсы кадын чыткан ояар-ла шимчевээн.

Эртенинде чер чырып кээрге, кадын база-ла кода-балгат кезип чоруп каан. Хү ң кежээликтей апарганда, бир херимден бакылап кээрге, бир чер- де даады бир ү е аныяк ескен эр, кыс кижилер чыглып, дү к каккан турган. Демги дү гү н дооскаш, тойлап арагалап, найырлап эгелээннер.

Улус изиг-халаг, ырлап, хеглеп эгелеп чорда, бир кыс тургаш:

— А-дыр, эштер! Араганы ишкен соонда чугаа- лыг болгай, аътты мунган соонда чоруктуг бол- гай, —деп улустун ыыдын чидиргеш:

— Че, хаанның терезин чогум кым тударыл? Ө лү п калган Бадына-Чечен кадынның тө рү п каан оглу тудар бе? Хааннын сө ө лгү кадыны, инекчи ирей-кадайның уруу Тазараннын тө рээн оглу ту дар бе? Чогум кайызы тударыл? —деп айтырып тур ган иргин.

Бир ойтагар каас оол тургаш:

— Хааннын Бадына-Чечен кадынынын терээв оглу турбуже, инекчи ирей-кадайнын уруундан те- рээн оглу хааннын терезин канчап тударыл? — деп харыЫлап турган. ,

Кадын ону дыннааш: „шыны-даа кээрге, мээн оглум хаан терезин тудар деп былаажып-хунаажып турган эвес, ынчаш" кылдыр бодааш, ишти-херээ баксырааш, ээп чанып каан.

Кадын ергэзэинге келгеш, аскынче чангыс аяк суксун-сугат-даа ишпээн, улуг аарыг кижи дег чы- дын берген.

Эртенинде дан адып кээрге, кадын база-ла ко- да-балгат кезип чоруп каан. Хү н кежээликтей апар- ганда, бир херимден бакылап кө ө рге, даады бичии эр, кыс уруглар оваа-хү рээ кылып алган ой- нап турган иргин. Кадын демгини кө ргеш, бир ү е- нин чаш амытаннарын хө ө кү йлерни деп кээргеп бодал, чарашсынып, ишти-хө рээ уярап, ө ө рү п-байыр- лап турган. Кө рү п турарга, уругларның кыдыында ийи оол бир черде малгашты кончуг каас чечек- биле угулзалап туруп ширээ тудуп доозуп турган- нар.

Ийи оол ширээзин дооскаш, аргажып айг^ш, хө й уругларнын ортузун орта эккеп тургускаш, уругларны кый дээннер.

Уруглар чыглып кээрге, ийи оолдун бирээзи тургаш:

— Че, эштер! Бо ширээнин кырыйга хааннын баштайгы кадыны—Бадына-Чеченнин терээн оглу олурар бе? Хааннын соннайгы кадыны, инекчи ирей- кадайнын уруу Таза равный тө рээн оглу олурар бе? —деп айтырып турган иргин.

Бир бажын ча, йган, бартам тенек оол тургаш:

— Хааннын бодунун. оглу туруп турбуже, инекчи ирей-кадайнын уруу Тазараннын оглу бо ширээнин кырынга чү ге олурарыл! —деп харыылап турган.

База бир тенек оол маннап келгеш:

— Хааннын бодунун оглу турбуже, инекчи ирей-кадайнын уруу Тазараннын оглу бо ширээнин кырынга чү ге олурар чү вел! —дээш, малгаш ширээ- ни уу олурупкан.

Кадын ону дыннааш, думчуун чени-биле дуг- лааш, ыглап-сыктап чоруй барган.

Ол чоруткаш, ө ргээзинге келгеш, танаа кысты- на берген, тавангайы саргара берген, ыыт-дааш чок чыдыпкан.

16»

Хаан ора:

— Сен ам каш хонуктан бээр мынчаар ыыт- дааш чок чыдып келдин, аараан сен бе, чогум кан- чап бардын? Лама чалаар мен бе, хам хоор мен бе? —деп девидеп-сү ртеп айтырган чү вен иргин.

Кадын ам-на харыылап-тыр:

-- Чеже-даа улуг торени туткан хаан болзун- за, мээн бо аарыымны экиртип шыдавас сен. Амы- Тынын берзинзе-даа, бо аарыгны экиртип шыдавас сен,; —дээн. .

Хаан ора:

— Мен сээн ол аарыынны эдер дуга'йында чү нү даа канчап тургаш, ыяавыла шыдаар мен, —деп, ка- дынынга амын тангыраан берген.

Хааннын бодунуң чоокку дү жү мсди Чечен-Кара дү жү мет деп дү жү мет бар чү вең иргин. Демги дү - жү мет кадынынга хааннын. ындыг амын тангырак^ берип турганын дыннааш_ч хаанга:

— Ээче, хаан силер кандыг-даа чү венин соон. мурнун билбейн чыткаш, херээжең кижинин оп- авыяазынга кирип, амын таң гырак берипкенинер окта буруу, бү зү рел чок чү ве-дир. Хаан кижи амын, таң гырак берипкен тө лээде, силернин бодунарныц бажың ар-даа алыр дизе хсвээр-ле кү ү седир ужур- луг болгай, —дээң.

Хаан ора, дү жү мединге:

— Силерниң сө зү ң ер мү н-дү р. Мен-даа ол хе- вээр, кадынга чангыс берген сө зү м-биле дү вү рээр мен, —деп сеглээн.

— Хаан кижи ол хире бадылгазын берий тур- ган чү ве болганда, мен бо аарыымнын дугайын чу- гаалаар-дыр мен, —дээш, кадын ам чугаалаан:

— Мээн бо аарыымны хам, лама-даа хоржрк, карачангыс башкы кадайынның оглунун чү лдү -чү - рээн диригге чиир болзумза, ам бо аарыг-човалан хү нү -биле кедилер—дээн.

зев

Хаан ону дыннааш. моорап барып дү шкен, оон деткерлип туруп келгеш, Чечен-Кара дү жү мбтке: -

— Ээте, хаан кижи эдипкен аскын • ээлээр ужурлуг. Ам чеди хонгаш, кадынга мээн-улуг ог- лумнун чү лдү -чү рээн диригге чиртир-дир, —деп ду- жааган.

Демги ийи оглунга хаан тускай ө г тин берген турган. Ол ийи оол дү не-даа, хү ндү с-даа чарылбас, аажы-чанындан бээр кара чаң гыс дө мей, кайнаар даа баарда кады. чору. ур мындыг турган иргин’ ийин.

Чечен-Кара дү жү мег демги оолду „канчан ©яү ргеш, орң чү лдү -чү рээн кадынга чиртир чоор? “ деп аайын тыппайн, иштин-даштын улус-биле арга- сү ме кылып чоруп туруп берген.

. Мындыг туруп турда, бү дү ү билир угаанныг улуг оол ону он беш хонук бурунгаар билип ап_гкан турган.

Улуг оол ү ш хонук. иштннде ыяавыла дириг ү нер деп мынчаар бодан, алгаш, исзпнин берген че- миндеи хү инү д-не шоолуг ишпсйн, ону тулуп хапка артыктан хунсзинге белеткеп ан турган.. Дү ненин- не дургункаар дээрге, бичии дунмазы адар-данны атсы акызын кадарып кө рү п чыда хонар мындыг боОН-тур эвеспе.

Ол бичии оол база-ла акызыньш ьшчап сайма- раптурарын билип каапкан турган. Акызындан дунмазы:

— Он беш Конуктан бээр сээн хү ндү с* ’боорга ооргандан, дү не болур сыртыың ның адаандан дү к- тү г хан чү ге ыравазыл, акьш? —деп айтырып-тыр.

Улуг оол дуң мазының айтырыын харыылаар аай^н тыппайн^ тулуп келгеш:

• — Ооче. дунмам, сен база мен ышкаш улгады бергеш, ындыг тулуп хаптыг чоруур сен, —деп каан иргин.

Ол ынчап чаданып турар аразында, адазынын чеди хонук хуусаазы ам эртен кү ү седир бооп че- дип кедген. Кежээ хү н ажып, имир дү жү п чорда чоруур дээш ү нерге, дунмазы кады ү нер, кирерге, кады кирер мынчап туруп берген. Ол дү не кончуг хат-шуурганныг хар чаап келген.

Акызы дуң мазын канчап-даа чадааш:

— Ө ө вү стү хат-шуурган алгаш баар, дунмам, мен ө ө вү стү ң баан баглап, хар дуй чаап кааптар, мен харын э^сип аштап турайн, —дээш, дунмазын чылыдыр шуглап чыттыргаш, мегелеп даштын, иш- тин кирип, ү нү п тургаш, дунмазын караанын ужу- биле керү п турарга, удувас-даа, хө рээн ө ндейтип алгаш, олурар болган.

Улуг оол-даа ам канчаар, ө йлү г-шактыг дан адып кээр, чеже мынчап турар дээш, дунмазы уду- вайн турда-ла тулувун чү ъктээш, ыдып берген.

Хат шуурган аразы-биле ыдып чоруп олургаш, бир-ле черге баскан будун кө дү рер дээрге, кө дү р- тү нмес, черде кадалы берген ышкаш болган. Дын- наарга, дээр-даа диң мирээн ышкаш, чер-даа эткен ышкаш болган.

©где чааскаандырзын каапкан дунмазы егден ү не халып кээрге, акызы чок болган. Алгы-кышкы- зын, ыы-сыызын теп, карганып-иргенип, акызынын соо-биле далашкаш, шалдан-чанагаш кээп маннаар орта, оон каргыш-иргиш, халак-тү лээнге акызынын черге баскан буду кө дү ртү нмес болу берген чү вен иргин ийин.

Акызы тура:

— Халак-ла, халак, кү жү р чашдунмамны чү ьк- теп алгаш, салып чорбас мен бе, —-дээш, дедир ман- нааш, чеди арты ашкаш, чеди хемни кешкеш, дын- наарга, бичии дунмазы ыянын аразында та кайнаар маннай берген чү ве, у г чок барган.

Ай канчаар, черинден унерде ыглаваан боду юрта ыглая, черинден унерде муигараваан боду орта муң гарап, ыы-сыызы-биле чоруп каан чувен иргин.

Ам даады-ла халактап-тулектеп чоруп, бир хон- гаш-ла: чуьктеп алган тулупта бичии хунезининден бир адышты чигеш, бир адышты:

— Дунмам чизин, —дээш, черте уруп каап чоруп берип-тир эвеспе. Хунезини ынчап тенуп кээр- ге, чаң гыс кат-даа тып алза, чаң гыс тоорук-даа тып алза, сугнуи балыын-даа тудуп алза, оон чартыын чигеш, чартыын:

— Дуимам чизин, —дээш, черте каап:

— Дунмамдан бо уеде чарылзымза-даа, соигу. уеде черле- чарылбас мен, т-деп чоруп берген.

Дуң мазы-даа оглу олген хайыракан дег кингирт- кайнып, уш-баш чок тояп чоруп берген чувеи ый- наан.

Бир-ле чернил черинге кылаштап чорааш, кара Су г унунга келирге, суг узуп ап турган чадаг к^- ^инин изи чыткан. Кижи изи керуп кааш, демги оол дуң мазындан дың нааны чү ү ирги, кө ргени чу у ирги дээш, ист и истеп чоруп берген. Ү ш хо- яукта истеп кээрге, кончуг улуг чалымдыва уне бергеш, чалым тиинче кире берген болган. Соондан барып кире бээрге, кара чангыс лама кижи олур- ган.

Лама ора:

— Мээн бо черимге кижи келбес ужурлуг чер, ден^кайын, чууден канчап келдин? --деп айтырып- тыр.

$ ' Оол ора:

— Мен болза, айлыг черден айлап чиир, бес- тиг черден бестеп чиир, чер кезип чоруур мындыг кижи мен, —дээн.

Лам а дан:

— Че, сени оол кылып алыйн. Сени мен ном эртемге ө ө редийн, —деп-тир эвеспе.

Оол дан:

— Ынчангай-ла, —деп каан. '

Лама демги оолду шавы кылып алгаш, ном ай- тып турган.

Ламарың суглаар чери ү ш хонуктуг черден алыр турган ындыг чү вең иргин. Оон ү ш хонукта суглаар черин оол ү ш шай хайындырым иштинде суглап эккээр бооп-тур.

Оолду лама баштай шавы кылып алгаш, ам мы- рың ай тө р^эн оол кылып алган. Куйнун иштинге— бирээзи бир чарыында, бирээзи бир чарыында де- жектиг турган иргин.

Оол ийи, ү ш чыл иштинде ынчаар чурттап кел ген-даа чү вен иргин.

Лама оолду адаар дээрге, ат чок боорга, Ар- таа-Седи Хаан оол деп ат берген. -

Лама кө рү п орарга, бодунун удуп турар дежээ улам-на ен кирин, улам-на чараш бооп, оглунун удуп турар дө жээ улам-на элеп, куурарып- турар болган.

Лама ора: ■

— Сээн удуп турар дө жээн чү ге улам-на элеп, куурарып, мээн удуп турар дө жээм чү ге улам-на он кирип турарыл, чү ге ындыгыл? —деп айтырып- тыр. ’

₍ Артаа-Седи Хаан оол ора:

— Караамнын оду, баарым. нын ө дү болган» ка- рачаң гыс дунмам чидиргең кижи мен, дү не боорга дү жү мден ыр. авас, хү ндү с боорга сагы- жымдан ыравйс, ынчангаш мээн орун-дө жээм куурз- рып турар кижи мен, —деп шынын сө глеп олуруп- тур эвеспе.

Лама ора:

пе

— Эх, мындаа шаан чугааларың кайыл, чоп- кончуг кижи боор сен, —дээш, шо-тө лге каггаш:

— Сээн-биле биске тыптып болур-дур, тып- тырда, мен бурган кудуу тыпкан шаамда, сен хаан торези туткан шааида тыптып болур-дур, —дээн.

Олар иелээ ынчаар чурттап турганынын кадын-. дан, демги оол чай чок аразында ү нгеш-ле дунма- зын дйлеп, чер-делегейни кайыын бээр кезип каап- кан келир, за четим, маа четим деп ламага чугаалап, кайда-чү де черлер ады айтырар мындыг болур тур ган-дыр эвеспе.

Лама «ра:

— Хү н ү нср чү кте улуг кызыл тайга бар, чан- гыс оон кырынга ү нме шиве, —деп чагып орган нр- гйн ийин.

> Артаа-Седи Хаан оол „бо черлерни дооза кезидим', бо башкынын ол чү ү дЗэри ол боор, кижи ү нмес кандь/г аайлыг тайга боор" деп бодааш, хү н ү нер чү кте улуг кызыл тайганын кырын орта бир-ле хү н ү пе берип-тир эвеспе.

¥ пе бергеш, демги тайганын ындындыва кө ө рге. кижи дэЭргс—-ында, мал дээргс—-ында, дү к-тү меп чуве хайпып-ла турган. Демгинп кө рү п орарга. уруг-дарыг мал-маганып кадэргаи, зъдын-шарызын мунгаи, хү решкен, хө глешкен, ойнаан турган.

Ону кө ргеш, дунмазы ында чеде бержик ирги бе_; бо хө й чон чү нү кө ржү к, чү нү билчик ирги деп хө рек-чү рээ^!кө вү деп орган. Демги амытаннын ара- зынче халып кирип каар дээш, хү ннү кө ө рге, лаг ба'жында олура берген.

\ Деднр ламазынын куюнче халып чана берген. Келгеш ол дү не уйгу-даа чок, башкызынын ижер- чиир чемин, ыяш-даЖын белеткеп тура хонган. Чоруур дээнин башкызынга-даа ыыттаваан. Эртенинде оон чоруткаш, улуг кызыл тайгазы- вын кырынга ү не бергеш кө рү п орарга, дү к^тү мен чон хевээр ү ймевишаан турган.

Хө й амытанның аразынче Артаа-Седи Хаан оол халып кире берген, ол чоруткаш, оваа-хү рээ дагаан черге барган. Ында бир ү енин аныяктар хү реш, чарыш кылып турган.

Кү жү р эр демги хө й амытан-биле хү решкеш, база шү глү р, чарышкаш, база эртер мынчап туруп берген иргин ийин.

Кежээге дээр ынчаар хү режип—шү глү п, чар- жып—эртип кээрге, хө й оолдардан Артаа-Седини:

— Чү ү мындыг албыс-шулбус ышкаш чү вел, адаарга—ады чок, айтырарга—чурту чок, —деп туруп берген.

Артаа-Седи Хаан оол тура:

—- Адаарга ады чок, айтырарга чурту чок ки- жи кайда чү вел, эштер: Ак-Ойда саадаан Ачыты башкынын оглу Артаа-Седи Хаан оол деп киЖи мен, —деп алдыртпайн, дедир халып чанып келген.

Чедип келгеш, башкызынга:

— Хү н ү нер чү кте улуг Кызыл тайганың кы- рынга ү нгеш, артынга четкеш келдим. Хей амытан оваа-дагаан, хү реш, чарыш кылган турган черге баргаш, хү решкеш—шү ү лгеш, чарышкаш—эрткеш, келдим, башкы, —деп-тир эвеспе.

Лама ора:

— О-ох, оглум, тоожок болган-дыр. Оода анаа чорааш, оода адан адын, бодун адын сеглеп бербес чү вең ни, оглум. Бисти-даа ам ө лү рген-дир. Мен болза, бо Ак-Ойга олургаш, ном, буян кылып олу- рар дээш келген кижи болгай мен. „Анаа баргаш, ол артында курьяк ап, ажы-тө л тө рү дү п турар- дыр, “— дээш, мени ам сү рү п келир боор деп-тир.

Ү ш хонган сө ө лү нде лама ора:

— Мени улус канчап-даа турза, сен черле ыыт- тава, —дээш, оглун куюнун дедир чарыынга хола паш-биле базырып каан.

КуЙга хей улус чедип келгеш, ламаны:

— Сен Ак-Ойга ном, буян к& лыр деп келгеш, курьяк ап, ажы-тө л тө рү дү п турар-дыр сен але, алга» курьяаң, ажы-тө лү ң кайыл? —дишкеннер.

■ — Мээн алган курьяам, ажы-тө лү м кайда чү ве ийик? —деп айтырып орган.

— Ага! Ынчанмайн сен! Сээң Рглун Артаа-Се- ди Хаан оол канчанган. Хө й амытан-биле сү ү т ү н- дургеш, келген-дир, —дээш, хей улус ламаны оон- мфон тутчуп алгаш, эрээдей-ле берген.

Ламанын ужу-бажындан ханы сыыгайнып тек- тү п туруп-тур.

Артаа-Седи Хаан оол дыннап чыткаш, шынап- даа болза, мээн башкым буруу кылган эвес дээш, хү лер пашты чара тепкеш, тура халып келген.

— Бо чү ү -дү р. Оглун бо-дур! —деп хей амытан ынча дээрге, оолдан:

— Бо чү ү дээринер ол, мээн башкым-дыр! Мени тө рү п-даа албаан, мен чер кезип кылаштап чо- рааш, тып кээп шавы болган мен, —дээн.

Башкызы база-ла шынын сеглеп, мээн ханым хей чү ге теп турар силер, —деп олуруп-тур эвеспе.

Демги улус шынын бү зү реп кергеш, ийи адаш- кыны каапкаш, чана берген иргин.

Байбын хаанның кадыны ол ламанын шавызы чү ве-дир. Кадын демги ламаны улус эттеп турган деп дыннааш, чалаткан-дыр.

Лама ынавайн:

— Мен мында ө скү с чаш оолдуг кижи мен, улустун уруг-дарыы-биле чокшу бээр, тенек оглум казн албас мен, —деп харыылаткан.

Лама ора оглунга:;

— Кандыг, чү ү -даа кижи манаа келзе, уй-балай тенектейип турар сен. Сең ээ ооргалангаш, мен> олурар мен, —дээш, оглуцун эьт-кежинге дооза саа-

зын чыпшыргаш, кодур кижи кылдыр ескертип алган. '

Байбын хааннын кадыны:

. — Башкыны оглу биле кады чалап эккелиң ер, —

дээш, база улус ыдыпкаң.

Улус чалап чедиц келген. Чеже чаладыр, арга' чок бооп кэ& рге, лама оглун эдертип алгаш, кгл- ген улус-биле кады чоруп каап-тыр эвеспе.

Лама чеде бээр орта, арага-дары чыггаш, от, бурган аагыдып, найыр-хурум кылыц туруп берген чувен иргин ийин.

Хей амытаннын эзирии улгадып, хеглеп ырлап, чиинейнип. турар аразында, лама унуп чорда, чиге соң гаартан кончуг улуг казыргы келгеш, ламанын рваадайын ушта беелдеп алгаш- барган.

Ам демги хей дук-тумен чон аьттыг, чадаг ла- манын оваадайын сургеш, чоруп берип-тир эвеспе. Ол ара-албатыдан ламаның казыргы алган оваадайын четкен кижи чок болган. Ламанын оглу адазы- нын холундан ушта соп алгаш, оваадайны суруп чоруп каап-тыр.

Артаа-Седи Хаан оол ол оваадайны суруп чо- рааш, чедип худуп алгаш, келирге, оолдун даштын кодур кижи ышкаш кылдыр Хырбалап каан хамык саазыны дер-буска ылбырап, хей-салгынга кайда турар боор, черде хоорлугулап чыткылап калган, кодур оол кончуг ү зескү ү лең чараш оол бооп чедип келген чувен иргин ийин.

Демги оолдун узескуулен чаражын ара-албаты чон кайгап, Байбын хаан:

—Чангыс уруумну башкынын оглунга берип. оол- ду кудээ кылып аар кижи мен, —дээш, найыр-наа- тымны улам ургулчулээш'туруп алган.

Мынчангаш Артаа-Седи Хаан оолду хаан кудээ кыдып алгаш, тос аът долганып четпес докулчак зк ө ргээ тиккеш, уруу-биле кадь} олуртуп каан.

ОоЛдуң башкызы:

— Мең оглумдан чарылбас кижи мен, —дээш, куюнга дедир барып саадаарын ынавайн, оглунуң чанынга хаанның дуган-хү рээзинге саадап олуруп ап-тыр эвеспе.

Ьайбың хаан ора:

- Мээң кү дээм кончуг эрёс-эрлик кижи чү - ве-дир, агым суглар хаанынын миндирияа деп эрги- нези бар чү ве, ону хө ң амытан чадап каан, ол эр- •тинени чалап эккеп берип кө р, —ден кү дээзин ай- былаан.

Сал баглап алгаш ол эртинени алыр дээш, че- же сал ү ревээн, ‘чеже кижи амызындан чарылбаан дээр!

Артаа-Седи Хаан оол сугга балык дег чү вең иргин. Кү жү р эр-даа эшгип чоруп берип-тир эвеспе. _?

Агым-суглар хаанынын ө ргээзинге Артаа-Седи Хаан оол барып чедип-тир.

Хаанның саадап 'Турар чери кончуг ногаан, кан- чаар-даа ужуру тывылбас, карак чингиртиленип турар каас болган. Хаанның кадыны оолду кө ргеш, карааның чажы тө ктү п, моорай бер чазып орган.

Амыр-мендизин айтыргаш, оолдан:

— Байбың хаан силерниң миндирияа эртинең ер- ни чалап эккеп бериң ер дээрге, чор мен, —деп айыт- кап-тыр эвеспе.

Хаан ора:

— Чалап ап болур силер. Ындыг болза-даа, чалап. алыры берге чү ве, —деп-тир.

'. Артаа-Седи Хаан оол ора:

— Хаан Силер хайырлаар болзуң арза. берге-даа болза, чалап ап болур-ла ыйнаан. —деп мындыг сө г- лээш, кадыннын оолче карак салбайн кө рү п, караа-

нын чажы бү лдең ейнип дамдылап, моораар чыгыьг баскырап орарын кергеш, оол;

— Кадын агбай, мен кирип кээримге чү ге хай- лап орары ол ирги? —деп айтырган.

Кадын ора:

— Шө лээчи ө ртемчейниң удузу ындыг болгай, Силер кирип кээриң ерге, силерниң ышсыың арга мен шыдашпайн ор мен, —деп-тир.

Артаа-Седи Хаан оол ону дың нааш:

— Ээй, ындыг болза, мен дарый-ла чайлап бе- рип керейн, —деп сагыжы човап чугаалаан.

Агым сугларның хааны ора:

— Кара суглар хаанында мээн Алдын мелегей, Оюу мелегей деп ийи мелегейлерим бар, оларны. менээ эккеп бээр болзунза, миндирияа эртинени’ алыр силер, —деп сеглээн.

Артаа-Седи Хаан оол:

— Ындыг-дыр, —дээш, оон кээп чоруткаш, кара суглар хаанында Алдын мелегей, Оюу мелегейнин; турар черинге чеде берген.

Барып чеде бээрге, ийи мелегей хү нде-ле чү с кижиниң баарын чиир мындыг турган. Ийи мелегейнин чү с кижинин баарын чиир черинге Артаа-Седи Хаан оол удуучаннап чыдып алган.

Ынчап чыдырда ийи мелегей сугдан ү нү п чоруп ора, аразында чугаалашканын дың наан:

— Чү ве билбес деп чү вениң кончуун к ерем, биске чиртир дээш удуп чыдар, бир эвес чуве билир кижи болза, бис ийи мелегейни соккаш, чиир болза, бир кузарда—алдын кузар, бир кузарда— оюу кузар, эртемниг оол боор-дур ийин, —деп " чу- гаалажып чоруп органнар иргин. ₄

Артаа-Седи Хаав оол ону дың йааш, туруп кел- геш, белеткенип алгаш, манап орда, ийи мелегей* даң гаар эртен келген.

Артаа Седи Хаан оол нйи мелегейни шак ол орта соккаш, эьдин чигеш, ол-ла черинге ү ш хонук- та удааш чыдыпкан.

Ү ш хонукта удуп-удуп, туруп кээп, „мелегейлер- нин оозу чогум шын бе, кандыгыл? “ деп бодааш, эдээн чадып алгаш, анаа кускан.

Бир кузарга—алдын-даа хевээр ле, бир кузарга, оюу-даа хевээр-ле бооп турган.

Артаа-Седи Хаан оол оон кээп чоруткаш, Агым-Суглар хаанынга барып, алдын-биле оЮуну кус- кулап бергеш:

— Силерниң чарлыың арны кү ү сетим, мээң ча- лап келген эртинемни хайырлаң ар, —деп сө глээн.

, Хаандан:

— Ындыг-дыр. Бо борбак ногаан миндирияа эртинени хаанынга чедирип бер, —дээш, эртинезин ап берип-тир эвеспе.

Артаа-Седи Хаан оол миндирияа эртинени чеди ң улаш сарыг кадак-биле ораап алгаш, . чоруп каан- даа ч. ү вен иргин.

Артаа-Седи Хаан оол хаанынга эртинезин эккец берген.

Хаан*орта амырап-байырлааш, кудээзинге боду- нун хзцн ширээзин дү жү п берген.

Артаа-Седи Хаан оол ам хаан болган чү вең иргин.

Хаан тө резин туткаш туруп турда, Артаа-Седи Хаан оолдун кадыны ора:

— Сээн-биле бис ий и чангыс черте олуржуп, сен хаан болганындан, мен кадын болганымдан бээр сээң сагыш-сеткилин ө скерилген-дир. Безин дү не удуурда менче кө рнү п удувас, дангаар-ла хая кө р- нү п удуп, аң дарлып-дү ң дерлип чыда хонар мынДыг- дыр сен. Мээн-биле таарышпас кижи болганЫнда, турала'ан кижинни тып ап кер, —деп чугаалап-тыр эвесле.

Артаа-Седи Хаан оол мегелээр ар га чок бооп келгеш, ам шынын чугаалап-тыр:

— Сээң ынча дээриң чө птү г, шын чү ве-дир Мен болза, караамның огу, баарымның ө дү болган карачаң гыс дунмам ышкынган кижи мен, дү не боор- га—дү жү мден ыравас, хү ндү с боорга—сагыжымдан ыравас мындыг. Мынчангаш дү не безин удуй албас, аң дарлып-дү ндерлип, оон ажыын ажыыр кижи-дир мен, —деп чугаалап-тыр.

Кадыны ора:

— Мындаа шаан чү ге чугаалавас кижи боор сен? Сен хаан, мен кадын болганывыста, ында чү ү боор, хамык ара-албаты, аг-шеригниң. херээ чү ү боор, чың п алгаш, барып дилээр-дир, —деп мындыг сеглээн.

Артаа-Седи Хаан оол ора:

— Ындыг-дыр, —деп чө псү нгеш, аърга-каскак ди- лээр деп улуг чар кылгаш, хамык ара-албатызын, аг-шерң ин эдерткеш, айның чаазында, хү ннү ң эки- ’зинде хаан, кадын башгааш, дуң мазын дилээш чо- руп берген-даа чү вең иргин ийин.

Бир-ле чернии черинге Артаа-Седй Хаан оол дилеп чоруурга, та чежен, кажан баск'ан ис чү ве, малгашта Кызыл даван кижи изи чыдып-тыр эвеспе

Ү е-дү птеги исти истээш, чоруп бергээн. Ис- тээш бар чыдарга, ол ки, жи кат, тоорук, чимис чигеш, чартыын даш кырынга каап, „чартыын акым чизин, акым-биле бо ү еде чарылзымза-даа, сонгу у еде ужуражыр кижи мен“ деп бижип каап чораан мындыг боой-тур. “

Ийи, ү ш чыл истеп-истеп кээрге, ийи-ү ш ай хиреде чоруп чораан бооп, ^улам чоокшулап чораан. ¹ Ш '

Ийи, ү ш ай исгей-истей кээрге, ийи-ү ш хонук- та- чораан бооп, чоокшулап, чартыын акым чизин

17«

дээш артырып казн чимизи канчанмаан-даа хевээр чыдар бооп-тур.

Ам истей-истей кээрге, ыыды дынналып, кир- гирткейнип чоруп ора, аң зый берген мындыг бол- ган иргин.

Чоокшулад чедип кээрге, дунмазынын бажынын дугу караан дуглаан, эьди-кежи дээрге, мал кежи ышкаш дуктуг болу берген:

— Акымдан чарылзымза-даа, алызында барып черле чарылбас мен, —деп чугааланып кеступ чоруп орар мындыг болган.

Артындан аяар кедеп чедип келгеш, Артаа-Седи Хаан оол дунмазынын белинден кужактангаш олу- руптарга, дунмазы акызын оран-делегейни уш ай хире дескиндир сө ө ртү п келген.

Акызын уш ай хире сө ө ртуп келгенинин сө ө - лунде, дунмазы акызын ам танып каан.

Ийи алышкы ам ол орта ыглажып-сыктажып, окшажып-чытажып ужурашкан чувен- иргин.

Ийи алышкы оон кээп чоруткаш, дилээн еерунг ге чедип келгеш, Артаа-Седи_лХаан оолдун аалынче чоруп каап-тыр эвеспе.

Чанып келгеш, дунмазынын бажынын дугун чу- лээш, идик-хепти кедириптерге, ийи алышкынын дө мейи мырынай ылгаштырбас, онза узескуулен-ча- раш турган иргин.

Акызы дунмазынга ат; тыпсыр чуве деп, ара- албатызын чыып, арага-дарызын чыып бейеткенгеш, найыр-байырны кылып туруп берген турда, ачыты башкызь? * келгеш, оолга:

— Авыгаа-Седи Хаан оол деп адаар-дыр, —деп мындыг болган.

Найыр-наадым улам киткеп, оюн-тоглаа улам киткеп туруп-тур.

Найыр-байырын дооскаш, ийи алышкы олуруге турда, хаан доктаавас кү рү бар деп мындыг чү ве дың налып, „чаң гыс кадынга чү с хаав доктаайаан* дижип турар бооп-тур.

' Ийи алышкы сү мелешкеш:

— Чаң гыс кадынга чү с хаан доктааваан де», чү л ол? Ындыг чү вр канчап турар. Хаан доктаавас кадынга бис хаан доктаадып бээр бис, —дишкеш, ийи алышкы кады чоруп каан чү вең иргин ийин.

Ийи алышкы чернин черинге, ховайнын хову- зунга чрруп олурда, ында ийи оол шош кылып турган.

Артаа-Седи Хаан оол:

— Чернин черинде, ховайнын ховузунда туру» алган чү нү хунаажып, шош кылып турар улус силер, оолдар? —деп айтырып-тыр эвеспе.

— Бирээвис дагжавас кара идик деп чү вени тып алган аттыг, бирээвис ужалаан аттыг, тып ал- ганывыс берип-даа болбас, ужалаайывыс ап-даа бол* бас, бо, аразын харын силер айтып беринер, —деп ийи оолдун бирээзи мындыг сеглээн..

Авыгаа-Седи Хаан оол тургаш:

— Дагжавас кара идиинерни биске берип кааш, карак четпее чиргилчинниг сарыг ховунун бажын- дан чаржып келинер, чарыщкащ, орта эрткенинер алзын, —деп сеглээн.

Ийи оол-даа карак чедер, четпее хире чорда» ийи алышкы дагжавас кара идикти алгаш, чашты берип-тирлер.

Ийи оол чарышпышаан чедип келирге, ийи оол кайда боор, чиде берген, ийи оол куруг черге:

— Сээң балан, сээн балан! —дижип туруп кал- ганнар.

Демги ийи алышкы ол идикти алгаш, чернин те-* ринге чрруп олурарга, база ийи оол чошкун турган. ' •

Артаа-Седи Хаан оол:

— Чү нү хунаажып, чү ге чошкуп тур силер, оолдар? —деп айтырып-тыр эвеспе.

— Бирээвис ажыталыр кара бө рттү тып алган аттыг, бирээвис ужал-аан аттыг, тыпканывыс берип- даа болбас, ужалаанывыс ап-даа болбас, мынчангаш чошкуп тур бис, —деп ийи оолдуң бирээзи мындыг харыылаан. ”

Авыгаа-Седи Хаан оол тургаш:

— Ажыталыр кара бө ргү нерни биске берип кааш, дө ө карак четпес чиргилчинниг сарыг хову- нуң бажындан чаржып келиң ер, чарышка эрткенин- ер^ажыталыр кара бө рттү алзын, —деп мындыг сег- леп-тир.

Ийи оол чоруткаш, карак чедер, четпес хире чорда, ийи алышкы ажыталыр кара бврттү алгаш, чаштЫп чоруй барганнар. Ийи оол куруг черге чар- жып|келгеш:

— Сен бердин, сен бердин, —дижип куруг черге -чошкуп туруп калганнар.

Ийи алышкы шак оон кээп чоруткаш, бир-ле чернин черинге чоруп олура, ыяш-даштыг черге кээп, бир тооруктуг пө шке ү нү п алгаш, демгинин тооруун чип олурганнар,

Тоорукту чип олурда, дү к-тү мен хой чон демги пө штү н адаанга долгандыр чыглып келгеш, чү с хаан доктааваан кадынга чаа хаан тып олуртур деп пө штү лагып турганнар.

Ол хө й чон демги ийи оолду-даа кербээн-дир эвеспе.

Чон дагылгазын доозуп, арага-дарызын аскын мзидир ижип, хеглеп, ырлап турда, АвЫгаа-Седи Хаан оол пө штү ң бажындан халааш, лозунге кээп лушкен, хей амытан оолду кө рү п кааш:

— Оран-деяегейден чаа хаан тывылган, —деп ө ө рү п, оолду хө й амытан хол бажынга кө дү ржү бер- ген, ол аразында Артаа-Седи Хаан оол дунмазынын соондан база-ла шурай берген.

Хей амытан улам-улам хеглеп:

■ — Оран-делегейден чаа хааннар шаннады, —ди- жип, Артаа-Седи Хаан оолду чү с хаан доктааваан кадынга хаан кылдыр олурткаш, дуң мазын ол кү рү - нү ң нояны кылдыр олурткан-дыр эвеспе.

Мындыг бооп турда, ийи алышкы сү мележип^ Артаа-Седи Хаан оол, дуң мазынга:

— 'Че, сен дагжавас кара иди кт и, ажыталыр кара бө рттү кеткеш, чааванны ү ргү лчү кедеп эде- рип тур, —деп-тир.

Кадын ө ө нге чү гле дү не хонар, эртен чорут- каш,. сураг баар, ыыт-дааш чок мунгаргай ч& руп турар апарган.

Бир эртен кадын дан бажында тургаш, чоруп- ла берген. Авыгаа-Седи Хаан оол ажыталыр кара бө ргү н, дагжавас кара идиин кеткеш, чаавазын эде- рип чоруп-ла каан.

Кадын бир-ле черте баргаш, тозан аът долга- нып четпес докулчак ак егге баргаш, кончуг каас орун кырынга сандайланып олуруп алган. Ө гнү ң ишти кижи караа, чингиртиленип турар каас ^болтан. ' .

Олурган сө ө лү нде, кара торгу тоннуг, кара саар идиктиг кончуг эр кирип келген.

Кирип келгеш:

— Чаа хаан, чаа ноян саадаан дээрЛ'кайы-хире эртем билиглиг, угаан шыдалдыг улустар-дыр, — деп айтырып-тыр. ,

— Оларда эруем-шиди чү ү " боор, багай оолдар- да, ыяш-даш кезип чораан чү велер ышкажыл, —-деп кадын мындыг харыылаан.

_т Э-эй, улусту ынчаар ажыр кө рү п болбас. Улуста кандыг эртем-шиди чок дээр. Оларны тап- тыг хынап туруп болгай-аан, —деп бирээзи мындыг сө глээн.

Че, ам, мен моон чангаш, чү нү кылыр ужур- луг мен, —деп кадын айтырып-тыр.

Сен моон баргаш, чаа хаан, чаа ноян саа- даан дээш, арага-дарыны, ара-албатыны чыып ал- гаш, оваа дагыт. Сан чыдынга дыка багай кижи мен, сен сан дыка салдырбас сен, —деп мону сө г- лээн.

Кадын оон чор. уткаш, чанып келген. Кадын ам- на хө глү г-омак:

— Чаа хаан, чаа ноян саадаан, оваа дагыыр чү ве, —деп, арага-дары чыып, ара-албатызынга-, чар кылып туруп берип-тир эвеспе.

Авыгаа-Седи дың наан, кө рген чү везин акызын- га шелээн черге чугаалап берип олуруп-тур,

Акызы оргаш, дуй^азын:

— Ынчаарга, сен ону чү ү деп бодадын? —деп айтырган.

Дунмазындан:

— Овааны дагыыры _хчө птү г. Бистер аң аа шуп- тувус баар ужурлуг бис Ону эртип алыры белен деп бЬдаар мен. Овааны дагып турда, чаавам'сан шоолуг салбанар дээр орта, сен халаг эзнрик бооп алгаш, артыш-уртуш, эьт-ү с-биле санны эндере сал- дырывыт. Мен чү нү -даа билбес бооп тенектенип маннап турар мен. Сен мени атынып каап турар сен. Оюн каткылыг турган кадын ам-на санны эндере салдырарынга хорадап, кылыктанып эгелээр эвеспе. Ынчаар орта’, мен чаавамның оозу мү н, сени эндере эзйрип алгаш тенип турар дээш, мен саң да- ерттенип турар аъш-чемни билээм сывырып каапкаш, барып ап чип турар’мен. ? алып каан сан-

дан чү ве ап чип турар теней кулугур сен дээш мени сен овааны ү ш долгандыр сө ө ртү п туруп этээш, сан мурнуң орта чаза ойтур, октаптар сен. • Мен ойталап ө рү кө рнү п алгаш, ыгланайнып чыдар мен. Сан ыштанып турда, хө й куш хайнып турар, саң ның ыжы арлы бергенде хө й. куштуң ү стү нге чаң гыс улуг кара куш турар. Сен ыдык огуннун бажынга кудурук шашкаш, хө й улус-биле₍ кады ку- райлап эгелээр сен. Демги кара куш ыдык огунун бажындан кээп адыШтаар эвеспе, ынчаар орта мен тура халааш, куплен ийи дава^ындан сегирип аар мен. Сен ыдык огунну каггаш, ийи чалгынындан сегирип ал, оон ам куштуң дү гү н дегерезин чулгаШ, чү гле ийи чалгынын артыргаш салыптаалы. ^деп чу- гаалаан. < -

Акызы: ■

— Чө п-тү р, —деп харыылаан.

Арага-дарызын чыггаш/ ара-алфатызын эдерт- кеш, хаан, кадын, ноян баштааш, дегерези оваа да- гыдып эгелээннер.

Оваазын дагып, найыр-хурум кылып туруп бер- тен. КадынНың ө ө рү штү г омаа-даа хвлчок бооп-тур эвеспе.

Сан салыр дээрге, кадын сан-даа салдырбас мындыг болган. ^:. *

Хаан-даа халаг эзирик бооп алгаш, эндёре сан •салдырган. Демги санный ыш-бузу медээ чок.

Кадын ажынып-хорадап ү нген. Авыгаа-Сёди Хаан рол чаавазынга бодчуп:

•— Акымнын оозу болбас, —деп, билээн сывыр- тынып каапйаш, саң да ө рттенип турган аъш-чемнн чигеш туруп алган.

Акызы дунмазын овааны уш” долгандыр сө вртү п этээш, сан муриунче ойтур октапкан.

> 84

Дуң мазы ө рү кө рү ндү р ойталап чыдып алгаш, ыглап-ла чыдып-тыр.

Саң ның ыжы чидип чорда, ыглап чыткан оол кө рү п чыдарга, ө рү хайнып турган хө й куштуң ү с- тү нде улуг кара куш ужуп туруп-тур.

Хаан баштааш, улус курайлап эгелээн. Демги улуг кара куш акызының ыдык огунче кылыйбы- шаан келгеш, бажындан кээп ап чорда, Авыгаа-Се- ди Хаан оол тура халааш, куштуң ийи даванындан кээп сегирип алган. Акызы ыдык огун октапкаш, куштун ийи чалгынындан сегирип алган.

Ийи алышкы куштуң бү гү дү гү н дооза чулгаш, ийи_! чалгынын’ артыргаш, салыпкан.

Кадын-даа ө ө рү шкү -маң найцн ышкынгаш, кара- ра ө лү п дү жү пкен.

Найыр доозуЛган.

Шупту чанып келгеннер.

Кадын база эртен эрте чоруп каан. Авйгаа- Седи Хаан оол ажытаныр бө ргү н, дагжавас идиин кеткеш, чаавазын эдерип чоруптуп-тур эвеспе.

Демги-ле ө гге кадын барган. Ө ө нге баргапъ элээн ү р болган соонда, тонунун ийи чең ин кедип алган, кызыл чанагаш эр кирип келген.

Эр ора:

— Че, кө рдү н бе? Чер-делегей кезип чораан тенек оолдарда чү ү боор деп чү н боор. Менй мы- рың ай елү рү п каар частылар, —деп чугаалап-тыр.

— Ам канчаар бис? —деп иелээ сү мелешкен^

Демги зр олура:

— Моон сен чоруткаш, чаа хаан, чаа ноян саадаан оюн-тоглаа кылыр чү ве—дээш, сес хана - чыжыр-демир ө гнү тиктиргеш, он беш хонук хнреде дү н-хү н чок шыдыраала. Ынчаарга, шы- дыраалаан вгге от оттулдурбас кылгаш, одунун ор- ң унга бир барба дары тө ккеш, ооң ортузунга кү жү

'145

шашкаш, ону кывыскаш, тапкы тыртар кижи оон от ап тапкылаар кылып каар эвеспе, баргаш, олар- нын байдалын оон-биле бир таарыштырып кө рейн, — дээн.

Кадын база чанып каан.

Дуң мазы акызынгг^ кээп дың наанын чугаалап берип-тир. '

Артаа-Седи Хаан оолдан:

— Ол-даа чө п-тү р—деп сеглээн.

Сес_; хана чажыр-демир ө гну-даа тип каан, сес кижи шыдыраалап эгеяээн. '

Шыдыраалап тургаш, Артаа-Седи Хаан оол арай угаан албаарап, арай утура кагылаптар апарган. Авыгаа-Седи Хаан рол акызынын утурупканын кер- геш: •

— Хаан кижи ынчаар угаан албаарап тургаш шыдыраалаар чү ве бе? „Дугар-Дамба ту! Шагба- Дү гер ша“ деп кө жер ужурлуг—деп сымыранып, акызынын эктинден туткаш, сергеди силгип турган иргин.

— Авыгаа-Седи бир кө ө рге, демги шанчып каан кү жү нү ң оду дарыда мугур сө ө м хире чедип келген турган. Эр ү нү п алыр дээн кижи бооп ме- гелеп ү не халааш, ө гнү ң ерегезинин. баан эжикте эккеп каан. »

Кү жү нү н оду дарыга чоокшулап келир орта, демги кадын ө гге олурбас ү нер, кирер мындыг апарган.

Авыгаа-Седи Хаан оол кадын ү нерге кады ‘ү нер, кирерге кады кирер мындыг чоруп турган.

Кү жү нү Н^тоду дарыда дээр> чедип келген. Авыгаа-Седи Хаан оол карааның ужу-бйле ө г дү ндү ү н- че кө ө рге, кырында кара куш орган.

Кү жү нү ң оду’дарыга чедип, жйи-бири чык-дарс кыннып частып эгелеп чорда, акызы-биле чаавазын

1-е

дуң мазы ийи чартыынга куспактап алгаш, ү не ха- лывышаан, ө регениң баан дуй шелерге, дү ндү кте куш ө ^ү ң иштинче аң дарылгаш, ө где дарының кы- рынга кээп дү шкен.

Авыгаа-Седи Хаан оол ийи кижизин колдуктап алгаш, ыдып-ла берген.

Дары-частып ү нерде, сес хана чыжыр-демир ө г хү л-далган буступ чаштаа_чн, де\1ги кара куш чү ү - - даа чок хып калган.

Хаан, кадын, ноян ү жээлээ чанып келгеш, олу- руп турда, дү не ортузунда кадын ү не халааш, ыг- лап-сыктап салып берген. Авыгаа-Седи Хаан оол ажыталыр бө ргү н, дагжавас идиин^кеткеш, кадынны база-ла эдерип чоруп каан,

« Биеэги чараш-чаагай ө ө нге кээрге, чү ү -даа. чок, чараа-думаа дег элбер-самдар чү ве болган.

Баарга биеэги кээп турар эр-даа чок. Кадындан:

— Дугар-Дамба! Дугар-Дамба! Дугар-Дамба! — деп ү ш катап кый дээрге, чү ү -даа чок, биеэ багай ө ө н дү ктү г-ары ү ш катап долгандыр ушкаш, чоруй барган.

Ам канчаар, кадын ыглап-ыглап, чанып каан. Авыгаа-Седи Хаан оол кадынны мурнай маң нааш, акызынга кээп:

— Ам чү ү -даа чок болган-дыр. Чү с хаан док- тааваан кадынның ам кайнаар-даа баар чери чок ' болган, ам кымга-даа кадын бооп болур-дур, —деп еө рү п чугаалаан иргин.

Мынчайгаш ол кадынга хаан доктааган.

Артаа-Седи, Хаан оол ам дуң мазынга:

— Ындыг болза, хаан доктаавас кадынга хаан- ны доктааткан-дыр бис. Ам ээп чанар ү е келген. Мен ^ончуг дү шчү кижи мен. Бо чурттуң шптинде кончуг эртине чү ү лү бар-дыр. Сен ажыталыр бө рттү, даг-жавас идикти кеткеш, ону тып. Сен чоруп чо-

1»7

руур болзуң за, рл эртине ыяавыла тыптыр, —деп иону соглээн. /

Дуң мазы ора:

— Ындыг-дыр, —дээш ажыталыр бө ргү н, дагжа- »ас идиин кеткещ, кода-сү ме, кажаа-хораа, ег-оран кезип чоруп берген.

Бир черге кылаштап чорааш кө ө рге, кыдат ки- жи кончуг чараш кө рү нчү к тудуп алган кө рнү п орган. Кө рү нчү ктү бодунуң арнынга тударга, кара элчиген апаар, ескээр тударга, бо турган ертем- чейде чү ве бү гү дези аң аа кө стү р мындыг кө рү нчү к болган-дыр эвеспе.

Ол кө рү нчү к тоң херектиг-дир эвеспе деп бо- дааш, Авыгаа-Седи Хаан. оол ону оорлап аптар-дыр деп ызыртыр манааш, турупкан. *

Кыдат кижи оозун кө рдү нү п-кө рдү нү п, хаар- жак иштинге суп кааш, ү не бээр аразында, кө рү н- чү ктү Авыгаа-Седи оорлап алгаш, акызынга аппар- ган.

Акызынга баргаш, кайгамчык кө рү нчү ктү кан- чап эккелгенин хө ө реп берген.

Акызы ора:

— Ол-ла болгай, чорук бү ткен-дир, —деп, чу- гаалааш, кө рү нчү ктү ң бир чарыын квө рге, оран де- легейде чү ве шупту кө стү п, бир чарЬтын кө ө рге, кара элчиген кө стү п турган.

Артаа-Седи Хаан оол дуң мазынга чугаалаан:

— Сен ам чааваң га баргаш, элдептиг чараш чү ве тып алдым—дээщ кө рү нчү ү ң нү ң элчиген апаар чартыын кө ргү зер сен. Кадын кара элчиген апаар эвеспе, бок-сак чү дү рү п алгаш, чанар бис. Хаан куру чаа хаан, кадындан тып алгай-аан, —дээрге, дуң - мазы:

£ ■

— Ындыг-дыр, —дээш, кврү нчү ү н тудуп алгаш, чаавазынга маннап чеде берген:

— Элдеп кайгамчык чараш чуве тып алдым, чаавай, кө рем бо, —дээш, кө рү нчү ү нү ң кара элчиген болу бээр чарыын кө ргү зерге, чаавазы кара элчиген болу берип-тир.

Ийи алышкы бок-сагын ол кара элчигенге чү - дү рү п алгаш, чанып чоруп каап-тыр эвеспе.

Ол-ла чоруп чорааш, Артаа-Седи Хаан оолдуң аалынга чедип келгеш, кара элчигенни Артаа-Седи Хаан оолдуң чсадайынга кө ште-дү ште бок-сагын чү - дү рер элчиген кылып берген. _о

Алышкылар алданчеден хонукта найырлап, байырлап чыргап алгаш, аал-оранын кө жү ргеш. ^тө - рээн чурттунче чанып чоруп бергеннер.

Ийи оол Байбың -Хаан катынын чурттунун кы- дыындан ү нү п, Далай-Хаан адазынын чурттунун]кы- дыынга кө жү п чоруп олурда, Тазараң кадык дну дыннааш, амы-тынынга боду четинип ө лү берген;

Ийи оглу хаан кү рү зү нге кээп, адазынын амыр- мендизин айтырып, найыр-наадымын < кылып турган- нар.

Шыяан, ам чү зү боор, Артаа-Седи Хаан оол—- Байбың -Хааннын чурт-тө резин тудуп хаан бооп, Авыгаа-Седи Хаан оол—Далай-Хаанның чурт-тёрезин тудуп хаан бсУоп, оюн оя, чигин чире чурттай бергеннер чү вең иргин ийин.

Бижээн М. Идам-Сюрюн.

ЬАНГЫВАЙ-МЕРГЕН

БААЗАҢ АЙ ЫТКАН

(УЛУГ-ХЕМ РАЙ0НУН. У11

ЧААТЫ СУМУЗУ)

ки шагньж эктинде, багай шагның бажында II* эргектиг эр атчып болбаан, эгинниг эр тут- чуп болбаан, арынныг эр удур кө ржү п бол- бас, аастыг эр чугаалажып бү тпес, эрнин эрези Кангывай-Мерген дээрзи чораан чү вең иргин.

Кангывай-Мерген дээрзи Каран-Чү зү н кадын- ныг. Каран-Чү зү н кадыны—48 кожаланныг, 24 ма- ганалыг, айньж, хү ннү ң сергемчизин базып турар, докулчак ак ө ргээде саадап турар чү вен-даа иргин эвебпе. <

Кангывай-Мерген боду Кызыл торгу кө дү рге- лиг, бора ө ргээзинин иштинде, тос каът олбук-дү - жү лгеде кө дээлеп-хө лестеп чыдар эр чү вең иргин.

Ал-боду экер-эрлик-даа болза, эрген-болган чү - веге-даа чорбас, ө гден ү нмес, ай-айның чаазында, ортанында аң ын аннап, алды-кижин кажырып чоргу- лаар эр чү вең иргин. Ү ш ү еэ угдунмас, каш ү еэ кагдынмас улуг эттнг малдыг, беш чү с бежен сыын- мыйгак эьди—чиик даамай арттыг, алды чү с алдан буур-булан эьди—чиик даамай арттыг турар Кангай- Кара аъттыг; тө рү вестен тө рээн, дө рт карактыг.

сес даванныг Денен-Калдар—мындыг ийи аъттыг даа эр чувен иргин.

Каң гывай-Мерген дээрзи Артыштыгнын тандызы деп бир тандылыг, Арзайтынын таң дызы деп ийи таң дылыг; Деспейтинин тандызы деп ү ш тандылыг; Берт-Каранын тандызы деп дө рт тандылыг; Ыдык-Боранын тандызы деп беш тандылыг эр-даа турган чувен иргин эвеспе-аан.

Тос карактыг, тозан кырлыг аът бажы очурлуг, алдын, мө нгү н сиилбирлиг, дээрнин кара кускуну бажынга олура эдерге, чангыланган чангызы лозунге келзе келир, келбеске келбес демир баглааштыг эр иргин.

Угдунмас улуг малы турза-даа, бодунга малдат- пас, хагдынмас улуг эди турза-даа бодунга эттетпес Аксагалдай Сайын-Хавычы дээр акылыг чувен иргин.

Шыяада, Аксагалдай Сайын-Хавычы акызы дерт карактыг, сес даванныг Денен-Калдар аъдын мунгаш, эдин эттеп, малый малдап чоруп турган- даа чувен иргин. Кужур Аксагалдай бир катап-ла: „бо Кангывай-Мерген деп чувенин Ыдык-Бора тан- дызынга уне халды бергеш, эттин-малдын манын- денин керуп алза кандыг чувел? Бо Ыдык-Бора таң дының бажынга Каң гывай-Мерунден ө ске ү нуп шыдаар кижи чок, Каң гай-Карадаң ө ске ү нү п шы- даар аът чок болган ужуру чул? Кангывай-Мер ген кижиден терутунерде, „мен ыттан терутунген эвес мен, Кангывай-Мергенни мурнай-ла и дик элет- педим бе? Чаң гыс иеден чара терутунген, аъттын адыр кулаа дег, бенин ийи эмии дег адышкылар-ла болгай бис. Каң гай-Кара ак беден терутунерде, Денен-Калдар кара беден терутунген эвес, чангыс беден шууштур терутунген ийи кулун-на болгай„ дээш, Ыдык-Бора тандынын чиге соң гу енчуунден сан еру челдирип унупкен-даа чувен иргин.

Он ийи шактын иштинде Ыдык-Бора тандынын «ө н бедик бажынга халдып ү нү п кээп туруй-тур-оо _яЧаа, чү ү хире ө ндү р бедик тандыл бо? “ дээш, Ак- сагалдай Сайын-Хавычы каптагайны хайындыр, то- лагайны долгандыр кө рү п-шинчип олурарга, эр ки- жи кударап-сырыннап, карак чажы дө ктү п, эр аът суларап-шилгедеп, хан сидиктеп турар, чер, дээрнин какылашкан шашпылгазындан бээр кө стү п чыдар «ндү р бедик танды турган чү вең иргин.

— Чаа, Денен-Калдар, Кангай-Кара Ыдык-Бора тандынын бажынга каш шак иштинде ү йерил? —деп Аксагалдай Сайын-Хавычы айтырып орган иргин.

— Каң гай-Кара дү н-хү н иштинде ү нер, мен хү н иштинде ү нер мен, —деп Денен-Калдар харыылаан.

— Кангывай-Мергеннин черте калган чевинин ү зү ндү зү нден, чуртка калган чуруунун кескиндизин- ден ө ру чү ве артырбайн, бо тандынын кырындан кө рү п албас чү ве бе, Денен-Калдар, —дээш, Арзай- тының арызынче кеерге, ала-була чылгызы-даа бил- дирбес арызынын аърга-эзими-даа билдирбес эрээн шокар-ла чү ве турган иргин. Ө вү рү нче кө ө рге, ө ле-була чылгызы-даа билдирбес, ө вү рнү н ө л-чаш аърга-каскаа- даа билдирбес, эрээн шокар-ла турган чү вен иргин

— Кангывай-Мергеннин—кулугурнун бир ко жуун малы кижи бажы чиир четкен-дир, шаг-твре кежээлээн, сагыш сеткил баксыраан-дыр эвеспе, — деп хыйланып орган иргин.

Деспейтиниң таң дызынче кө рү п олурарга, теве тувазы-даа билдирбес, Деспейтинин елен-сигени-даа билдирбес, хоор-ла чү ве турган иргин.

— Кангывай-Мергеннин—кулугурнун ийи кожуун малы кижи бажы чиир четкен-дир, шаг-тере кежээлээн, сагыш-сеткил баксыраан-дыр эвеспе, —деп хыйланып орган чү вен иргин.

Саяандайнын таң дызынче кө ө рге, сая-тү ме инээ даа билдирбес, Саяандайнын даа-дажЫ-даа билдирбес, кара шокар-ла чү ве турган иргин.

■

— Каң гывай-Мергеннин—кулугурнуң ү пг кожуун малы кижи бажы чиир четкен, шаг-тө ре ке- жээлээн, сагыш-сеткил баксыраан-дыр эвеспе, —дегг хыйланып орган кырган иргин.

Ховайның ховузунче кө ө рге, хою-даа билдир- бес, хода, кара хараганы-даа билдирбес, эргёэн шо- кар-ла турган иргин. ⁴

— Каң гывай-Мергенндн—кулугурнуң дө рт кожуун малы кижи бажы чиир четкен-дир, шаг-тө ре кежээлээн, сагыш-сеткил баксыраан-дыр эвеспе, — деп хыйланып орган кырган чү вең иргин.

— Чаа, ам Каң гывай-Мергеннин чуртта калган чуруундан чү ү чыдып калды мон? —дээш, оон-моон оду-херели чайыннанган орду-шилинче кө ө рге, мө н- гү н бө лгёзи, алдын акшазы беш тандының бирээ- зинден ендү р-бедик кө стү п-даа чыткан «чү вен иргин ийин.

— Чаа, бо малы бажын ашкан, эди эктин аш- кан кулугурга чү зү, кандыызы эннип, тоннуп чоруп олур, -—дээш, делегейни дескиндир. каптагайны хайын- дыр кө рү п олурарга, Каң гывай-Мергенниң кызыл чалаалыг кажыр кара бууразы башкы мө генинде бажын салган, сонгу мө генинде чолдак кудуруун салган айнын он беш хонук хире черде, чү веге-даа ал- дырар-четирер арга чок бар чыткан. Кара буу» ранын ындынче ажылдыр кө ррге, ү ш айлык черде^ дээрниң тү мен сылдызы черде дү жү п, черниң кара довураа дээрде тү ннү п-хайнып, Кызыл чалаалыг ак буура чоруп орган чү вең иргин.

— Шыяада, улуг чурттуң кү рү зү нге чаа-чап- кан кирери дег бак чү ве кайда боор, —дээш, Ыдык- Бора таң дынын барыын ө нчү ү н саң куду челдирип- кен ашак чү вен иргин.

1Й6

Дө зү нге дү же халыткаш, керү п турарга, он сес хө ндү ргениң дын чаң гызы арткан, алдан сес кудур- ганың дың чаң гызы арткан туруп-тур эвеепе.

— Че, соң гу назыда кызыл курт амытаннын хө ндү ргези чаң гыс, кудургазы чаң гыс болгай-аан— дээш, чана салып турган кырган чү вең иргин.

Аал-чурттунда Каң гывай-Мерген бора ©ргээниң иштинге кө дээлеп-хө лестеп чыдарга, дө рт карактыг, сес даванныг Дө нен-Калдарның даванының даажы мал даванынын даажындан ө ске дааштыг дагжап чо- руп орарга:

„Бо чү ге мынЧап эшкедеп, мө гү дээн ашак боор“ дээш бакылап кө ө рге, Дө нен-Калдарның тыныжы буу- рул туман бооп буртуң айнып, Аксагалдай Сайын- Хавычы акызының арны ак хү л дег апарган чоруп олурган иргин.

Аксагалдай' Сайын-Хавычы келби-келбишаан, Каң гывай-Мергенниң боду саадаан бора ө ргээзин ү ш долгандыр хап-соп турда, Кансывай-Мерген ү не халааш, солагай холу-биле Дө нен-Калдарнын чү ген кастыындан ап, он холу-биле ашактын кө п-белдир- ден ап ө леп-сө леп дү жү рү п:

— Че, чү ге эшкедедиң, чү ге девидедин, ашак? — деп айтырган.

— Ал боду чаа-бораа сагынмайн олурда, азы- раан малы чаа-бораа сагынган кулугур! —деп ажы- нып-хорадап:

— Кызыл чалаалыг кажыр кара бууран башкы ^еген кырында бажын салган, соң гу мө ген кырында чолдак кудуруун салган, бир айның он беш хонук- туң черинде чү веге-даа алдырар-четирер аргажок бар чыдыр. Улуг чурттун кү рү нү нге чаа-чапкан бо- лур болза, ындыг багай чү ве каяа турар, —деп чу- гаалап турган кырган чү вен иргин.

— Чаа, улуг чурттун кү рү нү нге чаа-чдпкан чү - ге кирер чү вел? Каң гывай-МергеннйН адыи дКң на-

мг

вааи, Кангаф-Каранын сураан дыннаваан чү ве бар эвер. Кенедезе малчы-кулчу болур, оон кедерезе сезен- бир иЗир амызындан чарлыр дээн чү ве-ле келнр ийнаан, ашдк—деп орган иргнн.

. д- Кижи кижиден каралы^, киш-киштен нара- лыг, улуг чурттуң кү рү нү нге. чаа-дайын киирдин халдк,. Накрывай-Мер ген! —дээш чоруп турган атак чү вен иргин,

Аксагалдай Сайын-Хавычы Каран-Чү зү н; кадын. * ның раадаан ак ©ргээзинге халды бээрге:

— Чү ге мө гү дедин, чү ге девң дедин ирей? Сес даванныг Дө нен-Калдарның даванындай чү ге мындыг дааш эвес дааш ү ндү, ирей? -—деп айтырып турган.

т— Кызыл чалаалыг. кажыр кара буура чиге соң гу чү кче айның он беш хонуктуг черде, башкы мө генинде бажын салган, соң гу мө генинде чолдак КУДУРУУ» садган, чү веге алдыраргтуттурар-даа хире эвес бар, чор. Улуг чурттуң кү рү нү нге чаа-чапкан киирдин, Каң гывай-Мерген дээримге тоочувайн олур, -—деп мону сө глээн иргин.

— Каң гывай-Мергеннин улуг чурттунга чаа-чапкан чү ге кирер чү вел, ирей? Кенедезе малчы-кулчу болур, оон кедерезе сезен бир изиг амызын оскунар дээн тенек-дээрей чү ве-ле улчуп чоруп олур ыйнаан, ирей, —деп мындыг сө глэЭн.

— Каң гывай-Мергенге-даа сө глээримге тоочу- вас, кадын силерге-даа сө глээримге тоочувас, улуг чурттуң кү рү нү нге чаа-чапкан кирбезин, —дээн. '

. Каран-Чү зү н кадын олургаш, Кангывай-Мер-. генниң, улуг чизе-чимезин уштуп кө ргеш:

—* Адыжынга-ла эптежир чү ве болза, Каң гывай- Мергенниң Алдайнын алдан бирин адактап-кө дү рер кыддырчаяатыны-н терү тү нген эр-ле. болгай; эзер- чонак-ла ^птежир чү ве болза, Кангай-Кара Алдай-

нын алдан бирин тө ктү рү й болзун, деп чаяатынып терү тү нген аът-ла болгай, —диген чү вең иргин.

Караң -Чү зү н кадын чин кызыл шайны хайын- дыргаш, алдын домбуга куткаш, чаглыг эьтти дү л- геш, алдын тавакка салгаш, Кангывай-Мергенге боду барып:

— Эьттей, шайлап алың ар, —диген-даа чувен иргин. Кангывай-. Мерген бө ө лдеш кылаштап кел- ген.

— Ханын-биле кады тврээн, дезин-биле денге тө рээн акын девидеп, мө гү деп турар-дыр. Улуг чурттун кү рү зү нге чаа-чапкан кирбезин. Шынап-ла кижиден кижи каралыг, киштен киш каралыг, уктуп ү нү п кө рбес сен бе? —деп-даа турган Каран-Чү зү н кадын иргин. ' (

Кангывай-Мерген чин кызыл шайын ижип, чигир боовазын чип алгаш, хү мү ш чү генин туткащ базып ү нген. Алдын очур баглаажынын дө зү нге баргаш, Каң гай-Каразын кыйгырыптарга, ү ш айнын тозан хонуктуг черден маннап келген. Так кылдыр баглааш, даш кылдыр соодуп каан. Кйнгывай-Мер-. ген оон бора ө ргээзинге кылаштап кээп, кө дээлеп- хө лестеп улуг уйгузун удуп чыткан эр чү вең иргин.

Оон тургаш, Кангай-Каразын тозан хө ндү рге- лиг, чеден колуннуг, алдан кудургалыг, арт болган алдын кангай эзери-биле эзертеп, хунан инектин кежи-биле курбулчуннап кылган, денен инектин ке- жи-биле дө рбелчиннеп кылган, чыжыр алдын-биле шывай тудуп, ак коргулчун-бйле чайырлай тудуп кылган—алдын допуржак кымчызын суп кастай каап тургулаан.

Он сес ө ө ктү г, кара тербес торгу тонун кет- кеш, карыш бистиг, кан отуктуг, кулаш бистиг бо- лат бижектиг, дайза курун куржангаш, кара киш кежи бө ргү н, кара саар идиин кеткеш, бора ергээ-

1»

зинче кире базып, дошкун кара чазының алдыы сагында алдан алды тепкезин ө рү кө жү рү п, ү стү ү сагында ү жен текпезин куду кө жү рү п, ыжын-хирин чодуп-чү глү п, карыш бистиг казыдаанын хажыын эдип хү нзеп турпан эр-даа чү вең иргин.

Каран-Чү зү н кадыны тозан буур кежи дошпу- луг чаагай, сезен буур кежи сериин чдагай шодак- шудактарын тудуп алган кң лаштап кээп:

— Мен-даа он беш харлыг, сен-даа он беш харлыг, бө рү ден кек, дилгиден кызыл, аныяк шаа- выста даарап бергеним шодак-шудааң бо-дур, ка- жык дээмден ханыкшаан, чү скү к дээмден чү нү кен болгай бис, м. ээн херээмни сен билир болгай сен, сен хө еккү й менээ чү нү сеглээр сен, сээн хө рээң ни мен билир болгай мен, —дээш ү нү п чоруп турган чү вең иргин.

Кангывай-Мерген дан карангызында тургаш, боду чин кызыл шайын хайындырып ижип, чаглыг эьдин дү лү п чип алгаш, чиге сонгу дипти кергеш салып ү нү пкен. *

Улуг-биче сайыт-дү жү меди, улуг-биче арат чону: • <

— Чү ү мындыг чер, дээр динмиреп, дип хеде- лип турар чуве апаарды? —дижип тура халыжып келгцлээш дыннап турарга, Кангывай-Мерген Кан- _ гай-Каразын мунган хап ү нү п турган иргин.

Кангай-Кара хову черни колдук деске чедир базып, даглыг-даштыг черни довук дө зү нге киир базып бар чыткан.

— Кангывай-Мерген чаа-бораанга бастырар шин^и чок-тур, —дижип, соондан самнаан дурьяа дег донганайндыр тейлеп турган чү вен иргин.

Кангывай-Мерген кажыр кара бууразынын соондан хайгыылдап-карактап хап олурарга, кара

«о

буура ай лык черде бар чыткан. Оон ындында, Кызыл чалаалыг ак буура башкы мө ген кырында ба- жын салган, соң гу мө ген кырында чолдак к^дуруун салган чоруп орган.

Ийи буура таваржып келгеш, ө штектежип, чө н- тээлежип турган иргин. Ийи буура сегиржип ал- гылаарга кара буура ак буураны алгаадыр-даа аажок кыннып турда, чолдак кара аъттыг, кара киш кежи бө рттү г, кара-каргый саадактыг, кара кашпал чалык, ийи карааның оду чула-кү жү дег бурулады кыпкан, даг дег кара эр халдып келген соонда, кара буура калбаш барып ушкан, даг дег. кара кижи ак буураны ойладып алгаш, чиге сонгу чукче чоруптуп-тур эвеспе.

„Аастыг дылдыг эжи мен чорумда, адыгуузун малдан адаан сү рген, хейил! —дээш, Каң гай-Каранын аъттаныр чарыкы чЫрыын азыг диш’чайнадыр шел- геш, ажыргы чарыкы дорзуун кажык сө ө к чайнадыр каккаш, сыр соондан арт-даа ажырбайн, хем-даа ке- жирбейн чыпшыр четкеш, чолдак караның чү гени- нин узун дынын сывыра соп кээп, ү ш ораай тө реп- чилепкеш:

— Аастыг дылдыг эжии мен чорбужемче, адыгуузун мал-биле чү ге адаан-мө ө рей кылдың? Адын, шолаи кымыл, аалыи чурттуи кайдал? Кайы углап сунуп чораан кижи с^н? —деп айтырып турган чү - вен иргин.

— Чң ге соң гу чү ктү эжелей тө рээн, ханныг каралыг Хан-Кү чү маадыр деп кижи мен. Башкы- барыын чү ктү эжелей терээн Каигывай-Мергеннин Каран-Чү зү н кадынындан эгелээш, пажының ү стү г кара чү лгү ужу, хө ө лү г кара туткуужундан ө рү эже- леп алыр дэ'эш бар чыдыр мен, —деп мону сө глээн.

— Сен кулугурнун сагыжың ышкаш ындыг-ла нажынын ү стү г кара чү лгү ү жү, хө ө лү г кара туткуужундан ө рү эжеледиптер ындыг белен чү вең кайда

чү вел, кулугур! -—деп ажынганы арнындан кө стү п/ шыжыканы шырайындан кө стү п харыылап тургав чү вен иргин.

— Авыгайнын ады-чолу кым болур, —деп Хан- Кучу маадыр айтырган.

— Каң гывай-Мергенниң адын билбейн, Каң гай- Каранын сураан дыннавайн каяа чораан ыяшчы эдер- ген ыт сен? —деп-тир.

— Чаа, эжим, Каң гай-Кара менээ-даа болушпа- ⁴ зын, Чолдак-Кара сең ээ-даа болушпазын, ийи бот- тун шыдалы билзин, бо хү н орайтай бергёа-дир; эртен кө ржү ү лү. Сонгу чү ктен келген кижисенбаш- кы арттың аскын дуглап кө р, мен сонгу' чуктү чү г- лээн кижи сонгу арттын аскын дуглап кө рейн, — диген Каң гывай-Мерген иргин.

Каң гывай-Мерген чин шайын хайындырып, чаг- лыг эьдин дү лү п, аштавас-суксавас кылдыр аъшта- нып-чемненгеш, ө л-кургаг аъргазын сө тура тыртыгт эккеп, улуг одун ужуткаш, ооргалап чыдып алган.

Каң гывай-Мерген удуп. -отуп чыдарга, тонунун ү стү ү ченинден бир-ле чү ве силгип турган.. Керү п кээрге, Каң гай-Кара отур силгээн туруп-тур.

— Ары-чаага таваржып келгеш, ийи эн-эьдинни чү ге шиштеп чий бээдйн? Мен, Хан-Кучү маадырны барып кө ргеш келдим: чө вү рээни уш колду кылдыр чазааш, ү ш пак кара су гну куткаш арылыг сы- дым аргамчызын тос дуү й тырткаш, оон кырында дерт даваннап дыгдынып чыдып алган, соотунуп чыдыр, Кангывай-Мерген, —деп сө глеп турган /иргин.

— Чаа, Кангывай-Мерген, дө рт. даяк кырында донгайып чыткан эрнин калбак чарнын ууй чоруй, уттү г чарнынын чү стерин; ү зе чоруй, тавартса кан-> ’ дыгыл? -—деп айтьфып турган Каң гай-Кара иргин.

зеа

— Ба ү еде, соң гу ү еде атка багай, оор ёзу- биле эжин ө лү рген деп бак ат алырының орнунга> ийи боттуң шыдалы билзин, —деп харыылап кадн.

Шыяада, адар данный сырынында ханныг кара- лыг Хан-Кү чү маадыр, кыпсынчыг кыйгызын кыйгы- рып, азарганчыг алгызын алгырьит:

— Бо хурагандай кара ховунуң ортузунга хе-, релдеривис кө ржү п ойнаалы! —деп самнап турга» иргин.

Каң гывай-Мерген сезен буур кежи сериин яаа- гай, тозан буур кежи допчулуг чаагай шодак-шу- даан инё, тевене сың мас кылдыр ыгый-дыгый кедип, бирээзи хурагандай кара ховунуң бажындан куду, бирээзи адаандан ө рү девип ү нү п турганйар чү вең иргин.

— Чаа, Кангывай-Мерген Хан-Кү ч^ маадыр- ның кандыг-даа каралыын канчап билир сен, мени чү те демир кижен-биле дедир, чес кижен-биле аай киженнеп кагдың? —деп айтырып турган Каң гай- Кара чү вен иргин.

— Аткан окту чедип алыр боордан башка, сө глээн сө стү чедип алыр эвес, ийи боттуң шыдалы билзин деп сө глээн-не болгай мен—дээш, хурагандай кара ховунуң бажын куду девивишаан девип бадып турган чү вең иргин.

Ийи эр ү скү лежип келгеш, бот-боттарынга ди- «динишпейн бир кээп: буганың хыйыртаарььбиле хыйыртажып эртип, ийи удаазында буураның ө ш- тектээжи-биле ө штектежип эртип туруп-турлар эвеспе. Адактың сө ө лү нде, хартыганын капшагайы- биле, эзирниң шү ү ргези-биле кээп кап-шак кылдыр сегиржип алганнар. Бир айның ү жен хонукта ү зү к- тел чок, ийи айның алдан хонукта ү ргү лчү леп хү ре- жип келген чү вең иргин.

Хан-Кү чү маадырнын мага-бодундан дамырак- дамырак кара суглар шааң айнып, Каң гывай-Мерген-

нин мага-бодундан ханныг-ханныг кара кө вү к хай- ныгып ү нү п тургулаан иргин.

— Сен бо хире турунда кайы хире апарганын юл, Хан-Кү чү маадыр? —деп айтырган.

— Ден эжимниң адаанга чыдып амыраар, баш- сө ө гү н черте салыр хү нү м келген—сө ө гү мнү й кара дери дө ктү п турары бо-дур—деп харыылап турган. .

Сен бо хире турунда, кайы хире апарганын ол, ^жим? -~деп бирээзи айтырган.

— Адам, иемден тудуштуруп-бириктирйп каан шынган эьдимнин шын дери чаа детип-хайнып кел- ди, сен ышкаш эжимни базып амыраар хү нү м ү нү п келген-дир, —дээш, Кангывай-Мерген Хан-Кү чү маа- дырнын чарын аразындан каккаш, чеден бир эргил- дир киискээш кө гейни кө нгү рт кылдыр, каң гайны кангырт кылдыр час ойтур дү жү ргеш, бир холу- биле тудуп, бир буду-биле базып тура, чеден кү стү к тамы каскаш:

— Ө лү рү н мурнунда сө глээр сө зү н чү л, сонгу аал-чуртуң да кижи беле тудуп алыр богун-сагын бар чү ве сев бе? —деп айтырган.

— Эки эжин ө лү ргеш, ү вү н ү птеп албаск’а кай- ын болур. Мээн Авыкай-Сарала кадыным кергеш, тенидин-дендедин; эдин-малың ойга-чикке ү зү п каг- дын, эки-багын кешкен чуртка утуп кагдын, —деп _емону сө глээрге, чеден кү стү к тайыже куду баштандыр киир октапкан. Чолдак-Каранын ийи караанын чажы буура дег борбанайнып бадып, Кангырай-Мергеннин иштии-хоюнун адаанче бажын суп:

— Адан теведе чыраа бар эвес, алдар сайытта ылгал бар эвес, эр кижи эжинге хайыралыг, эр аът ээзинге хайыралыг, эргелиг эжиннин бажын ө рү кылдыр суп боору кандыг ирги? —деп турган чү вен иргин.

жм

— „Аскы-дылы чок мал бо хире сеглеп турда,. аастыг-дылдыг, ийи чү ктү ң ийи экер-эрлик эрлери- ниң бирээзи тургаш, мен чоонган мен, —дээш, Хан- Кучү нү н бажын еру кылдыр эккеп, алдын кара ке- жегезинин таваа-биле оя тырткаш, алдын менгизи- ниң иштинче киир каап ап:

— Шыдаваан чү вези бо ыйнаан моон—дээш,. кара буураны хенче анай дег куспактап маннап келгеш, тамынын аскын бө ө шкү ннеп турган чү вен» иргин.

— Че, Кангай-Кара аъдым, бо кулугурнуң эки- багы хамаан чок, бодумнуң Каран-Чү зү н кадыным’ безин тус оргээлйг орар болгар, бо кулугурнун эвээш-биче ортен-хуюу, эвээш-биче мал-маганы ха- _г маан чок, бодумнун оът-тумен малым безир ойда- ' чикте ү стү п-чарлып чоруур болгай, мооң чаргань тону кымга ыжык чаглак болурул, чаваа-богба малы кымга аът-хол болурул, чанаалы-чоруулу, эки аъдым, —деп турган чү вен иргин.

— Ээ, ындыг деп чуве каяа турарыл, эки эжин ө лү ргеш, эдин-севин черте каар деп чү нбоор, ’ эр кижи эзең ги теп, аъттанганда эргекке ү ш ораар хире олча тывар болгай, эр кижиде олум бар бе,, эки аътта турум бар бе? „Авыкай-Сарала кадынны кө ргеш тенидиң -дендедин, эдиң -малың ойга-чикке ү зү п кагцын, эки-багың кө шкен чуртка утуп каг- дын“ деп эргелйг эжин Хан-Кучу маадыр чагывайн- чоонду, бир мө рде сунуп-шө йү п чедээли, —деп-даа; турган Кангай-Кара иргин.

Каң гывай-Мерген-даа чү зү боор, ^гкара каррый саадаан куржангаш, кара-кашпал чазын хойндурук- тааш, чиге сонгу чукче коргеш, ыдывы-ла каап-тыр!

Бир айның ү жен хонукта челип: он " беш хонук- та Кангай-Кара ушта челип, он беш хонукта Чол- дак-Кара ушта челип, аът-биле денге челер аът

бооп чоруп орган. Бйр айнын ужен хонукта аъттын «зиг-кара даалыы-бяле даалыктадып: он беш хонукта Кангай-Кара ушта даалыктап, он беш хонукта Чол- дак-Кара аът-биле денге даалыктаар аът бооп чоруп олурган. Бир айнын ужен хонукта аъттын сыр- кара маны-биле маң надып: он беш хонукта Кангай- Кара ушта маннап, он беш хонукта Чолдак-Кара ушта маннап. аът-биле денге маннаар аът бооп чоруп орган. Ү ш айнын ужен хонукта чорааш, Хан- Кучу маадырның чуртунун кыдыг-кызыгаарынга ки- ре халдып келген.

Карак четпес кара ховуда кара добзун ү нү п турган. Кангай-Каранын ооргазын он кертик кара чаваа, Чолдак-Каранын ооргазын чеди кертик кара чаваа кылгаш, ой быды ойга дө ктү п чоруур, кара быды хаакка дө ктү п чоруур, кара кидис хевенек- тиг оол бооп хуулуп алгаш, чоруп орган.

Доозун ү нген черге хап кээрге, оът-тү мен су- руг аразьшда дерт хаа эмдик аъттар Ъередип тур- ганнар.

— Чү ү мындыг чернин ческээ, сугнун сускаа чээскинчиг чү дек чү ве сен? Аът дуюу дегбезин, кымчы бажы дегбезин, ынай тур, кулугур! —дишкен- •нер.

— Назын халыыны дёп чү ве бар, аът халыыны деп чү ве бар, кым-даа кижи, хаанның кадЫр сү рү ү н кадагалап чораан болгай, хааларым, —деп улйМ чойк- шулай чортуп чызаалап турган:

Хаалар анаа хорадааш, кымчыларын кедуруп хереп келгилээр орта, бирээзииин мойнундан, би-. ^рээзинин белинден ү зе ширбигилей каап туруп-тур. Ийи хаа думчуктарының ханын дө гү лгү же тейлеп:

— Калчалзынза-даа кара аайын-биле болуулу, — деп чанны бергеннер.

—- Ча, мээн канчанган-даа кара аайым-биле болзунарза, чеди кертик кара чавааны сө рлуг оъттун дээжизинден чидиртип, кара сугнуң бажындан ижир- тип, чедип чорааш, кадагалап беринер! —дээш ду- жаап берген.

— Бо багай сынык-мынык кара-каргый саадак- ты. кара-кашпал казыдааны база кадагалап беринер! — дээш, чуктедип кааш хап чоруй барган. Ол-ла шок- шуп олурарга, сая-туме теве кадарган ашак ужура- жып келгеш, мендилежип тура айтырган:

— Мындыг ектерээн кайы хааннын суруу боор? д

— Бистин хааннын—Хан-Кучу маадырнын ка- дыр суруу—деп-тир.

— Адың -шолан кым боор, аалын-чурттун кай- да боор, багай оолак? —деп ашак айтырган.

— Чиге соң гу чукте кадыр дошкун хааннын ллбатызы мен. Саарында демдек баспаан, кулаанда «М салбаан, чирик эринниг ангин чидиргеш, чеди чыл бооп чор» мен, —дээн.

— Адын-шолан кымыл, багай оол. —деп база яагып айтыргай.

— Адым болза, Аза-Бузак дээр, аъдымнын ады болза, Аскак-Кара дээр боор.

— Сен ышкаш кижи—кижи аразынга кижи-даа чорза, таныыр бе, мал аразынга мал-даа чорза, та- ныыр бе? —деп ашак харыылаан.

— Кижи аразынга кижи чоруурга’канчап та- нывас боор! Мал аразынга мал чоруурга канчап та- нывас боор, ашак, —дээн.

— С ары г теве чидиргён болза, сарыг теве мун- нуг бе? ак теве чидирген болзунза, ак теве муннуг бе, кайзын ол дээр сен? -—дээн.

— Че, кайын ындыг боор-даан ол, ашак, кижинин малы саарында танмалыг, кулаанда имниг болгай, кижи-

яиң кижизи—кулаанда сыргалыг, чарнында чавага- лыг болбас чү ве бе моң, ашак. Силернин хаан аг- бай ө ргээзинде саадап олурар бе, черде моорлап чоруур бе, ашак? —деп айтырган.

— Бистин хаан башкы-барыын чү ктү эжелей терээн Кангывай-Мергеннин Каран-Чү зү н кадынын, Торгун-Чү зү н дунмазын, пажының ү стү г кара чү л- гү ү жү, хө ө лү г кара туткуужундан ө рү, чү ве артыр- байн олчалап алыр дээш аъттанга-ла бир ү е эрт- кен, —деп ашак харыылап турган. *

—‘Че, ашак, шаг-тө реде болчаг бар эвес, саас- канда чилиг бар эвес, Каң гывай-Мерген бег эки 'бе, Хан-Кү чү маадыр эки бе, кайызын кандыг деп бодаар сен? —деп айтырып турган.

— Хан-Кү чү бээмни чү ү дээр мен, Каң гывай- Мерген белин беш кестирзин дээр мен, —деп мын- дыг сө глээн.

Сө с-даа харыызын бербейн Каң гай-Каранын саарын кымчы баскаш, чырыын суглук кыскаш, хап ү нү п турган чү вен иргин.

Чангыс кырны арта дү жү п крэрге, сая-тү ме инек кадарган ашак чораан чү вең иргин. Ашак-би- ле мендилежип тура:

—Бо кандыг хааннын ө ктерээн кадыр сү рү ү ирги?

— Бистин бажы курттуг Хан-Кү чү маадырның кадыр сү рү ү -дү р ийин, оглум—деп харыылаан.

— Че, ол хаанныи бажы канчап курттуй берген чү вел, ашак? —деп айтырган иргин.

— Ү ш дайынга киргеш, ү ш кадын олчалаан, ү ш коъдан мал олчалаан, тү рү мекей болгаш Хан-Кү чү маадыр деп адаткан. Ам бистин хаан Барыын-баш- кы чү ктү эжелей терээн Кангывай-Мергеннин Ка- ран-Чү зү н кадынын, Торгун-Чү зү н дуң мазын, пажы- ның ү стү г кара чү лгү ү жү, хө ө лү г кара туткуужун-

‘208

дан ө рү олчалаар дээш чорутка-ла бир ү е эртип тур. Бистиң хаанның сагыжы дег ындыг амыр, па- жының ү стү г кара чү лгү ү жү, хө ө лү г кара туткуу- жундан ө рү олчаладып чыдар Кансывай-Мерген чү - ве ийикпе, та Каң гывай-Мергенниң оранынче чоруп орар чү ве, та бистиң хаанның оранынга чоруур чү - ве. Шагда магат чок, бегде менги чок, —деп чугаа- лап турган кырган чү вең иргин.

— Чаа, ашак, аът-даа, бот-даа аштаксап чор мен, казыра, молдурга ышкаш чү веден хайырлаарың кандыгыл? —деп олурган эр чү веп иргин.

— Ады-ла хаан бегнин малы боордан башка, азыраар кадарарын мен ээлеп, дуюун мен кадырар, думчуун мен сыгар кижи мен, оглум—дээш, дош- кун кара шарыны айтып берип турган чү вең иргин.

Бү дү н шарыны бү дү нге быжыргаш, ашакка чан- гыс саарзык чодазын, чаң гыс саарзык бү ү рээн бер- геш, чипкеш, кадыг сө ө гү н аскындан бү лгү рү п, чымчак сө ө гү н думчуундан сиң мирипкеш, тура ха- лып турган эр иргин.

— Чаа оглум, бистиң хаанның кода-сү мезиге баар болзуң за, Авыкай-Сарала кадынның ө ргээзин- ге барбайн, Туң гулак-Сагаан кадын биле Октан- Кара кадыннын ө ргээзинге баар сен. Эки-даа дивеб, багай-даа дивес, сускун-сугадын кудар, чугаа-соот- туг, оюи-каткылыг олурар кадыннар чү ве.

— Ындыг-дыр ирем, ынчалза чок. мен харам- кадыг, каржы-дошкун кижилернин, ө ө н ойбас кирер чанныг кижи болдур мен ийин.

— Бетинге бар чыдарынга, Хан-Кү чү маадыр- ның ханы-биле кады ө скен, дези-биле денге ө скен калчаа далайы бар эвеспе, ында бир хыл кө вү рү г, бир ыяш кө вү рү г, бир мө нгү н кө вү рү г, бир алдын кө вү рү г бар болур. Хыл кө вү рү г-биле эрес-эрлик

кижи кежер, ыяш кө вү рү г-биле албаты кижи ке жер, мө ң гү н кө вү рү г-биле бег, хаан ызыгуурлуг кижи кежер, алдын кө вү рү г-биле кешкен кижи Авыкай- Сарала кадынньш ө ргээзинге барьш дү жер, алдын баглаажынга аът баглаар чү ве эвеспе оглум, —ден мону чагып сө глеп орган ирей иргин.

Кангывай-Мерген аъттангаш, хап-ла берген. Дези-биле денге ду’шкен, ханы-биле кады ө скен кал- чаа далайынга хан келгеш:

— Чаа, эки аъдым, хыл кө вү рү г-биле кешпезим- ге, экер-эрлик адымны канчаайн, алдын кө вү рү г- биле кешпезймге Авыкай-Сарала кадынның ергээ- зинге кирбезимни, алдын баглаажынга аъдым багла- ■ вазымны канчаайн? —деп айтырган иргин.

. — Мээн аъттаныр чарыкы чырыымны азыг

диш чайнады шелгеш, ' ажыргы чарыкы саарымны кажык се© к чайнады каккаш, дап бербес сен бе? — деп аъды мону чугаалаан.

Каң гывай-Мерген-даа чү зү боор, азыг диш чайнады шелгеш, кажык сө ө к чайнады каккаш, дап-ла берген. Каң гай-Кара-даа чү зү боор, ман-чыраа-биле хыл кө вү рү гнү кырлады, алдын, мө нгү н кө вү рү гнү элий-селий теп, денге базып кеже берген чү вен иргин.

Ол кежип кээрге-ле, кода-сү ме, Хү рээ-хиит, бара-албаты, аг-шериг деп чү ве чырыткылыг кө стү п турган чү вең иргин.

Тей бе дээрге, ө ргээ^:даа ыщкаш, ергээ бедээр- ге, тей-даа ышкаш алдын сарал-а ө ргээ турган. Эжиинге донгурлады чортуп кээп, тос кырлыг, то- зан кулаш, алдын эртине—м^нгү н сиилбирлиг очур баглаашка аъдын шорбажылап баглап турда, дорт калдар ыды ээрип маннажып келирге, 40 кыс хоруп турда, бир ийи ыт сиртин сирбейткилээш, танды- зынче сың нып ээрип, бир ийи ыт кудуруктарын мунгу- лааш, далайынче сыннып ээрип турган чү вең иргин.

•311

— Дө рг калдар ыттарың ар канчаар ээрии турар чү ве-дир, уруглар? —деп, Авыкай-Сарала кадын айтырып олурган.

— Ийизи сиртин сирбейткилээш, таң дызынче сың нып ээрип турар чү ве-дир, ийизи кудуруктарын мунгулааш, далайынче сың нып ээрип турар чү ве- дир, —-деп харыылааннар.

— Демги багай оолак Авыкай-Сарала кадын- ның алдын бозагазын арай боорда ү ң геп союп чо- рааш, артап кирип турган чү вең иргин. Кирип ке- лирге, Авыкай-Сарала кадын тос буттуг агар-сандан ширээзинин кырында саадап олурган. Ийи тала- зында чээрби-чээрби дө ртен кыс бажын дыраан мындыг турган.

— Кадын, амыр! —деп эгин эьди эзилгиже, ча- рын эьди чарылгыже донгайып бараалгап турган чү вен иргин.

— Мендээ, мендээ, багай оолак, —деп хө ө ннү г- хө ө н чок харыылап: —Бо багай оолактың быды-курту дө ктү п каарый-на, чемден бергеш, дү рген ү ндү руң ер, шивишкиннер, —деп олурган Авыкай-Сарала кадын чү вен иргин. Шивишкиннер ыт деспизинге таар са-* рыг-суу кудуп бээрге, ыдынын деспизин мырс кыл- дыр чара туткаш, бажын ажыр шывадап олурган эр чү вең иргин.

— Кижи, кижи дээш чем кудуп бээрге, кижи- нин идиш-савазын буза тудуп олурар чү ү мындыг чү ве сен? —деп Авыкай-Сарала кадый чыжырты- рып чанчанып ү нү п келген чү вең иргин.

— Чогум кандыг аайлыг кадын силер, дү ктү г калдар ыт азыраардан аигыда, докпак баштыг, доо- ра карактыг кижи—ыт база азыраан силер бе? — деп айтырып олурган.

Дертен кыс туруң ар, дө рт мө чү зү н ү зе-чаза тыртып, дурт-сыный. хой хоюткузу кылынар! —деп чажырт кылДыр чанчатынйп унген иргин. »

— Кирерде дер ырак бе, ү нерде эжик мрак бе, —дээш, кү жү р эр ү не базып чоруй барган. Ор- тузунда турган Кызыл торгу кө дү ргелиг, ак торгу ө ргээге базып кире берип-тир. Туң гулак-Сагаан кадын тос каът олбук дү жү лгеде саадап олурган. Бир талазында он беш кыс, бир талазында он беш ү жен кыс чажын дыраан мындыг турган иргин.

— Кадын, амыр! — деп эки-экилерниң актин ажыр, багай-багайларнын бажын ажыр бараалгап турган.

— Мендээ, мендээ, оолак—дей Тунгулак-Са- гаан кадын харыылап олурган иргин. .

— Ча, арны-бажы аянчаан, аътка-хө лге сула- раан акынар чү ве-дир, шары кежи кегээрден шаа- жаң нын сарыг булазынга кудуң ар, —деп кадын чар- лык бооп олурган. Эр-даа хойтпакты ишкеш, шаа- жаң ның сарыг булазын уу-чаза ууштааш, эжиктиң дедир кастынынче ү ндү р чажып олурган.

— Кижи, кижи дээш чем кудуп бээрге, кижи- нин идиш-савазын ү реп олурар, кандыг аайлыг оолак сен? —деп чаң чатынып олурган иргин.

— Ү ү лезин шыдаваан шаажанны канчаар боор,. ү ү р депшип шыдаваан уругну канчаар боор, —дээш, ү не кылаштай берген. Оон ү нгеш, эн сө ө лгү ак. торгу ө ргээге кире кылаштап келирге, Октан-Кара кадын тос каът олбук-дү жү лгеде олурупкан, ийи талазында он-он чээрби кыс бажын дыраан мын- дыг турган. Оол кирип килгеш, от адаанга олуруп- чорда:

— От адаа кезе олурбас боор чү ве ийин, оон ө рү олур чажым, —деп кадын чарлык бооп олурган. Ынча дээрге, ожуктуң ортаа будунче ө рү соястап каап олурган чү вен иргин.

— Эки кижи, багай кижи дээр чү ү боор, ам- даа ө рү олур-даан оол, —дээш, кадын боду тура

халааш, чин кызыл шайын хайындырып, алдын дом- буга кудуп салып, чаглыг эьдин дү лү п, алдын Кызыл таваанга салып, аъшкарып-чемгерип турган чу- вен иргин. Каң гывай-Мерген ол чин-сарыг шайны ишкеш, чаглыг эьтти чигеш, ү ш ү еде дө гү лбээн дери шаанайнып, дамырак кара суг дег бадып, тетпээже аъштанып-чемненип олурган иргин,

Шыяада, Кангывай-Мерген баглаашта турган он кертик таагылыг кара чаваазын чежип мунгаш, Агарлыгнын кара хеминче чортуп киргеш, ел, кур- гаг сес ыргайны кезип ап, ел ыргайны шылбалап, кургаг ыргайны хоюглап чоруп олурган.

— Алдын баглаашка аъдын баглааш, Авыкай- Сарала кадыннын ергээзинге кире бергеш:

— Чаа, кадын Силернин ергээнернин ээзинин алдар-ады кым боорул? —деп айтырган.

— Мээн ергээм ээзинин адын-чолун айтырар орнунга, дерде турган тос буттуг кансы ширээмден барып айыс четирбес сен бе, оолак? —дээн.

— Чадап-туреп чорзумза-даа, тос буттуг ыяш- тан айыс ап чорбаан, аштазымза адып чиир, сук- сазымза узуп ижер эрес-эрлик эр мен, —деп олурган иргин. а

— Дертен кыс турунар, дерт мечузун узе-чаза соп октанар, дурт-сынын хойнун хоюткузу кыльш- ар! —деп чажыртырып чанчатынып келген кадын чү вең ирг^ң.

— Эрин ады кымыл?.. —деп эр хө ректей айтырган. Авыкай-Сарала кадын дертен кыстьготтуг^ке- зек-биле бурулады улдап:

, — Дерт мечузун узе-чаза соп октанар, дурт- сынын хой хоюткузу кылынар! —деп чажырады чан- чап турган иргин.

Кангывай-Мерген чым-сыырт кыннып ажынып, хорадап келгеш, отту арта халааш, Авыкай-Сарала

кадынның ү ш чажынын белдиринден алгаш, сарыг торгу тонунун чан аразындан чара-диле соп октап- каш, кургаг ыргай курулгуже, ө л ыргай ө рү лгү же хап:

— Эриң кай барган, аң ын аң най берген бе, чаазын чаалай берген бе? —деп эриидеп турган.

* — Эр кижини мен канчап билир мен, та анын аң най берген чү ве, та аалын аалдай берген чү в. е, — деп черле ө чү к ышкынмайн турган. Авыкай-Сарала кадынның ээгилеринии тоойнары кө стү гү леп келген турган. Ону кө ргеш, „чү ве билбес херээженни иону хей чү ге мыняап турар“ деп бодангаш, тогана- га азып каагй, даштыгаа барып, Каң гывай-Мёрген боду боон хуулуп, Кангай-Каразын база ол хевээр хуулдургаш, алдын мең гизээниң иштинден Хан-Кү чү маадырньш алдын кара кежегезин таваа-биле ушта соп эккелгеш, эжиктиң кыры, эргинниң ү стү -биле сунуп киирип турган иргин. Авыкай-Сарала кадын ону кө ргеш:

— Эргелиг эжинни ө лү ргеш, эшпизин этеп- хыйнап турар сен бе? —дээш, ам ү н салып ыглап турган чү вен иргин. Каң гывай-Мерген кире чү гү - рү н келгеш, Авыкай-Саралд кадынны дү жү рү п, эм- сагаан, дом-с£ гаан оду-биле ү ш шактын иштиң де кавы-сорбу чок кылдыр эмнеи берип турган иргин. Авыкай-Сарала кадын ам кээп чин сарыг шайын хайындырып, алдын домбуга кудуп, чаглыг эьдин дү лү п, алдын таваанга салып, чигир-беовазын чи- диртин, аъшкарыгьчемгерип турган чү вен иргин.

Шыяада, ол оргээнин иштинге: ак, сарыг, кок ү ш ө ннү г майгыннар каккаш, ак майгынга албан- чудун эртип арыгланыр, кок майгынга кодээл^п- холестеп чыдар, сарыг майгынга шай-манчы чооглаар кылдыр догерип турган чү вен иргин.

Кангывай-М'ерген биле Авыкай-Сарала кадын кок майгыннын иштинге кодээлеп-холестеп, ай,. чы-

лы-биле ямбыланып-тамбыланып дыштанып турган чү вең иргин.

— Кангывай-Мерген дээрзи бир-ле эртен туруп келгеш:

— Ырак-узак кө рү п болур кө стү к бар ирги бе? —деп айтырарга:

— Бү дү н тө реде канчап бир-даа кө стү к чок боор, —дээш, Авыкай-Сарала кадын кө стү к ап бер- ген. Кангывай-Мерген ону кеткеш, кадаалап ү нү п келгеш, кө рү п турарга, алдын баглааштың дө зү нде эзер бажы илиг чедер-четпес кө стү п келгең. Чеде кылаштап келгеш кө ө рге, Кангай-Кара алдын баг- лаашты тудум хире кылдыр ү зе хемирип алган, чер кө гү дура тырткаиь ол уу-биле барып ужуп чыдар кылдыр арып-доруп бзксыраан турган.

— Ол-ла дораан эм-сагаан, дом-сагаан оъдун аскынче кудуп эмнээш, кудурук дө зү нден ооргазынга чедир ө рээш, чаш кулун дег кылдыр ушта соп кээп, комуң хоора, чаяаң, чара семирип ал дээш салып турган чү вең иргин.

— Чер иштинде кадьш калган эзер чонакты союнар! —деп ара-албатызынга дужаал ^бергеш, кээп удуп чыдып алган. Та, чежеге, та кажага удуп чыр- гап чыткан эр чү ве ийик, бир эртен-не удуп-оттуп чыдарга, сыртык бажын шыгырадыр, казапчаны ха- кыладыр Кангай-Кара хап турар мындыг бооп-тур.

— Чү ү болду бо? —дээш, тура халып кээрге. Кангай-Каразы:

— Чанаалы, чоруулу, кижйнин ^гаал-чурту дег чү ве кайдал, эргим эжиң ө лү рде, сө глээн ышкажыгай:

— Авыкай-Сарала кадынны коргеш, тенидин-ден- дедин дээн ышкажыгай, ону чү ге утуптун? —деп чу- гаалап турган.

— Чаа, бир айнын ү жен хонукта оъттааш келем эргелиг аъдым, —деп турган Кангывай-Мерген чү вен. иргин.

— Ол-ла ынчап чорда, чер-чуртунда Аксагалдай Сайын-Хавычы акызы бир-ле эдин-эттеп, малын-мал-. дап чоруургаделегейнинчалгынныг кужу дооза ыдык- тыГ Бора. таң дызының бажында чыглы берген тур- тан чү вен иргин.

— Мээң карачаң гыс дуң мам чиде бээрге, ооң ыдыктыг Бора таң дызын делегейниң чалгынныг кужу эжелеп турар бе, дерт карактыг, сес даванныг Дө нен-Калдар-биле ө рү зү н ө рү челип, кудузун куду челип тургаш, кыра шаап кагбаан кижи адырам —дээш, хап ү нү п олурган чувен иргин. Какпышаан ү нү п кээрге, хамык куш-даа дооза тарады ужа берген, карачаң гыс кускун артып калган. Артып калган карачаң гыс кара кускунга келирге, баарының ө ду— болган, караанын шозу болган карачаң гыс дуң мазы Торгун-Чү зү н дү лдү г дү ннү атсыр аажок, дү ьштү г хү ннү батсыр аажок, арыншырайы агарган, ишти ыжып ийлээн, делегейнин кужу ооң ө лү рү н манап, хө ндеп чиир деп чыглып турар мындыг болган.

— Аксагалдай Сайын-Хавьщы курун чежип ок- тапкаш, дунмазының соой берген ийи будун баарын- та дагап:

— Канчап баардың, чооп баардың, Дуң мам? — деп эргеледигкчаскыдып айтырып олурган чү вен иргин.

— Чаң гыс акым чиде берген. ону сактып ийлээш, дү лдү г дү ннү атсыр аажок, дү ьштү г хү ннү батсыр аажок, Каран-Чү зү н ченгем караа-биле кө ө рү уурап тур акым, —деп мону чугаалап олурган.

Торгун-Чү зү н дуң мазын эзеринге олуртуп, боду соонга олургаш, Каң гывай-Мергеннин бора ө р- гээзинге эккеп тос каът олбук-кудус кырынга олуртуп турган иргин.

Беглиг кожуун иштинден чеди хаанны кыйгыр- тып эккелгеш, богданың боскактыг бора чеди иьр-

тин ө лү рткеш, эьдин кевиг чокка чидиртип, чин •сарыг шайын кевиг чокка ижиртип, беш хаага азы- радып кадагаладыры-биле дагзып хү лээндирип-даа турган чувен иргин.

— Чаада, Кангывай-Мергенни кулугурну дул- дуг дү ннү атсыр, дү ьштү г хү ннү бадырар болзумза, адамнын эьдин аът эьди-биле холуп чиир мен, — дээш, айга, хунте аазап турган Аксагалдай Сай- ын-Хавычы чү вен иргин.

— Читке-ле бир уе болган Кангывай-Мергенни дү лдү г дү ннү адыспайн, дү ьштү г хү ннү бадырбайн кайын тып эккээр сен акым? —деп Торгуй-Чү зү н айтырып олурган.

— Бир эвес бо юокар ортемчейде бар болза, ыяавыла дү лдү г дунну адыспайн, дү ьштү г хү ннү бадырбайн тывар мен, дунмам—деп аскын таң гы- раан бербишаан, чангыс дуң мазының ими будун баарынга дагап, чылыдып хонгаш, дан бажы шара- хере, даш бажы сарыг шокар турда, дө рт карактыг, сес даванныг Дө нен-Калдарын мунгаш, чиге сбнгу чукче салып ү нү п, дээр черинге дээп сиртпнейнип, 'дегбес черинге 'ужудуп хиинейнип бар чыткан чү - вен иргин.

Кангывай-Мерген дээрзи чү ү боор, улуг уйгу- зун удуп, удаан чыргалын чыргап, аянныг тамчык- тыг саадап, арагалап, хымызап олурган эр чувен иргин. Бир кө рү п олурарга, ширээде салып каан арагазы чиндинейнип, чалгып турар мындыг болган чү вен иргин. „Чү ү мындыг дип шимчеп турар апаар- ды бо“ деп боданып шинчилеп олурарга, Донен- Калдарнын даванынын даажы мал даванынын даа- жындан ө скелиг шимээргеп чоруп орган чувен иргин.

Хан-Кү чү маадырның аалынга ол-ла хү ннү ң ол- ла шагында ^аң гыс хү н дуртунда халдып чедип турган Аксагалдай ашак чү вең иргин.

-217

Халытуышаан келгеш, Авыкай-Сарала кадынный алдый торгу ө ргээзин кымчы-биле уш долган-' дыр соп маннадып турда, Каң гывай-Мерген ү не ха- лып келгеш, солагай холу-биле аъттын чиге кас- тыындан ап, он холу-биле ашактың кө п-белдиринден ап, ө леп^сө леп дү жү рү п, ө ргээзинге кийрип, боду- нуң олбук-дү жү лгезингё олуртуп турган чү вен иргин. -

— Че, чү ге девидеп-мө гү деп чор сен, кырган? — деп айтырган. '

— Сен кулугурну дү лдү г дү ннү атсыр болзум- за, адам эьдин аът эьди-биле холуп чиир мен. Ка- рачаң гыс дунман Торгун-Чү зү н сени сагынгаш, ий- лей бергеи, хонар-хонмас арам-саар чыдып калды, — деп олурган ашак чү вен иргин.

— Чаа, акым, Кангай-Кара аът ү жен хонгаш келир эвеспе, бо'кү рү ннү ң ү стү г кара чү лгү ү жү н- ден, хө ө лү г кара туткуужунга чедир кө жү рү п че- дирер сен. Инек кадарган ашак бар эвеспе? бл ' ашактын багай бодун эки кылгаш, багай аъдынэки кылгаш, бо кү рү ннү эренгейлеп чагыртыр сен. Теве кадарган, ашак бар эвеспе. Ол ашактын ооргазый он-он черден ооргаш, тө рү вээн энгин тевенин бал- дырынга эрегелендир баглааш салыр сен, —деп ча? гып сө глей Олуруп-тур эвеспе. ^х

Каң гывай-Мерген ширээде дү жээп каан арага- ' зын'акызынга сунгаш, ү нү п кээп, дө рт карактыг, сес даванныг Дө нен-Калдарны мунгаш, чиге мур- нуу чү кче салып ү нү п турган эр чувен иргин. Йү - жү р Денен-Калдар-биле тө ң черге дээп, онгар чер- й сииледир ужудуп каап хап оргаш, ол-ла: хү ннү н кеж^экннин кызыл хү нде бодунун шил орду-суме- зинге сииледип^кирип келген чү вең иргин. . .

Алдын О1чур баглаажынга аъдын баглааш, бора ергээзинге кң ре маң нап келирге, Торгун-Чү зү н дуң мазы дү лдү гдү йнү атсыр аажок, дү ьштү г хү н-

2Й - .

ң ү бастыр аажок, ишти бажын ашкан, ондаан-йстаан чыдып-тыр эвеспе. Каң гывай-Мерген курун чежип окт0пкай1, дуң мазының ийи будун баарынга дагап, чылыдып, эргеледйп-часкыдып олурган чү вен иргиң. Дуң мазын эргеледип-чаСкыдып, оң гарып-часкарып хонгаш, эртен эрте курун куржанып алган олурда, дарс-дирс дээн соонда, дө рт оол кире халыжып келгеннер. Каң гывай-Мергенниң бир холу дошкун кара чазында, бир холу карыш бистиГ казыдаанда барган.

-- Чаа-дайын силер бе, эл-хол» силер бе? —деп айтырып турган иргин.

' — Эл бис, хол бис. Чер, дрэрнин кыдыында чур- тап турар Шү ү к-Мө ге, Сү дер-Мө ге, Демир-Мө ге, Дээк-Мө ге дө рт алышкы бис. Силерниң баарынар адү болган, карааиарның шозу болган ң арачаң гыс дуң маң ар Торгун-Чү зү нге сө й-белек чогаадып мө - гейип чордуЪус, —дигеннер.

—- Чаа, сө с харыызын даарта дыннаар силер, ү нгү леп чоргуланар, кулугурлар, —дээн чү вен иргин.

Дерт алышкы баскылажып кагы дег ү нуп турган. Демир-Мө ге мө нгү н тевене бооп хуулуп алгаш, мө ң гү н хаалгага шуктулуп шывалып чыдып калган. Кангывай-Мерген дө рт алышкыны ү ндү рү пкеш:

— Чаа, чаң гыс кижиге карак дег, чадаг кижиге аът дег, оваа-шоваа оолДар-дыр, сени бернп, чат- ка чазап кагзымза, кандыгыл дуң мам? —деп айтырып турган чү вен иргин. , . • ,

— Чаа-бораага адарга чангыс казыдаан, ’чатка чазап бээрге, чангыс дурман болгай мен, мен кан- чап/ билир мен, акым—дээш, эдээн сйлгипкеш, ыглай кылащтай берген иргин. .

Демир-Мө ге аза бө ргү канмыыл бооп алгаш чуглуп Роруткаш, ү ш акызынга барып:

Сө с чугаа аайлыг-дыр, акыларым, шымданар, дектенер! —деп далаштырып турган чү вең иргин.

■ I

Дө рт алышкы мун лаң ө ртектиг, ак холдуг ка- ра кишти Каң гывай-Мергенниң эргининиң кырынга самнадып, девидип маң надып сө й-бёлек киирип тур- ганнар иргин.

— Чер-чуртувус ырак улус бис, кеннивистин ү ш херээн бү дү ргештиң, ап чанаалы, —деп негей берген. алышкылар иргин.

— Чедип алыр ыдың ар бе, дергилеп алыр бааң - ар бе, мен бодум чедирип бергей менде, эштер, — деп харыылаан.

— Чай брорга мындыг-дыр деп дсцйкун кара чанын алдыы сагынга демдеглеп, кыш боорга мындыг-дыр деп дошкун кара чаның ү стү ү са^ынга демдеглеп келген /мындыг улус бис, —деп ^р-чурту. нун ыраан чугаалап турган алышкылар чү вең дфгин.

— Кижиниң кижизин саададыр эвес мен, бир хү ндү с аппарып-ла бергей мен, —деп мону харыылаан. • *

— Ча, ындыг-дыр, —дээш, дө рт алышкы аътта- ныпканнар.

Каң гывай-Мерген арага-дарыньШ чыргалынга дажаарааш, бир миннип келирге, дуң мазын чатка _к чазап бээр шак-ө йү келген турган. Хү ннү ң кү зе- линде аппарып бээр дээш, кү рү ннү ң иштинге ча- рын тарадЫп, бурганның алды хана ак ө ө н чаң гыс шактың ишТинде, кү ске караа дег дыдык чокка кү ү седип бү дү рү ң ер, —деп чарлап дың наткан. Алды хана ак ө гнү беглиг кожуун йштинге чаң гыс шак иштинде кү ү седип дө герип турган.

, Ай иштинде кө жү рү п, чедирип келир сен. дээш барганы Аксагалдай Сайын-Хавычы акызы Хан-Кучу маадырнын аал-оранын Кангывай-Мергенниң оран чуртунга ай чёдирбейн кежү рү п чедирип келген.

Ө г хондурар черинге ө ен хондуруп, малый ча- лаар черинге малый чалап турган иргин. Хаан кү ~

я».

рү зү нү н ишти Кангывай-Мергенниң чаң гыс дуң ма* зын чатка чазап аппарып бээрде, бети дизе алдьв. муң кижи аъттаныр ыйнаан деп дө гернип, белеткен- ген турган-дыр эвеспе. -

— Че, ха-дуң ма, эки аът ойга-чикке ө лү р, эки> эр орукка ө лү р, ырак-узак оран-дыр, кижи кижизив озалдадып саадаткан мен чааскаан аппарып^бер- ейң —деп аъттанып турган эр чү вең иргин.

Кангывай-Мерген бурганнын алды хана ак ө ө ы буза тырткаш, Каң гай-Карага дашпылыырлай шаап ап, Дө нен-Калдар адынга Торгун-Чү зү н дуң мазң в мундургаш, чер-дээрнин кыдыында Демир-Мө г^ Дээк-Мө ге, Сү дер-Мө ге, Шү ү к-Мө ге дө рт алышкы- ның ораныйче аъттанып чорупканнар.

Чер, дээрнин шашпылгазынын кыдыында Шү ү к- Мө ге, Сү дер-Мө ге, Демир-Мө ге, Дээк-Мө ге дө рт алышкынын оранын ийи аъдынга чыыра тыртып_гайыткан хү нү нде, айыткан шагйнда ол-ла кежээ- зинде чеде берген иргин. Дашпылыырлап алган ө ө к чая идип берип турган-даа Кангывай-Мерген чү вең. иргин. Демир-Мө ге, Дээк-Мө ге, Шү ү к-Мө ге, Сү дер- Мө ге дө рт алышкы ак ө гнү ө глеп турда, шайның халыргай кара саазынын чада тудуп ойнап тургак ышкаш тудуң гур, кавың гыр бооп турган иргин.

Щыяан, ам чү зү боор, ак ө гнү ө глеп доо<? канг соонда, Каң гывай-Мерген ү ш. кудазының ө ө н кезий кылаштап шайлап:

—' Эвээш-биче суксун сугат бар болза, кудуп турза кандыгыл кудагайлар? —деп турган эр чү веи, иргин. _ '

Каң гывай-Мергенге кө скү -биле дең кө гээрни-да» эккеп сө ң нээрге, кө ң гейтир ижип, аскы-биле дең.. аржымакты-даа сө ң нээрге арылдыр ижип олурган эр чү вең иргин. Кү жү р Каң гывай-Мерг^н дээрзи бү дү н айнын иштинде ушпас-даа, турбас-даа кө к

эьт апарган, чыылган хө йнү ң хө глээн-байырлаан с! ң - ү н дө герезин дө ң гейтир ишкеш, кудалар^нын чиг- бышкан хө рең гизин ьглбырадып-ылбырадып: •

— Бедик-бедик сыртыктан сай, /Кылын-кылын дежектен сал Каран-Чү зү н кады< »ям—деп теи-тун дембээреп чуляуруп турган иргин.

Бир' айның ү жен хонукта удуп-удуп, айнын чаазында туруп кээп;

— Ча, кудагайлар, той-доордмчадан чү ү барыл, ү лээн-дү гээн турбас силер бе? —диген иргин.

Бү гү чү зү н малының шуптузундан дээжилеп туруп бү дү нге быжырган, той-доорамчызын эккеп. са- лырга, Кангывай-Мерген бү дү н-бү дү ну-биле сыыр- гылапкаш, кадыг сө ө гү н аскындан бү лгү руп, чым- чак сө ө гү н думчуундан синмиригг олурган-даа - эр •чү вең иргин ийин; ^; ,

— Ча, кудагайлар, Каң гывай-Мерген чаң гыс дуң мазын чадаг-явыгын эккеп берди ийин дивес силер, Каң гыдайгМергеннин сө ө гү нү ң чанынга Каң гай- Кара, Дө нен-Калдар ийи аъттың сө ө гү ч^дар, ийи аъттың сө ө гү нү ң чанынга Каң гывай-Мергеннин снегу чыдар. Арзайтының ө вү рзү нде ө ле-булгГ‘сү рү г бар, ол болза, Торгун-Чү зү н данг'ынаным енчү сү - рү ү болур, оон. ө скус кулун-даа албас мен, —деп аазар олу^ган иргйң. • * ,

. Каң гывЗй-Мерген чанар дэЭш хап олурарга, шаландай аары-ла кончуг бооп турган. „Чатка бер- ген кыс барган черинге олурар, октаан даш ол че- ринге чыдар, чоп мынчап чоруц чадап шалаң дай апаардым“ деп бодангаш, ылгын-ылгын чортуп органа чү вең иргин.

Торгун-Чү зү н, дуң мазы киш кежи бергү н. уш- туп тудуп алган хол-булгап алгырып, 'бо-Ласоондан -< чү гү рү п олуруп-тур эвеспе.

** Берген кыс бзргай черинге олурар, октаан даш дү шкеи черийге чыдар, «гэзң чатка берген дун-

.. ж V

мам, мен коъдан кыдыындан унгелээмде кыйгы-., рып сү рер ужуруң чү л? —деп чугаалап турган.

— Чаа, акым, сен манаа арагалап турганын дег кө гээр доскаары-биле ынчалдыр ишпейн чор. Аалын- га баргаш, ынчалдыр ижер болзунза, шаг_;тө ре ка- дыыраан: шагда магат чок, саасканда чилиг чок. Эр кижиниң адаанда хө вең -хө мээзи дө желген-дир эвес- пе, акым—деп дуң мазы мону сө глээн.

Каигывай-Мерген тургаш: ₍

—- Аксы чыдывас болза, херээжен кижи кевин- херек чок чү ве чугайлавааны дээре чү ве бол'гай, дунмам, —дээш чоруй барган.

Оран делегейни допчулай тыртып эккелгеш, Ол-ла хү ннү ң, ол-ла кежээзинде хап чедип кээп турган иргин. Аалынга халдып келгеш, алдын-мө ң гү н сиилбирлиг, алдын очур. баглэажьшга ийи аъдын баглааш, бора ө ргээзинге кээп кө дээлеп-хө лестеп чыткан эр чү вен иргин. Ол ынчап чыдырда, ү ^ц хаа кире маннажып келгеш:

— Каран-Чү зү н кадын силерни эьттенер, шай-, ланар дидир, —-дел бараалгап турган иргин.

Каигывай-Мерген туруп тблангаш, кадыныный ергээзинге кылаштап келген иргин. Каран-Чү зү н кадын чин сарыг шайын хайындырып, чаглыг эьдин дү лү п, чигир-чимизин салып, Кангывай-Мергенйий он беш хаа аргажып тудар ыдык кара ^чпадарынга арагавы чыык долдур куткаш, кадын боду мегейип т> удуп турган чү вең иргин. * , _

— Арага деп чү ведён ырмам сынып, чажым чанды, ам ишпес мел—деп-тирэвеене.

\ Араганы чү ге иШйес сен, Каигывай-Мерген, ^Йшээде, ү ш кад& н олМйлЫ-чаОал эккёлгенинййн бййыр-найыры кайыл, йййдё, чангыс дунманны чат- ка чазятг бёргёйийнин байыры-найыры кайыл, ү & - те, оран-чуртуннун, улуг-биче ара-албатыннын < байыр-найыры канчап барган? —-деп-тир эвеспе.

* из

— Мен-даа арагадан ырмам сынган, чажым чанган, беглиг кожуун ара-албатызы байырлап-най- ырлап кө рү ң ер харын, —дээш, тос каът торгу олбук чаткаш, кө дээлеп-хө лестеп чыдып алган иргин.

Каң г^вай-Мерген бир дыннап чыдарга, беглиг кожуун иштинде акызы Аксагалдай Сайын-Хавычы дег хө глү г ома к, ырлыг-шоорлуг чү ве чок туруп- тур эвеспе.

„Мээн чангыс акым бо хире хө глү г, омак ара- галап, хеглеп турда, мен чү ден коргуп-сестип чы~ дар кижи боор мен“ деп бод^нып келгеш:

— Арага деп чү вең ер бар бе, кудуп кө рү ң ер, — деп тура халып кээп-тир-оо.

— Сен ижип шыдаар болзунза, арагадан кевей чү ве чок-тур, -—дээш, Каран-Чү зү н кадын кө гээри- биле-даа сө ң нээрге, ижип, доскаары-биле-даа сен- нээрге, ижип-ле турар бооп-тур эвеспе.

Та чежеге, та кажага ижип келген чү ве ыйнаан, билбестеп-даа калган чү вен иргин ийин. Аксагалдай. Сайын Хавычы бир-ле дыннап турарга:

— Аксагалдай Сайын-Хавычыны мурнай ө лү рерг ийи адын соң най ө лү рер^— дижип, Кангай-Кара-биле Дө нен-Калдарны Каран-Чү зү н кадынның ө ргээзинин. эжиинде баштарын хевис-биле дуй шарыгылааш, баглагыЙп каан турган-дырлар эвеспе.

Шыяан ам, Аксагалдай Сайын-Хавычы харты- ганың кашпаГайы-биле, эзирнин шү ү ргези-биле ман- йап барып, Каң гай-Караның кырынга олурупкаш, тыннарын ү зе шаокаш, Каң гывай-Мергенниң бора ергээзинге халдып кээп, кадын болат бижээ-биле ө гнү ң базырыгларын кыргый шелгилээш, дээуирин соя соп октапкаш, хана караанда дошкун кара ча- зын, азар бажың саадаан ушта соп алгаш, Берт-Ка- р^ның тандызынче хап ү нген эр чү вен иргин.

, Аксагалдай Сайын-Хавычыны алды муң шериг сү рү п ү нген. Каран-Чү зү н кадын бараанын кө рү гь

блурарга, ийи аът—ийи кара кяарган дег каранай- нып-ла ү нгеннер. Алды муң шериг ийи аъттың до- вурак-доозунунга азып-тенип, сандарап-с^пкарап чыдып каап турганнар.

Каран-Чү зү н кадын дээрзи Кангывай-Мерген- нин изин истеп чорааш, ханныг каралыг Хан-Кү чү маадырның хө мдү рген тамызынын аскын базырган кара буураның хан-савынга ө лбейн ишти тынныг чытканын тьш эккелгеш, бодунуң ө ргээзиниң бру- нунун азар серизиниң алдынгй чеден кү стү к тамы каскаш, хү ндү с боорга аң аа чажырып-бузудуп, дү не боорга орун-чыдьш катыжып турган-даа чү в. ең иргин.

Ам чү зү боор, Каң гывай-Мергеннин ү ш ү еэ уг- дунмас улуг мальпъ каш ү еэ кагдынмас улуг эдин куйт дээр^кускун чок, сайт дээр сааскан чок к/лл- дыр ү птеп-тонап. алгаш, Хан-Кү чү маадырның чур- тунче. кө жү п чоруй баоып-тыр-оо.

Шыяан, ам Шү ү к^Мө ге, Сү дер-Мө ге адышк^- ларның аал-оранында берипкен дуң мазы Торгун-Чү - зү н кадын бир дү н ортузунда тура-халып келгеш:

— Мээн багай акымның аал-ораны амыр-менди турар деп бе, дү жү м-дү лү м^ багай-дыр, —дээш, чула кү жү зү н тудуп, тейлеп тура хонган-чү вен иргин.

~ — Че, Демир-Мө ге, ^атың ның аарыг-кадыын,

амыр-мендИзин чү г^ айтырбас сен? —дээш, уйгу-даа удутпас, олут-даа олуртпас, карак чушкуп кагы дег, кулаан коң галап туруп берген чү вең иргир.

Демир-Мө ге, мээң кадайым Торгун-Чү зү н, „акымның амыр-мендизин айтырбас сен“ дээш, караам чушкуду, кулаам конгалады, деп ү ш акызынга ба- рьш чугаалаан. Ү ш акызы:

— Кеннивистин оозу-даа шын-дыр. Шаг болза кежээлээн, сагыш болза ө скерилген шагда, кижи чур- тунче чааскаан канчап чоруур сен, баар *болза, дө р- тээлээн бараалың ар, —деп сү мележип турган чү вен иргин.

Шыяан ам, кү ш-хү незинин дө герингеш, ок- чемзээн азынгаш, эки аъттарын мунгулааш, дү нде дү н чок, хү нде хү н чок чоруп-ла ка& п-тырлар эвес- пе. . . /

Каң гывай-Мергенниң оран-чуртунга кээрге. куйт дээр кускун чок, сайт дээр сааскан чок, кү скү чуртун кү зү рү м сиген эжелээн, часкы чур тун чаш- пан сиген эжелээн, ө нү н шырайын оскунган чыткан. Эзимин эндере соп дилеп, аргазын андара соп дилеп турганнар чү вен иргнн.

Ары г, дашгы аргый-эргий дилеп келирге, Кызыл элдин чарыында ү чү ген чанагаш оол чыткан.

— Чаа, аалын чурттун кайдал, мал-маганынар кайыл оол? —деп айтырганнар. _ч

— Ээда. мен чү нү -даа билбес мен. Беглиг кожуун бү рү нү -биле арагалап-найырлап-ла турган чү ве. Бир дыннаарымга-ла, Аксагалдай Сайын-Хавычынын хеймер оглун мурнай ө лү рер деп сү мелешкен турган, ону дың ң ааш. амы-тын дескинип ү ң ген бо-ла, —деп оол харыылап турган.

Эдик-хептин ө ө ндү зү н ү зе кезип-кожуп тур- гаш, оолду эдиктеп-хепкерип ап турганнар. Кангы- вай-Мергеннин Берт-Кара тандызын аң дара-дү ң дере кө ө р дишкеш, ү нү п бар чыткаш, Аксагалдай Сайын- Хавычы Берт-Кара кырында ушкан куштун хелеге- зинден безин сестип-карадап чоруп турганын кө рү п алганнар.

— Че, бистин бо чары ышкаш чараан, хомду ышкаш хозаан дө рт аъдывыска чү ү боорул, дорзуун доора бастырып тургаш, чедип тудуп алыр-дыр, — дижи берген. '

Демир-Мө ге кө рү п турарга, Кангывай-Мер- геннип ийи аъды чарышка салыр дээн чү ве дег ижин тырта соотуна бергилээн тургулаан.

— Ийи аът ижин тырта соотуна бергилээн, чувеге-даа алдырар, четирер аажок турлар. Боларны ■ арга-хорга-биле тутпааже хоржок, акыларым, — ди- жип турганнар.

Шыяан ам, дө рт алышкы Берт-Каранын дерт ■ ө нчү ү нден ыянгылыг ырын ырлажып, хө ө мейин хее- мейлежип турда, Аксагалдай Сайын Хавычы уярап- Ыуң гарааш, чедип келирге, эп-чө п-биле холга киирип йп турган чувен иргин.

Чин кара шайын хайындырып, чаглыг эьдин дү лү п, аъшкарып-чемгерип, угаан киирип алгаш:

— У луг аал-оранын, эгээртинмес эт-херенгин. кайыл, кудагай? —деп айтырып турганнар.

' — Беглиг кожуун бү рү нү -биле арагалап-найыр- лап-ла турган бис, бир билип чыдарымга, Аксагалдай Сайын-Хавычыны мурнай ө лү рер. ийи аътты соонда ө лү рер дижип сү мележип турганын дың нааш, хартыганың кашпагайы, эзирниң шү ү ргези-„биле ман- нап барып, ийи аътты сала каапкаш, тын дезип ү н- ген бо-ла, кудалар, —деп мону чугаалаан.

— Каң гывай-Мерген кудагайның ел сө ө гү н ө рү тыртып, кургаг сө ө гү н куду тыртып карзывыса, —дээш, тып чадажы-ла берген иргин. Бедик-бедик черлерден бараан харап, бел-бел черлерден ис кезип дилей-ди- лей келирге, чиге сонгу чукче чернин кара хө рзү - нү н чара сө ө рт^ берген ис чыткан мындыг бооп-тур. Ам-на ону ызырты истээш, чоруп кааннар. Кастыл- бас кара хаяның кырынга ү ндү р сө ө ртү п келгеш, хайнып чыдар калчаа далайже аң дара идип киирип- ^ен мындыг болган чувен иргин.

— Чаа, чежеге-даа, кажага-даа чедир болза, ме- ни манап турар силер, акыдарым—д^эш, кара шокар кас кежи тонун кеткеш, калчаа далайже кире берген Демир-Меге чувен ир^ин.

Калчаа-Сарыг далай иштин ү ш ү е эрткиже ү жеп чиндээш, тип чадааш, адактын соонда Суг- Хаанынга бараалгап чеде берген эр чү вең иргин.

— Силерниң улуг кү рү ннү ң чуртунда экер-эр- лик Каң гывай-Мергенниң сө ө гү келди, шак оон тып- чып хайырлаң ар, хаан ө гбей! —деп бараалгап олурган.

— Сугнуң хааны мун шериин аъткарып-диледип турган. Ол шериг баргаш, база-ла тыппайн, хаанга бараалгап келген. Хаан оортан Сарыг далайның дө рт ө нчү ү нче, Сарыг далайның бртузунга улуг шуулгаа болур, аң аа дү н, хү н чок чыглың ар, —-деп кү штү г би- жик кагыскан-даа чү вең иргин.

— Суг-Хааны боду ү жен ийи буттуг, он алды улуургалыг, сес даспылыг алдын сарыг ширээзин аппарып салгаш морлап барып саадап турган-даа чү вен иргин. Сарыг далайның балык байланы далай- ның ортузунга кара чам дег хаглып-чыглып турган- нар.

Каң гывай-Мергенниң сө ө гү нден чү нү билди- ң ер, чү нү дуйдунар? — дёп шуулганнап турган чү вен. иргин. Ынча амытанның иштинден кө ргени-даа чок/ билгени-даа чок, шуулг'ан тараар чоокшулап турган. Адактың соонда арган, кырган Бел, Мезил ийги:

— кө ө р каракта согур бар бе? Дың наар кулак- та дү лей бар бе? Бис мынча кырыыжавыска шуул- ган боо'п турганын кө рбээн, дың наваан бис, кө рү п^ дың нап кө рээли, тараваң ар! -—деп злейтип, чылбый- тып келгилээн иргин.

'Бо Сарыг далайның иштинде экер-эрлик Каң гы- вйй-Мергенниң сө ө гү келген-дир, оон дың нааның ар бар бе? —деп айтырган.

— Хайнып чыдар Калчаа-Сарыг дал^йнын. дү п чок хиндиинде Дуй дү шкен кайын келген кара дуру гул ол? —деп у дур айтырып турган Бел, Мезил чү вең иргин. '

223

Бел биле Мезил ийини Демир-Мө геге каткаш, чоруткан -Суг-Хааны чү вең иргин. Далайнын дуп чок хиндиинге баарга дуй душкен кар'а дуруг Кан- аывай-Мергенниң сө ө гу ол болган чү вең иргин.

⁴ Демир-Мө ге катының сө ө гү н ү ндү рү п алгаш ке-. лирге, ү ш акызы манап чадааш, чанар-чоруур дээн, эзең ги кырында ыы-сыызын тө ткен туруп-турлар.

Каң гывай-Мергенниң сө ө гү н аржаан кудук-биле чуп-чуп, ийи аъдын албыктыр, маң надып-маң надын ^ргын-иштинден дың гарып, амы-тынын эгидип дир- гизип келген-даа чү вең иргин.

Дирлип келзе-даа, чү ве чугаалаар' дээрге. ү нү чок, кылаштаар дээрге, буду¹ бастынмас мындыг бооп туруп-тур эвеспе.

Чү ге мындысчү ве апаарды дээш, чү с сес сө ө - гү н юнчалап кө ө рге, чугаалавас чү вези бажындан карачаң гыс муң -дижи чок, кылаштавас чү вези бу- дунун улуг'эргээниң дыргак алдында чаң гыс бор- бак сайгыды чок.. болган чү вең иргин.

Демир-Мө ге алдын мең гизээниң иштинден демир шү ү р уштуп эккелгеш, сарыг далайны'бир шү ү - рээн—куруг болган, ийи шү ү рээн—база куруг, ү ш шү ү рээн—чаң гыс борбак сайгыды уштунуп келген. Хажыл ширээ дуругнуң баарын шинчилеп кө рү п турарга, суг ашпас саарыг чыткан. Ол саарыгныи кырында дө нен инек дег ак даш бажы кө стү п чыткан. Ол ак дашты шү ү реп эккээрге, Каң гывай^Мер- ■ геннин муң -дижи ол бооп-тур эвеспе. Дижин эккеп ■ орнунга эптёптерге, чугаа-сооду ү нуп, сайгыдын эккен эпгептерге туруп кылаштап турган Каң гывай- Мерген чү вең иргин.

Ам-даа чү зү боор, шупту-гла Демир-Мө ге алыш- кыларның аалынче чоруп-ла каап-тырлар эвеспе.

. —- Беш эрнин а^аа Аксагалдай Сайын-Хавы- чы болур, беш аъттың адаа Денен-Калдар болур, — дижип «чоруп органнар..

229.

Дө нен-Калдар тургаш:

— Беш эр ууштур-шууштур туруп алгаштын;. беш окту сү рү штү р адып кө рү ң ерем, —деп мынчан- ган. Беш алышкы беш окту сү рү штү р адарга, Дө - нен-Калдар ол октарны чаштаан оттуң сырындызын- дан дора чедип, кажыктап ойнап туруптур.

— Мени мунуп чораан ээм довук дег болгуже, мен бодум тоолай дег болгужамче,. эзең гиниң чи- лигчиги черилгиже чоруп шыдаар мен. Ам бо хү н соомдан келген хатка четирбес мен, мурнумдан кел- ген чээренге чети]5бес мен, —деп чугаалап турган Дө нен-Калдар чү вең иргин. Беш алышкыдан, беш аъттың тергиининге Дө нен-Калдарны санап ап чоруп оруп-турлар эвеспе.

Демир-Мө ге, Дээк-Мө ге, Сү дер-Мө ге, Шү ү к- Мө ге дө рт алышкының аал-оранынга хап чедип кел- геннер. Аалынга келгеш, Каң гывай-Мерген, Аксагал- дай Сайын-Хавычы алышкыларны чаг иштинде бү ү - рек дег, чанчык иштивде дапкы дег кылдыр хү ндү - леп-ямбылап, ажаап-карактап турганйар- иргин. Эрес-эрлер дө стү нмейн улустун эдин-малындаа этеп-малдап кээр, аң ын-мең ин-даа аң нап-меннегт- кээр мындыг-даа турган чү вең иргин.

— М^эң чаң гыс акым малың арның манагжызы бе, пажынарнын туткуужу бе, чү ге кижи кылып каг^ бас силер? —деп Демир-Мө геден айтырып, чугаалап турган Торгун-Чү зү н кадын иргин.

— Сагышта Чорза-даа, чаяан четпес-тир, бо- дундан улуг каты бооп келирге, дидинмес-даа бо- бур чү ве-дир ийин, —деп -эр мону харыылап олур- ган. ⁴

Шак оон Демир-Меге акыларынга маң нап чеде бергеш:

— Торгун-Чү зү н кадың ым, мээң чаң гыс акым- ны чү ге кижи кылып кагбас сен дээш, кулаамньг конгалады, канчаарыл мону? —деп чугаалап-тыр.

— Торгун-Чү зү н кеннивистин оозу^даа шын. Бистиң кудавыс Каң гывай-Мергенге тааржыр чы- рыктыг-чылчыктыг чү ве бар эвес, мону, канчаарыл, харын? —дижип олурганнар.

Улуг бээ Шү ү к-Мө ге тос чү стү г, чыжыр ал- дын дуранын > уштуп алгаш, Торгун-Чү зү н кеннин- ге кээп:

— Бо сарыг шокар ө ртемчейде сээң акың га тааржыр чырыктыг-чылчыктыг кыс бар-дыр бе, чок- тур бе„ сен таарыштырып, Артыштыгның ала тайга- зындан харап-хараалдап кө р, кенний, —деп чугаалап турган иргин.

Торгун-Чү зү н кадын тос чү стү г, чыжыр ал^ын дуранын алгаш, Артыштыгның ала тайгадан барып дураннап кө рү п-кө рү п:

— Барыын-башкы чү кте Тавын, Тажы ийи алыш- кынын бурган ширээ аразында ойнап олурар Муң - гулак-Сагаан даң гына дуң мазын тып кө рү нер, —деп мону сө глеп кээп-тир-оо.

— Че, бис дө рт алышкы дө ртээлээ чоруулу, сен ээн аалывцс ээлеп, ээн малывысты малдап олурар сен, куда, —деп, Шү ү к-Мө ге Каң гывай-Мерген куда- зынга чугаалап туруп-тур.

— Ээн аалды, ээн малды Аксагалдай Сайын- Хавычы акым ээлеп, малдап турза, кандыгыл? Бис беш эрес-эрлик бежээлээ чорзувуса кандыгый куда- гай? —деп харыылап турган Каң гывай Мерген чү вен иргин.

Шыяан ам, беш эрес-эрликтер бежээлээ кү ш- хү незинин дө герип, эки аъттарын/ мунгулааш, ок- чемзектерин азынгылааш, чип-чиге Барыын-башкы чукче, Тавын, Тажы алышкыларның оранынче чо- руп-ла каап-тырлар эвеспе.

Беш экер-эрликтер чай боорга, шблың ындан билип, кыш боорга, йыраазындан билип 'чорааш,

Тавын, Тажы алышкыларнын оран чуртунун кызы- гаарынга кирип кээп-тирлер эвеспе. Тавын, Тажы алышкыларнын бажың -балгады, кода-сү мези кө стү п келирге, ийи таң ды аразынга чаштып-бузуп хү нзеп ап-тырлар эвеспе.

Эрес-эрлик беш эр Тавык, Тажы ийи алышкы- нын аал-оранынга, кода-сү мезингё дү н ортузунда хап кирип турган чү вең иргин.

Эн мурнунда улуг ак ергээнин оду кызып турган. Тавын, Тажы ийи алышкы ол ө ргээде Ханны атсы шыдыраалап ойнаан турган чү вен иргйн.

Беш эр кире хдлыжып келирге, ийи алышкы- нын бирээзинин ходу кадыг кара чазында барып, бйрээзинин ходу хылыш бистиг казыдаанда барып:

— Чаа-дайын силер бё, эл-хол силер бе? -—деп айтырганнар.

— Эл бис, хол бис, эргим. авыгайлар. Эн хей- мер дунмавыс Кангывай-Мергенге силернин бурган ширээ баарында ойнап турар Мунгулак-Сагаан даң гына дуң маң арга сө й-белек чогаадып сунуп кел- ген алышкылар бис. *

— Ча, сес харыызын эртен дың наар силер, ү н- гү леп чоргулаң ар, —деп олуруп-турлар.

Беш алышкы баскылажып каг чазып ү нү п тур- да, Демир- Меге мө ң гү н тевене бооп алгаш,. эжикке шуктулуп чыдып калган.

Беш алышкыны ү ндү рү п чоруткаш:

— Чадгыс кижиге карак болгу дег, чадаг ки- жиге аът болгу дёҮ экер-эрлик беш алышкылар- дырлар, дунмавыс сени чатка чазап берип кагзывы- са кандыгыл? —деп, Мунгулак-Сагаанны эргеледип- часыдып олургайнар чү вен иргин.

— Чаа-бораага адарга огунар, ✓ чатка чазап бээрге, дунманар-ла болгай мен ак^ларым. мен кан- чап билир мен, сидер-ле билинер, —дээш, эдээн сйл- гипкеш, ыглап кылаштап турган чү ^ең иргин.

232 , . .

• Демир-Мө ге каң мыыл бооп хуулуп алгаш, черте дү шпейн дө рт эрнин аразынга кээп:

— Сө с-домак аайлыг-дыр, чораан чорук чогуп болур-дур, шымдаң ар, дектенер, —деп чугаалап тур- ган чү вең иргин.

Беш эр, хансактыг, ак холдуг, муң лаң ө ртек- тиг кара кишти Тавын, Тажы ийи алышкының эр- гининин кырынга доора маң надып ойнадып сө й-бе- лек сунуп мө гейип туруп-турлар эвеспе.

Беш эр-даа чү зү боор, Муң гулак-Сагаан дан- гынанын ү ш херээн бү дү рү п, ү ш тоюн доорап тур- ган эрлер иргин иййн.

— Бис болза, ырак-узак чургтуг улус бис, кен- нивисти алгаш, чанар бис, —деп негеп туруп-турлар эвеспе.

— Кудагайларның оозу чө п-тү р, —дишкеш, Тавын, Тажы ийи алышкы алды хана ак ө ө н диккеш, хараган дег малын дө рг ү скеш, ийи ₍хуузун берип, хая дег эдин дө рт ү скеш, ийи хуузун берип турган алышкылар-даа чү вең иргин.

Эки хү ннү ң эргимйн-де, эки дунмазының ак ө ө н бускаш, хараган дег малын сү ргеш, хая дег эдин «тү дү ргеш, аъткарып чорудуп турган иргин.

Эвээш-биче чоруп орда, Кангай-Кара тура- дү шкеш: .

— Эрес-эрлик кижи хая кө рү нмес чү ве бе? — деп айтырган' Кангывай-Мерген аъдынын аайы-биле хая кө рнү п кээрге, Тавын, Тажы ийи каты бө ртте- рин уштуп туткулап алган кыйгы салып манна жып рлурганнар. Четкилеи келгещ:

— Берген кыстын ө нчү зү нге кёлген кулугурлар ^ижи бёрбес силер бе? Бистер экер-эрЛик эрлер шуптувус чаң гыс хемнин суун ижип, чангыс сыннын юъдун оъттап, чангыс иеден тө рээн чеди алышкы болзувуса кандыгыл? —дижип, мону с& глёя турган- даа чү вён иргин.

Ынчаарга беш алышкыдан:

Харын-на болур, чогуур чуве-дир, —дижип дедир кээп, Тавын, ТажЫ ийи алышкының улуг малый сү рү п, улуг эдин чү дү рү п кө жү ргеш, чоруп- ла каап-тырлар эяеспе. -

Та чежеге, та кажага чоруп келген чувеыйнаан. Мунгулак-Сагаан кадын орукка чоруй сааттанып, кажан кезээде тө рү п кө рбээн эремик ала бези чоруй боозап чоруп орган чү вең иргин. Чежеге, кажага кө жү п келген чувен ийик, беш алышкынын аал-оранынга кө жү п чедип келгеннер.

Ө г хондурар черинге ө ө н хондуруп, малый ча- лаар черинге малый чалап туруп-турлар.

Кангывай-Мерген дээрзи ү ш чө вү рээ колду ча- зааш, ү ш пак кара сугну куткаш, эртен туруп кээп арнын чунгаш, кө рдү нү п, боданып олурарга, Кара кырнын ындында Кара-Кү чү маадырны чаалап ол- чалап ап болур болган чү вең иргин.

Кангывай-Мерген Кангай-Каразын мунгаш, ок- чемзээн азынгаш, чоруур деп барган. Мунгулак-Са- гаан кадыны олургаш:

— Сен *аа-даа бораазынга баар болзунза, мен. эьт-сеекгён адырлып алганымда барзынза кандыгыл, наадым-даа бораазынга баар болзунза, мен эьт-сө ө к- тен адырлып алганымда барзынза кандыгыл? Кижи эьт-сө ө ктен адырлыры берге деп дыннаан кижи мен, —дээш, аъдынын чуген кастыындан туткаш, салбайн барып-тыр эвеспе.

— Экер-эрлик дерт алышкы, кудагайлары-биле бар-дыр, ийи акын ийи кадайы-биле бар-дыр, бир бээн кунчуун бар-дыр, ынча кижи турда, чуден сестир сен, чаяанныг. чү ве божуп-ла алыр сен ый- наан, эр кижи аян чоруун чоруур, эпши кижи аян олудун чазаар чуве боор, —дээш, дө нен инек дег кара дашты чууй тырткаш, соң гу эдээнден базы- рып кааш, аъттанып турган эр чү вен иргин. ,

Каң гывай-Мергеннин аъдының кудуруу ажыг кирери билек-ле Демир-Мө гени кыйгыргаш, дө нен, инек дег кара дажын ап октадыпкаш:

— Ол утканда, мен сагынганда болгай^;аан, — дээш, ө ө нче чЭна кылаштап турган йргин.

Каң гывай Мерген ийи артты ажып, ийи хемни кежип кээрпе,. Кара-Кыр деп сын кө стү п кээп-тир. Какпышате чедип келирге, чадаг кижиниң . бажы- биле ден, аъттыг кижиниң курлаандан кылдыр ха- нылап кире берген улуг ү жег орук чыткан. Ол орукта Кара-Тү рү маадырның аң нап ү ң ген изи чыткан чү вең иргин.

— Бо кулугурну манаа-ла ө лү рү п алыр чү ве-. дир, —дээш, бузуп хү нзеп туруп-тур.

Ол манап чыдарга, Кара-Тү рү маадыр сырылыг сыынны сырбык ышкаш хыл моюндан сонгу курун- да азынган, сарадак мыйгакты сырбык ышкаш хыл _;моюндан башкы курунда азынган, кө к-дээрни кө -: кү ледир хө ө мейлеп, кара черни каң гырады каргы- раалап базып орган чү вең иргин. Кангывай-Мерген. кес баш тыргынгаш, м. анап турда, таптыг-ла дужун орта келир орта, тас колдук орта адарга, кө к мө зү демирге дегген чү ве дег дедир чаштап, ол согуннун уулган-хээлген чээргени карак-кулак дежип кагы дег чаштап турган иргин. Кара-Тү рү маадыр:

— Ү ш ү е болган ү жег орук болбас бе бо, кай- ын дү жү п турар будук чээрген боор, —дээш, ьтяш бажы дилегзинип базып олурган чү вең иргин.

— Катканың -хуурааның 'бажы кулугур, бетиң де Кангывай-Мерген мен адып тур мен! —деп кый- гырган. Ийи эр ужуражып, чугаалажып келгеннер.

— Ң ен кижи магадаар эдим, мйлым-даа чок кижи болгай мен акым, бо Кара-Кырның адаанда хаажылыг кара хову бар, аң аа барып кө ржү ү лем, — дээш, Кара-Кырны ^уду серте чок базып бадыпкан, эр иргин..

Кангывай-Мергең соондан чортуп олурарга, ^;. Кара-Кырнын адаанда хаажылыг, кара хову чыткан.

— Че, ө лү рге эки бе, ө зү п тө рү ү рге эки бе, Ка^а-Тү рү маадыр? —деп Каң гывай-Мерген айтырып туруп-тур.

— Ө лү рге чү нү ң экизи боор, ө зү п-тө рү п чур- таары дег эки чү ве кайда боор, бодунну бодун бил, мойнуң ну бажын бил, —деп мону хар^лаан эр иргин.

Кангывай-Мерген Кангай-Кйраны так кылдыр кастааш, дагаа кылдыр сооткаш, эвип-девип эгелей- тир. Кара-Тү рү маадыр ү ш эдээн азынгаш, он сес ө ө гү н чешкеш, бир талазындан эвип-девип ү нген.

Ийи эр сегиржип алгаш, бир айнын ү жен хонукта, ийи айның алдан хонукта доктаал чокка хү - режип, ү ш айнын тозан хонукта ү ргү лчү леп хү ре- жип келгеннер. _ч

Кангывай-Мерген Кара-Тү рү маадыриың чан аразындан каккаш, чеден бир эргилдир киискээш, кө к дээрни кө ң гү рт кылдыр, кара черни сирт кылдыр дү жү рерге: ,

— Сезен бир изиг амым оочула. малчы-кулчуң - даа болуйн, —деп чаннып чыдып-тырГ

Кангывай-Мерген олургаш:

— Экер-эрлик эрни канчап малчы-кулчу кылы- рыл, иеден терээн ийй алышкы болуулу, чө пшзэ-■ * рээр сен бе? —деп айтырган. -

Кара-Тү рү маадыр:

— Болур¹ мен, —деп аскын-сө зү н берип-. тирч

— Бр Кара-Тү рү маадырның шын-на сеткили бо кижи болза, ийи алышкының аразың га илиг-даа артык-дудуу чок черге кадйлып дү шсү н, бо Кара- Туру маадырның аргалап-мегелеп турары, бо болза, бажындйн кйргеш, соондаң ү не бррзиң! —-дээш, ка-' _;рыш бйётиг казыдаан шйшпипчпйшпйп ө рү сргун-,

23Б. ' ‘ *

наптирра, ийи алышкының аразынга илиг-даа'а^тык- дудуу чок черге кээп кадалы берген.

— Ча, ү нер айнын он бештен эртпейн Шү ү к- Мө ге, Сү дер-Мө ге, Демир-Мө ге, Дээк-Мө гениң аалынга кө жү п чеде бер, —деп, аскын-сө зү н ' алгаш, чоруй барып-тыр эвеспе.

Кангывай-Мерген, ийи хемни кешкеш, чоруп олурарга, Чиң ге-Кара. хемнин иштинде даг дег Кызыл шилги аът турган, кызыл кыр дег эр ооргалап удуп чыткан чү вең иргин. '

— Ча, удааннай удузун, чытканнай чытсын бо, —дээш, кес баш тыртынып чедип келгеш, чыткан эрнии чан аразынче аткан. Кө к мө зү демир ат- кан чү ве дег ок дедир чаштааш, карак-кулак дежйп кагы дег тавыланып турган иргин. ,

— Хатчал черниң ыяжы ындыг чаштаган чү ве бе? —дээш, серге чок, кедээр союп каап удуп чыткан.

— Катканын, хуураанын бажы кулугур, бе- тинде мен адып тур мен! -—деп Кангывай-Мерген кыйгырган.

Чыткан оол туп-тура халааш, бир холу-биле Каң гай-Каранын чү ген кастыындан ап, бир холу- биле Кангывай-Мергеннин курлактан ап:

— Чү ү мындыг удаан кижи удутпас, чыткан ки- жи чытырбас, чернин ческээ дег, сугнун сускаа дег дү ктү г кара ашак апаардын? —деп, эзернин башкы бажынга кара ба^рын харлыктыр ү стү рү п моорадып, эзернин сонгу бажынга кара бү ү рээн ү стү рү п мбо- радып, Кангывай-Мергеннин анай ө кпези^ аскындан сызылгыже тудуп, ү щ моорадып турган иргин.

— Амы-тын оочула, ‘чү ү мындыг кижинин оглу сен? деп Кангывай-Мерген чаннып алгырган,

— Тавын, Тажы ийи альппкынын чээни, ” Мун- гулак-Сагаан кадыннын чажы, Кангывай-Мер-

геннин оглу, Кызыл-Шилги аъттыг, Кызыл-Тү рү маа- дыр деп кижи мен, —деп оол харыылаан чү вең иргин.

— Аа, катканың, хуурааныи бажы, кулугур сени, —дээш, Каң гывай-Мерген кымчызы-биле херлип-' херлип кагарда, оол дезип ың ай бооп чыдырда, оор- газын ховуландыр чара шаап бадырыпкан.

— Че, соң гу ү ениң Кызыл курт амытанының ооргазы ховулдуг бооп буткей-аан, —деп йорээп турган•иргин.

• „Шыяада, тос алышкы ам на он алышкы болган эвеспр“ деп иштиндё бодангаш, Каигывай-Мерген хап чаныпкан. Келирге, Муигулак-Сагаан - кадын эжик бажьщда чаагын сыртанып алган караа ышкы- же катырган турган.

— Катканын, хуурааныи бажын катырып гур сен бе, чү ң нү кандыың ны катырып тур сен? —деп Каигывай-Мерген ужурун билбейн шугулдап айты- рып турган.

— Чоондун, канчандың, Каигывай-Мерген, иеи- ден тө рээ-ле ыглаваан ыың ны чү ге. ыгладың, ча- жың да таактаваан таагың ны чү ге таактадың? —деп кадыны айтырган.

— Хаң -Тү рү маадыр кээп мени сегирип алгаш, амы-тынга чедер часты, ү ш мө гү деткеш, салдый— деп бажын чайып чугаалаан.

— Сен утканда. мен сагынганда деп чү ве 'ол боор, таптыын кө рем, хыым ханды, —деп амырап чугаалап турган кадын чү вен иргин.

Хан-Тү рү маадыр удаваанда соондан хап чедип келгеш, аптарадан каң болат доигурак уштуп эк- келгеш, адазының кежегезин кандыг-Даа айтырыг чок ү зе кеёкеш, эдээнге эккеп салып турган иргин.

— Даң адарга, хү н ү нерге арк-чаа сактыр ки- тки-дир сен, ачай? Ден эжинин, ийи караан кылан-

нады ө лү рер деп чү ве берге-ле болгай. Эжинге елү рткен кижи тө ре аралчып тө рү й-ле бээр ыйнаан. Эжин ө лү рген кижи тере аралчып тө рү ү рү берге, сен назылап кыраан-дыр сен. Ам маанай-буксе тыр- тып, сонгу-бурунгу назын сактыр болза болур-дур, — деп адазынга мону чугаалап турган эр чү вең иргин. Каң гывай-Мерген олургаш:

— Карачангыс хү лээвес. чү вем бар-дыр. Ө леш- кин ыт эдерткен аскыр истеп сү рер Арыда адаан- ныг мен, Ө вү рде ө жээнниг мен, —деп ашак мону 'Сө глээн. Хан-Тү рү маадыр олургаш:

— Он экер-эрлик онаалаа баар бе, беш экер- эрлик бежээлээ бар бе? —деп айтырган.

—Чок, мен чааскаан баар мен. Кижи эштиг-даа чорбас мен, теве-денниг-даа чорбас мрн, —деп-тир.

Шыяада, Каң гывай-Мерген чааскаан чоруур •апарган. Каң гай-Кара аъдын сооткаш, куш-хү нези- нин дө герип турда, лиге сонгу чү ктен Кара-Тү рү маадыры кө жү п чедип келген. Ө г хондурар черге < ө ө н хондуруп, малый чалаар черге* малын чалап турган. Экер эрлик алышкыларнын кода-сү мези ө ^ү п делгереп бар-ла чыткдн.

Каң гывай-Мерген Каң гай-Каразын мунгаш, ок- чемзээн куржангаш, ханныг каралыг Хан-Кү чү маа- дырнын изин истеп, уун-углап хап-ла ү нген чү вен иргин.

Хан-Кү чү маадырнын Каран-Чү зү н кадынындан ү ш харлыг кыс уруг тө рү тү нген. Ү ш» харлыг чаш уруг ынаа мунуп алгаш:

— Мээң аъдым Каигай-Кара, мээн ачам Кан- гывай-Мерген, —деп чугаалатынып ойнап турган чү - вең иргин.

Каран-Чү зү н кадын чаш тө лү нү н ол сө зү ң дың - яаахп;

— Эрте-бурун шагда елген, барган Кангывай- Мергеннң чү ге коптардың? —дЗэш, ү ш моорады эт- тээш салып курган чү вең иргин.

— Аравыстан ү нген чащ тө лү вү стү чү ге ү и* моорады эттеп турар сен, Каран-Чү зү н кадын? Чаш уруг бү Дү ү билир бурган болур чү ве дээнигай, Каң гывай-Мерген катай хө делип келген эвеспе. Кангывай-Мерген хеделип ' келген болза, _х аът_:даа болза, мунуп алганы дээре, эьт-даа болза, чип алга- ны дээре эвеспе? —дээш, богданың бора иьртин ө лү - рү п, кевиг чокка чип, чин-сарыг шайын кевиг чс^к- ка ижип турган чү вен иргин.

Каран-Чү зү н ү нү п дашкаарлаи чоруурга, Кангай- Ка|)анын улуг тыныжы кода-сү мени эжелеп, Кангы- вай-Мергенниң кадыг тү рзү зү чамбы дү птү бү ргей ап келген турган чү вен’ иргин.

Ханныг каралыг Хан-Кү чү маадыр кара, торгу тонун кеткеш, каргый кара саадаан азынгаш', каш- пал кара чазын'хойдуруктааш, Чолдак-Кара аъд'ын мунгаш, чиге _шсонгу чү кче дезип ү нү п'турган чү вен. иргин.

Каң гывай-Мерген Хан-Кү чү маадь? рны кө рү п кааш, аъдынын аъттаныр чарыкы чарыын азыг диш чайнадыр шелгеш, ажыргы талакы дорзуун кажык сө ө к чайнадыр каккиш, сү рү п-даа берген чү вең иргин. Хем-сыннын бажын кежилдир, арт-сыннын ба- жын ажылдыр ужуткаш, кара таң дының дө зү н орта барып дозуп туруп ап-тыр Звеспе.

Хан-Кү чү маадыр Чолдак-Каразын мунгаш^ Каң гывай-Мер*генниң кырынга кедирилдир маң на- дыа келген-даа чү вең иргин. ? Л

—■ Че, сээн-биле мендилежир мендим-даа тенген, такпылажыр такпым-даа тенген, мендинин белээ- бд-тур! —-дээш, алдын допуржак кымчызы-биле ү ш ораай каккаш, шелерге, Хан-Кучу маадырнын бажы сарыг Шеттин чоЧагайындан дора ышкаш одурлуп чаштап турган-даа чү вези иргин. '

■ ^;

— Эк! Кулугурнуң хияинчээн кө рундү рү п, хи- рин чылгандырып тургаш, ө лү рер—дВэй чуве, ол сатышты ыт чий, курт чизин, —дээш, Хан-Кү чү иү ң -бажын инек чылгаар сеек чок, дилги чыттаарчьггчок кылдыр чуура деспеп каапкаш, барган чү венТгргин.

Хан-Кү чү нү ң а алый га хап кээрге, Каран-Чү зү н кадын бир холунда ак кадак туткан, бир холунда алдын аякта арага туткан, сирилээн-кавылаан:

— Аптыгнын авынга, чиптигнин чивинге кир- дим, Кангывай-Мерген, —деп кээп-тир эвеспе.

Мен бышкан чемден ырмам сынган, хө ң нү м калган, ону ишкеш, сеэен бйр иэиг амым оскуйган болбас мен бе, ам ишпес мен. Малың ның доозуйун- дан чү нү алыр сен, эдиң йин эленчизййден чү нү алыр сен, Каран-Чү зү н кадый? ~дёп зйтырган.

—- Малы. мның доозунундан-даа чү нү алыксаар Мен, эмдйк, чааш ийи'беден бер: бирээзин аалдар аразынга чортуп мунайн, бирээзин аштан келгеш, -елү рү п йиийн, эрги, чаа ийи тондан бер, бирээзин чбн аразынга кедейн, бирээзин ажылдап кедейн, — деп иону сэглээн.

Кангывай-Мерген харыы-даа чок аъттайгаш, Ар~. зайтынын, арызында ала - були сү рү ү нден'Сес диштйг эмднк. ала бе, ө вү рзү нде ө ле-була сү рү ү нден сес диштиг муиар еле бени кожуп эккелгеш: .

— Чаа, Каран-Чү зү н кадын, бирээзн эзерйниин аъды болзун, бирээзи кожуң нуң аъды болзуй, —дээш, Кара-Чү зү н кадынныи ийи будундан ийи беге баг- лааш салыптарга, эмдик ала бе Арзайтының ары- зыйга теп маинаарга, тө гү лгёң, ханы сеескеннин Кызыл карты бооп, еле бенин ө вү рзү нге теп маннаар- ч*а тегү лген хаи-чини хаянын Кызыл карты, сарыг жарты бооп, инек чылгаар сеек чок, дилги чыттаар •шт чок бооп калган-даа чувен йргин.

ч Шыяан ам, Каң гывай-Мерген Хйраган дет ма-

лын казырады бө лү п, хая дег эдин каң гырады бө - лү п, эмдик-чаашка бир айныи он беш хонукта чү дү - рү п. артканын Каң гай-Караның кулаа-кудуруу кө - зү лбес кылдыр артып, пажының ү стү г кара чү лгү ү - жү, хө ө лү г кара туткуужундан ө рү артырбайн ал- гаш, ' кө жү п ү нү п турган эр чү вең иргнн.

Та чежеге, та кажага чоруп келген чү вези, Сү - дер-Мө ге,, Шү ү к-Мө гё тө релдериниң аал-оранынга кө жү п чедип келген.

Авыкай-Сарала кадынны эди-малы-биле кады Аксагалдай Сайын-Хавычы акызынга дужйап берип, Туң гулак-Сагаан кадынны эди-биле; кады Кара-Тү рү маадыр дуң мазынга дужаап берип, Октан-Кара кадынны бирээде билиглиг, ийиде ак сагыштыг ка- дын дээш бодунуң ө ө нү н чанынга кожа хондуру» ап турган эр-даа чү вен иргин ийин.

Шыяан ам, „Экер эрлик > рлер бү рү н чыглың ар* хаглынар" деп чарлал ү ндү рү п турган иргин. Он экер-эрлик алышкылар беглиг тө ре иштинге бежен- бежен кө гээр араганы белеткедип, беш кожуун мал- дын чү зү н бү рү зү нден бү дү нге быжыртып, байыр- найырын кылып. он алышкылар кымнар-кымнар болу- рун онаалга-хү лээлгезин сү мележип-чө вү лежип тур- ган-даа чү веи иргин ийин.

Чугаалажы-чугаалажы кедгеш, он чү ктү дагга» он дошкун—чү веге алдырбас, бастырбас он экер- эрлик маадыр бооп дугуржуп, тө ре кү рү нү н камга- лап-карактап, чуртун тудуп саадаан-даа чү вен иргйн. •

Он чү ктү дагган он маадыр бегмиг кү рү н иш- тинге бү рү н чарлап, кижи бажы кизиргей, аът ба- жы козургай кылдыр чыылдыргаш, танышпааннар- анаа таныжып, далай болган байыр^найырын кылып, кө рү шпээннер аң аа кержү п, хө глү г, омак оюн-наа- дымны кылып, айнын-хү ннү ң эрткеиин-даа билбес. турган чү вен иргин ийин.

эв

Шыяан ам, он маадыр шак ынчалдыр ажы-те- лү н тө рү п, азыраан малый ө ктередип, улуг чуртун туткаш, узун чыргалын чыргап чоруй барып- тыр оо!

Бижээннер: С. Сарыг-оол.

• А. Кек-оол.

УРАН-ДОЙДУ

ААЖАКАЙ ЫТКАН

(ЧӨ Ө Н-ХЕМЧИК РАЙОНУНУЦ БАЯН-ТАЛА СУМУЗУ)

х •

/ " V

• / V - I

1в=ң |ыяан дм, бурунгунун йурнунда, эртегинин Ц1

эктинде, иьрт серге мыйызы ирип дү жү п, буга-шары мыйызы буступ дү жү п турар шаг- да, Сарын-Хаан деп кижи чурттап чораан чү вең ир- гин ийин. Сарын-Хаанның кадыны ү ш чылда кадып аарып «елген*чү ве-дир. Сарын-Хаан эженнин ийи сарыг чурагачызын чалап эккелдиргеш: Кадыным кадып аараандан бээр ү ш чыл бол- ду/'канчалзымза, эки чү ве ирги? —деп айыткаан иргин. Ийи сарыг чурагачы оргаш: — Чү с куштуң жмээзин ‘ чиртип эмнезе. ам эки- рип болур-дур, —деп мыйдыг чарлык болгаш, дедир чанып чоруй барып-тырлар. Сарын-Хаан „чү с куштуң мээзин канчап тып алыр чү ве боор? “ деп пат аайын тыппайын, бодунун ара-албатызынын иштинден кушчу кижи сураглап чорааш, бир хемге кезээде ая. дузак салып чорут» кыраан кырган ашак кижи тыл алган. Сарын-Хаан-даа чү зү боор, „бо ашрк чү с куШ- ту елү рү п шыдаар кижи бо-дур" деп бодааш: — Менээ барып бараалга ашак! —дел чугаалааш, халдып чана берген чү вен иргин. . Кырган ашак корга-бара хаанынга барып ба- раалгап-тыр. Хаан кижи карачал кижини хү ндү лээр-ёзу чок- даа болза, эжик аксынга ширээ салып, ашакты анаа олуртуп, элдеп чү ү л чемин салып хү ндү леп: — Ындыг болза, ашак, сээң бажың мээзи-биле эмнээр болза, мээң кадыным ам экириир-дир. Чү ге дээрге, сен мынчага дээр чү с кушту влү рген-дир сен. Чус кушту ө лү рген кижиниң мээзи мээнкады- нымның аарыынга эм болур чү ве-дир, экидир аъШ- танып-чемненип ал, оон соонда чырык хү н алдынга чоруур эвес сен, ө лү р-ле болгай сен, —деп, хааны мындыг чарлык балган. * Ашак оргаш: — Денге кыраан багай кырган кадайымам аш- -тап ёлү р-дү р, хө ^кү й. Оода бир катал тотур чем- ненип алыр кылдыр, бо чемни анаа апиарьш бээр кижи бар чү ве ирги бе? —деп чугаалааш, караанын чажы борбаң айндыр дамдылап орган.. ' Хаан£ • \ ■ •— Че-че! Бужурганчыг ашак-тыр сен, Ш хонук иштинде чү с куштун мээзин тып эккээр бонзу нз а, бажыцны оон-биле орнап ап болур-дур сен, —. деи чугаалап-тыр. Ыгдап-сыктап, мунгарап орган ашан ан катыр» каапкащ: ' \.. . ' — Чү с кущтун мээзин ушхонуд иш^детын вкдээр. иен, ындд чуү боор, уш хбнук-Даа чедирбер? мен,. —дйэш. данар ден. 2«. . Хаан ашакка аъш-чемни таар долдур уруибер- ген. Ашак таар долу чемин чү ьктеп алгаш, аалыкга* арай боорда чанып келген чү вең иргин. Ашак келгеш, кадайынга: — Чаа, кадай, мээн бажым кезер, мээм алыр деп, хаан ынча дээрге, сени кээргээш, чү с куштуң мээзин тып бээр бодгаш бажымны кезернн солуп* алдым, куш дузактаар хылдан дү рген катчып кер, — дээн. Ащак, кадай иелээ адар дайны атсы беш $ чү с; хылды эмеглежип оргаш, кадып алган чү вең иргин ийин. \ < Ашак сыгыр данной бажында беш чү с хылын астып алгаш, аалынын артында кызаа хемде чеден бир дойдунун теректерде дурлаанга аппарып са-. лып кааштын чанып келген. Чемнеп чораан чеден бир дойду кежээ апар- ганда, дурлаанче чанып чоруп олурганцар чү вең иргин/ " ; Чеден бир дойдунун ищтинде, билдилиг чаң гыс Уран-Дойду бар чү вен иргин. Билдилиг У ран-Дойду ө ө рү нге: 1 — Дурл^авысче ам барып болбас-тыр^ ында аза бар-дыр, ам оон артың да дө ө дуругга барып хонаа- лынар, —деп чугаалааш, ө ө рү н эдертип алгаш, ол дуругга барып хонган. Эртенинде ашак кадайынга: I. / ' -^Чеден бир дойду дузактардд туттуйа бергён олурлар! боор, барып ап алыр-дыр, —деп чугаалааш. ду- задн кезип чоруп каап-тыр. Дузактаран' тагзерге, чангйс-даа Дойду тутт/н- маан» чеден бир дойду чаныйга дуругга хонгащ, ~ чоруткан мындыг болган. Ащак „болар мында эвес, дуругда хоиуа ту- рар-дыр* деп бодааш, беш чү с хылын секкеш, ду- ругиу ерү халбактанып туруп унгеш, дойдуларнын дү ннэин черинге аппврып^салып кааш, чана берген. I < \ Ж-. Чемиеп хунаээш, кежээ дойдулар дуругдува ча- нып орда билдилиг Уран-Дойду: — Дуругда дуннээн черивисте аза бар-дыр, ам анаа барбайн, теректерде дурлаавыска барып хонаа- лың ар, —деп чугаалап-тыр. Чеден дойду шупту билдилиг дойдуГа: I — Билдилиг мен деп кегуве! Ында аза бар, дугде аза бар деп! Ында, дугде аза кайла чувел! БудуИус дона берди1.. Дуругга хонарга, теректен чы- лыг чуве чорбадыва, —дишкеш, дуругдува ужуп унуп кааннар. Билдилиг дойду чааскаан теректердиве ужуп киргеш, дың нап олурарга, дуругдува ужуп чорут- кан чеден дойду дузакта туттунгулааш, сылдырт- салдырт кыннып-ла, кыргырт-каргырт деп-ле ши- мээргеп унгулээн мындыг бооп-тур. Билдилиг Уран-Дойду „болар-даа ат болган- дыр, боларны дың нап ора канчап ө лү рү п каар боор“ деп бодан келгеш, дуругга ужуп чеде. берген: Дойдулар: < , ‘ — Ат болдувус, амы-тын ө ршээ! —-дижип, сал- дырт-сылдырт кылдыр чуктуп, кыргырт-каргырт кылдыр мсжнуп влү бер чазып олурганнар. Билдилиг Уран-Дойду чеден дойдуга: , — Диведим бе. Ол болбазыкпа. Ам канчаар, дузактан чуктуп беришпенер. Дузактын дезунче чы- гай чыткылап алгаш, аң аа хону нар. Эртен анчы ашак келир эвеспе. Ол ашак келирге, шимчеш, ть|рташ-даа дивейн, елуученнеп чыдынар. Ол ашак силерни харугда аппарбас, барггай дузактан адыр- каш-ла бир черже „бирээ, ийи, дээш, чеденге чедир санап октааш, адак сө ө лү нде «чеден бир* дээр орта, диг кылдыр /ужа берээлинер, —деп мындыг су- мелээн иргин. 7 Билдилиг Уран-Дойду йэду база эн устунде ду- закка мойнун сукйаш, чыдып ап-тыр. Чеден бир дойду ынчаар-ла хонганнар. Эртен кырган ашак кедён тудуп алгаш, дузак кезип чедип келген. Ашак дузаанга кээрге, чеден бир дойдузу шуп- ту туттуна берген чыткан чү вең иргин. Ашактын ее{5ээнй-даа хелжок: ’ — Ол боор кулугурларны! —деп чу^аалатынып, бир кезек кө рү п туруп-туруп, дойдуларнын адаан- даазындан эгелеп дуруг баарында оргу черже чё- жип октааш-ла „бирээ, ийи“ дээш чеденге, чедир санащоктап келген. Ашак адактын соонда билди- лиг Уран-Дойдуну адырбайн чыткаш, „чеден бир* деп санаар орта, дуруг баарында чеден мелегей дойдузу-даа диг кылдыр ' ужуп ү нү пкен чү вен ир- гин. Ашактын хорадап кылыктанганы-даа кончуг: — Кижи мегелеп турар кулугурлар боор бо! Оода бо кулугурнун караан чушкуп кааптайн! — дээш, билдилиг Уран-Дойдуну тудуп алган чувен иргин. | Билдйлиг Уран-Дойду: — А дыр, ашак! Мана! Кажан-даа ө лү рге, менээ дө мей-ле. Ам мени ө лү рзү ң зе-даа, сонгу назында сени мен ө лү рер мен. Сээн чү с куш мээзи тып алыр дээш мынчап чоруурунну-даа мен билир мен. /Мең и ө лү рзү нзе-даа, сенээ хааннын берген болчаа тенгён, дө мёй-ле ө лү р сен. Мээн ү немни бйлир чер- ге баргаш, мени садыйыт. Мээн ө ртээм бежен лан мө нгү н болур. Оон он лаН’биле чү с кушту ол-ла черинден садып алыр сен, а арткан дертен лан б(иле байыыр сен, —-деп мындыс свглээн. Ашак, моон шынын, мегезин кеө р-дү р дээштин, дойдузун чү ьктеп алгаш, Сарын-Хааннын аалынын адаанда Сарыылдыг деп дү усү метке аппарып кө р- гускен-. Сарыылдыг дү жү мет билдилиг Уран-Ддйдуну бежен лан мө нгү н-биле садыц ал гай. »* • * Биеэ ашак бежен лан моң гү нү нү н ону-биле чү с куштуң мээзин садып алгаш, хаанынга эккеп бер- ген, дө ртени-биле хө й мал-маган садып ап, баяан чү вең иргин. Сарыылдыг дү жү мет ора, Уран-Дойдузунга. ча- гып чугаалап олурган чү вең иргин: — Сээн амы-тынынны алдым. Иеден тө рээн ийи алышкы болуулу. Мээң курьяам мен чогумда кайы-даа, кандыг-даа орандыва кажып чоруй. бар- гаш. барган чери тывылбайн баар кижи, сен чаа- ванны черле ө гден ү ндү рбейн, кадарып олу$ ону егден кандыг эп-биле ү ндү рбес ийик сен, Уран-Дойду адын бар-дыр, —деп мону соглээн. Сарыылдыг дү жү мет Уран-Дойдузунга чагыыр чагыын чагааш, боду бир черже албанга чоруп каан чү вен иргин. Акызы чоруй баары билек-ле чаавазы „чоруур кижи мен“ дээш, эдертир эш-ө ө рү н эккеп, нарын хевин кетинип, аъдын-х: ө лү н эзертеп мынчап барган. . ' - • Уран-Дойду эргин кырынгд держе* кө рү ндү р олуруп алгаш: — Канчаарын ол, гчаавай. Акым ырак черже албанга барган—чок турда, чоруур чү ве бе. Акым чедип келгенде чорза эки боор, —деп чугаалаан. Чаавазы ажынып-кылыктанып: — Чоп^азазыг кулугур боор! Бежен лан мен- гү н ерте^тиг мен дэ^штин кө гү ү рү ол боор бе?! Бо кулугурнун мойнун одура шаап кааптар-дыр, мээн адамнын бежен лан мө ң гү н ожуу бар, ону ө р- тээнге эккеП-ле бергей мен, ону тө лээрдечү ү боор, тудунар! —дээр орта, у лузу тудуп алгаи. Уран-Дой- дунун чаавазы астып алган селемезин ушта тыртып алгаш, арнып келген! Уран-Дойду: 1 • / 3» , " — А-дыр, чаавай. Ындыг болза чаавай, хора- дай бээр кижи-дир силер. Бодум тоол ыдып олу- райын деп, чаавай. Бир эвес силер дыннаскаар бол- зунарза. дыинап-даа болур силер, —дээштин тоол- дап олуруп алган. I, Чаавазы: — Шыяан! —деп-тир. Уран-Дойду: — Шыяан ам, биеэде чү вең ыйнаан. Улуг Ка- ра-Хемнин кыдыын чурттаан, чангыс бичии оолдуг, тос дылды дб& за билир, аячы-аң чы ашак чурттап чораан чувен иргин. . . ч Демги ашак ора: — Чаа, оглум! Бо хемни кежип бар чыдарың га, сайда борбак кара даш чыдар эвеспе. Ол дашты ап алгаш, оон ыьцй бар чыдарынга, ору к еру тергелиг уш кыдат бар чьЦар эвеспе. Ол уш кыдатка ужу- рашкаш, кандйг-даЗ сес-дыл билбес кижи бооп орар сен, олар сени сес билбес кижи дээш бир чу- ве чугаалажыр эвеспе, —деп мындыг сеглээн иргий. Оол адазынын чагыыгбиле чоруп-ла каан чувеи иргин. Оол хемни кежип бар чыдарга, сайга борбак кара даш чыткан, ону ап алгаш, бар чыдарга, хем- ниң улуг оруун еру тергелиг уш кыдат чоктап чыткан. Ү ш кыдат дужуртунгеш, одагланы берген чувен иргйн. Оол уш кыдат-биле ужурашкаш, кандыг- даа сес-дыл бйлбес кижи бооп, чуве айтырарга бил- бээченнеп олурган. Ү ш кыдат аразында: . — Бо-даа домак билбес кижи-дир, —дижип чу- гаалажып олурган. чувен иргин. . Бир кыдат оргаш: — Сен бо черни кеерунге кайы хире байырым- ныг чер-дир? —дел бирээзинден айтырган. £ Бирээзи: - ‘ — Бо чер ү ьзү н-хураганнын кудуруу дег бай- ырымныг чер-дир, —деп мындыг болган. Бир кыдат: — Ынчаарга оолдар, ававысты борта салып каар бис бе? —деп айтырып-тыр. Бирээзи: ' — Ү стү р бай хонар болза, дү вү нде турар черте салзывыса эки боор, —деп харыылаан. Уш кыдат одагланган одунун орнун билдирбес кылдыр хө ө п каапкаш, ө лген иезин анаа-даа салган чү ве чок, сө ө ртү п алгаш, чоруп каанн^ар. Бичии оол кыдаттарның ындыг чугаазын дын- нап алгаш, тудуп чораан кара дажы-биле ол черни демдектеп кааш адазынга кээп, мынча дээр чү ве- дир деп чугаалап берген чү вен иргин. Ашак: { — Оглум, мен ам даарта ө лү р апаардым. Мен влү 'бээримге, сө ө гү мнү чү ьктеп алгаиУ, ол кыдаттар- нын” одагланган черинде демдектеп каан кара да- жынны бажым алдынга сыртандыр салы. п каар сен. Бо ү ш кызыл чоос бар, оглум. Ону ап алгаш, мээн билбезим ү ш сө с бар анаа садып алыр сен. Ол ү ш кызыл чорзунну оон ө ске алдын, мө ң гү нге-даа, кай- гаМчыктыг /чараш кыска; даа, дү к-тү мен малга-даэ сатпас сен, —деп чагып, оглун хү нзедир, дү не хойга- рып алгаш, данны атсы чагып келген чү вен5 иргин. Ашак эртен даң бажында оглунуң тонунуң ицд- тии хоюнга ү ш кызыл чоозун сиир-биле так кылдыр ияип бергеш, ө лү п калган. Оол-даа чү ү боор, адазын бодунуң чагааны ёзугаар аппарып хө ө ржү дү п кааш, чиге мурнуу чукче кылаштап чоруп лебап-тыр. Бичии оолдуң ү ш кызыл чоозу оолдун тонун ертү р кестү п чоруур, дү не от дег чырык чораан. Ону та чеже кижи сатпаан, Та чеже кижи оорлап алырХдээш чадашкан чү ве. Бичии оол-даа бир айны узе кылаштап чорааш, бир черге, келирге, оът-сиген чок, кижинин эьдии хаарып турар изиг элезинниг чер идиин дырыштыр, буттарын сугландыр чип каапкан. Кайнаар-даа кеер- ге, дү дү скө ктү г кургаг ховудан ө ске чү ү -даа кө зү л- бес мындыг болган чү вен иргин. Бичии оол, ол ла ынчап кылаштап чоруурга, бир аал турган. Чедип келирге, бай кыдат кижинин аалы бооп-тур. Демги кыдат, оолдуң тонун ө тү р ү ш Кызыл чоозун кере тыртып кааш, оолга ээлдек- чымчаа-даа кончуг, катырып-итирип, ө рү -ө рү олур- туп, каш чү ү л чем-биле хү ндү леп-ям0ылап-даа хел- чбк барган. Оол кө рү п олурарга, кыдат еенде кончуг ча- раш уруглу^ бооп-тур. Кыдат: — Ү ш Кызыл чоозуң ну садып алыйын, вртээ чү л? Оон ө ртээнге бо уруумну аал-ораным-биле-даа^ катай берейн, —деп-тир. Оол ора: — Ү ш билбес сө зү м бар, ону айтып бёрген кижиге бээр мен. Оон ө ске чү Ьеге, чү ге-даа сатпас мен, —деп мындыг харыылаан. Биеэ кыдат ү ш Кызыл чоосту садып алыр дээш, адар данны атсы ээрежип келгеш, чадажып каан чү вең иргин. Дан чап-чаа адып келген, пар шак турда, биеэ кыдат: — Ядаргай чү вел'мои! Хондур-дү ндү р хей-ле чемим хораттым. Ча, тыппаан сө зү н бирээзи— „Эзен- гзэ тевер“ деп СеСеОл-дур, оон ынайгызын билбес мен, —дээш, оолдун ү ш кызыл чоозунун бирээзииг тейкеш, ү зе соп алгаш, оолдун бодун чем*аъш-даа> бербейн, ү ндү р сывырып чорудупкан чү вен иргин. 25& Бичии оол база-ла чиге бурунгаар базып чоруп исаан чувен иргин. Бир-ле черге чоруп олурарга, ол чернин кааннааны элезинниг ховудан-даа артык, унген ыяжы кадып кургааш, ерттенип хып турар, хемнер дуржук, хө лдерниң -даа суу соглуп калган, кижи ижер чү ве чок болган иргин. Бичии оол ү ш хондур кылаштап Чорааш, бир кодага кылаштап кирип келгеш, бир кыдаттыи ба- жынынга «ире берип-тир. . / Демги кыдат, оолдуи тонун етур кызыл чоозун кере тыртып кааштын, оолга ээлдек-чымчаа-даа кончуг, катырып-йтирип, ө рү -ө рү олуртуп, каш > чуул чеми-биле ямбылап-даа хе л чок б^рып-тыр. Кыдат: ' —г Че, ийи кызыл чоозунну ак адан угбааже менгунну чудуруп бергеш, кара карактыг кыскыл аътты эзер-чонаа-биле бергеш, алыйн, —деп ээреш- кеш олурупкан. Оол олура: — Ийи билбес сезум бар, ону айтып берген кижиге ийи кызыл чоозумну бээр мен, есие кан- дыг-Даа чувеге сатпас мен, —деп харыылаан. Бичии оолга биеэ кыдат чымчак сыртык-дежек Салып бергеш, чытырып алгаштын, ийи кызыл чоозун садып алыр дээш, адар дайны атсы эзрежип келген чү вең нргцн. / ? Бичии оол ийи кызыл чоозун бербес бооп-тур. Эртёнинде кыдат туруп келгеш, долга аъш- чем-даа ижиртпейн: ; — Ядараан чувел мон! Ча, билбес сезум бирээ- зи—лУжур билбейн, чан чаннава" 'деп сес ол-дур, оон ынайгызын билбес мен, —дээШ, оолдуи ийи Кызыл чоозунун бирээзин тепкеш, узе тыртып адгаш, оолдуи бодун ундур сывырып чорудупкан чувен- иргин. ' • Бичии оол оон чоруткаштыь?, ийи хондур кы- лаштап чорааш, база бир кодага чеде бергеш, бир кыдаттың бажың ынга кире берген. Биеэ кыдаг, оолдуң тонун ө тү р чаң гыс кызыл чооэун кө рү п Дааштын, оолга ээлдек-чымчаа-даа кон- чуг, катырып-итирип, ө рү -ө рү олуртуп, каш чү ү л чем-биле’ ямбылап-хү ндү леп хелчок барган. Кыдат: — Чангыс Кызыл чоозуң ну садып алыйн. Ө р- тээнге а к адан чү гү алдын-мө нгү н берейн, нарын хеп база берейн-деп-тир. Оол ора: — Чаң гыс билбес сө зү м бар, ону айтып берген кижиге чангыс кызыл чоозумну бээр мен, оон веке чү ү -даа чү веге сатпас мён, —ден харыылап-тыр: Оолга чымчак сыртык, дө жек салып бергеш, биеэ кыдат чангыс кызыл чоосту садып алыр дээш- тин, хондур ээрежип келген чү вең иргин. Эртенинде кыдат туруд кёлгещтин, оолга аъш- чем-даа бербейн: — Ядараан чү вел мон! Ча, тыппаан чангыс сө зү н—„Кайы-кайың ар эп чаагай-ла-дыр силер“ деут сес ол-дур, —дээш, оолдун чангыс кызыл чоозун тепкеш, ү зе тыртып алгаш, ү ндү р сывырыптып- тыр-оо. Бичииоол база-ла чиге бурунгаар кылЗштап чоруп казн чү вең иргин. ЧоруЪ олурарга, аал-оран- даа чок, оът-сиген-даа чок, суг-сугат-даа чок, как- даан мындыг оран болган. Оолдун кү ш-хү незини бар эвес, аштап, суксап, пат турувуткан: —Мээн адам-^аа кончуг кара са- гыштыг амытан-дыр, мени мкнчап ө лү ргени ол-дур. ¥ ш кызыл чоозумну " ү ш сө ске сатпайн, ү ш кыдат- тын кайы бирээзинге садыптарым кайыл, —деп бо- дап мунгарап олуруп-тур. Бичии оол. „ам ө лү р-дү р* деп бодан келгеш, элезинни оң гарлай каскаш, иштинге чыдып алгаш, дыннаарга—бир-ле черде улус ырлашкан-даа ыш- каш, ыглашкан-даа ышкаш—мындыг хей кижинин ү нү дынналып кээп-тир. Оол туруп келгеш, „адамнын садьш ал дээн ү ш сө зү нү ң бирээзин бо улуска берейн а-дыр“ деп бодан келгеш, хө й кижинин ыыды ү нген черже: — Эзенгээ тевер, эзенгээ тевер! —деп кыйгы- рьш бар-чыткан. Оол бар чыдарга. хей улус чыг- лып алган ыглажып турган, ол хө й чон оолдун „эзенгээ тевер* деп сө зү н дыннааш, чиинейндир катыржып, оолду долгандыр ү глеп келген чү вен иргин. Кара карактыг кыскыл аътты мунгап, ак адан- да хос-домбу, кү ш-хү незин чү дү ргештин чедин алган. ак киш кежи бө рттү г, ак торгу тонну г ак саар идиктиг кылдыр биеэ самдар оолду хепкерип ’ъткаргаш. хей чон чугаалап туруп-тур: — Бо оранный ижер суу каткан. Хамык ара- амытан, мал-маган онгап, кадып—ортаа кезии елеен. Чугле Успа далайнын хиндии соолбаан. Оон суглаар дээш, чеже-даа кижи чоруткан, ынаар чоруткан эмге-тик чок кижияен ээп келген кижи чок. хааннын чү с шерии чоруткаш, чү зү -биле келбейн гурган чү ве „Эзенгээ тевер* дел сес сеглепкеп кижи ынаар чоруп шыдаар боор чү ве, сен чоруур апарган-дыр сен, —дишкеннер. Бичип оол-даа чү зү боор, ак аданда чү дү рү и каан аъш-чемин чоруй чип хал ора: „мээн адам- даа кон чу г кара сагыштыг амытан-дыр, мен оон кайын ээп келир мен, ү ш чоозумну ү ш кыдаттың кайы-бирээзинге садьштар чү вемни* деп бодап бар чыткан. Оол бар чыдарга, онгап-суксап елген ара-амы тан орук дургзар хорум дег, чамдык кижилернин ишти тынныы-даа бар, чамдык кижилернии чаң гыс салаазы-даа шимчеп чыдар мындыг болган. Оол бон кыры-биле эптежирин кырладып, эптешпезин ескээр чайладыр чыып казн чорааштын, Успа далайнын хиндиинге чеде берип-тир Далайнын хиндиинде суг чү гле хымыш-биле узуп алыр кылдыр соглу берген бооп-тур. Оол-даа чү зү боор, сугну боду ижип алгаш, оон соонда аъдынга. аданынга ижиртип алгаш, лм-на хоо-дом- бузунга узуп эгелеп-тир. Биеэ оол чаигыс хоону безин орту киир узуп албайн чыдырда. артында бир-ле кижи — Че бе? —деп ыытгаан-дыр. Оол хая кө рнү п кээрге, бир кижи селемезин оолче арнып алган гурган. Оол ора: — Канчаарын ол боор ожим? Ужур билбейн чан чаннава'—лен. салып элган сө зү нү н бирээзин чугаалап-тыр Демги кижи селемезнн октапкаш, оолду бир чарыынга колдун. гап алгаш. халаая ышкаш болган соонда, бир-ле черте тире кылдыр кээн дү жү л-тү р Оол кө рү н кээрге, докулчак ак ергээнив эжиинде кээп душкен, демги кижизл бзза-ла бо чанында: , — Ө гже кир: —деп гуруп-гур. Оол-даа ө гже чааскаан кире берген. Кө ө рге алдын авыкай кадын кижи бажын чазып алган, ийн караан ыжыды ыглап алган олуруп-тур Оол кирип келгеш* — Чаа, кайы-кайьщар эп чаагай-ла-дыр еилер, деп, садып алган ү ш сө зү нү ң адак сө ө лгү зү н чугаа лаарга, ыглап орган кадын катырыпкаш, оолга ши рээ салып, чү с чү ү л чемнин дээжизи-биле хү ндү лен чемгерип-тир. > 59 Даштын туруп калган кижизи биеэ селемезин хомдуга хыннааш, тудуп алган кирип келгештиң: —Чолу-мө рү таарышкан, «чораан чоруу чогаан эки чундуң *) кайыын келдин? —деп айтырып-тыр. Оолдан. —Чундун оранынын оът-сигени, суг-сугады кан- дааш, алды чү ү л амытан кырлып туруп берди, мону авыралдап чор мен, —деп харыылаан чү веп иргин. Танывазы демги кижи: — Мен ө рү Курбустугнун ээзи-дир мен. Бо кадын сес Уступ хааны-дыр. Ынчаарга, Успа далай- яын хиндии мө ң ге аржаан чер чү ве эвеспе, оон хоо-домбунга узуп аппар, —дээш. оолду колдук- тааш, дирт дээн соонла, оол кө ө рге, биеэ черинде эккеп каапкан бооп-тур Оол-даа хоо-домбузунга сугну чыык долдур узуп чү дү рү п алгаш, дедпр хап чоруптарга, чаъс- чар кудуп-ла ү нген. Оол-даа хааннын аалынга чоокшулан орда, ыг ээрген. Шивишкин ү нү п кө ргеш: — Суглаан оол кел-чор, —дээн. — Суг. мындыг элбекте ол мелегей чү ве суг чү дү рү п келген боор, —дээш, оглун ү ндү рү пкен. Хааннын оглу демги оолга баарга, хоо-домбу долдур аржаан суг эккелген мындыг болган. Хааннын оглу биеэ оолдун эккелген аржаан суун тө ктү оү пкен. Ол аржаан сугну теккен черин- ден кат чимис ү нү п кээп-тир. Оолдун багай самдар идик-хевин кедиргеш, сы- выртап чорудупкан. Оол дедир базын чоруп олурарга, бир езенде кичигене сывы хелчок болган. Кичигенени казып. эккээрге, савааш дег. узун болгаш чоон болган. *) Чундун дээрге. хаан, бег дээн ышкаш тө ре чагырган база бир дээди дужаал ады. Ж) Оол кичигене-биле чадыр тудуп алгаш, кичиге- нелеп чип чыдып берген чү вен иргин. Шыяан ам, чундун черинден биеэ хаанны бол- гаш оон оглун кыйгыргып аппарып-тыр. Чундун: — Сугну чуге кадырдынар, силернин бажынар алыр апаар-дыр, —деп мындыг чарлык болган. Хаан олура: — Сугну кадырыптар харык бисте кайда боор, ө ршээп кө рү нер, харын боду кадып кандаан чер. „Эзенгээ тевер* деп чоруур самдар оол суглап эк кээрге, чаъс-чар чаап, суг-сугат, оът-сиген унуп. — мындыг чаагай болду. —деп сө гү рү п айыткаан чу* вен иргин — Ол оол кайдал? Доп-дораан тып эккелин- ер. '—деп чарлык болган — Та, билбедивис, кайда чуве ыйнаан, —деп харыылаан — Мегелевейн, тып эккел! Ону тып эккелбес болзунза, бө рттү г бажын бө ргү -биле, чеиниг холун чени биле кезер мен, —дээш. хааннын оглун кара егге суккаш. хааннын бодун самдар оолду тып эк кээри-биле сывыртап чорудупкан чувен иргин. Хаан ү жен кижини эдерткештин, самдар оолду дилеп чоруурга, бир бичии ө зен иштинде кичигене чадырлыг, кичигене казып чип чыткан. — ^УР’ чҮ ге ында чыдарын ол? Сени Чундун дан кыйгырты деп бастып свглээн — Барбас мен, —деп оол мындыг харыылаан. — Барбас болза, бо кулугурну тудуп алыр дыр, тудунар, оолдар! —деп ужен кижизин дужаал тыр. Биеэ оол-даа чү зү боор. кичигемезинин дову раан халыжып келген ужен кижиже чажар орта, ужен кижинин карактарынче довурак киргеш, доо- зазы согурарып калгылаан чү веи иргин. Хаан боду гын менди ү нгеш, Чундуң га мындыг мындыг болду деп кэзп сеглээн. Чундун боду чуузазынга олурупкаш барыщ биеэ оолга кулаш ак кадаан тудуп чалаан. Оол кичигенезинии сывын харыы кылдыр Чун дунга туткаш, чү венин шынын шуптузун чугаалап берип-тир. Чундун: — Бо, мээн чагырган оранымга улуг ачы-дуза- лыг кижи-дир сен, —деп, биеэ оолду чалап аппаргаш, дариги дангынанын уруу ай-хун херелдиг алдын- авыкай дангынаны оолга ап берип, малының ортаа кезиинден мал берив, эдинин ортаа кезиинден эт бе- рип-тир-оо! —А оолду сывыртап чорудупкан хаанны оглу- биле катай бажын кезип каапкан чү вең иргин, —деп Уран-Дойду мындыг тоолдаан. Чаавазы чоруур деп барган. Уран-Дойду: — База бир тоол бар. чаавай. Ону тоолдав берейн, —дээш, тоолдап эгелеп-тир. Чаавазы база- ла дьшнап туруп алган. Уран-Дойду: — Биеэгинин биеэзинде чувсн иргин ийин. Кончуг дезиг аъттыг Сарын-Хаан дээрзи чоруп-тур эвесне. Бир-лс хү н Сарын-Хаан, кыдат илбизинге оереш он. бир илбичи кижини кыйгыртын эккелгеш., чугаалап-тыр: — Илбичи-албычы мен деп алган, ындыг илбин кайда чү вел? Чоп сээц оонну кижи кө рбес чү вел? Ындыг-ла илбилиг кижи болзунза, мен керуп олу- румда борта илбилен'—дээн.. Илбичи ора: — Чаа, хаан, илбимни-даа кергузейн, кайы хи- ренн кергузер мен? -—деп айтырып-тыр. Сарын-Хаан —Дү ьшке чеДир кө ргү зү п кө рем, —деп чугаалаан. — Бир эвес дү ьшке чедир кө ргү зер болзумза, силер шыдавас силер. Алдын кундага аяаң арга изиг шайдан куткаш, баарынарга ширээ кырынга салып алың ар. Ол аякта шай сериин-бү лээн апаргыже че- дир—ыя аразында илбиден кө ргү зейн, —деп мындыг сө глээн. Сарын-Хаан кундага аяанга изиг шайны куткаш, ширээ кырьтнга салып чыда-ла, чү зү н-даа бил- бейн барган. илби эгелээн. Сарын’Хаан бир-ле дың наарга, айы-чылы-биле тудуп чадаан дезиг аъдын эмге-тик чок ара-алба- тызы даштын сывыртап келген. Сарын-Хаан ү не халып кээрге, бодунуң тура албас аарыг кадыны безин аъттын соондан сывыр- тажып келген туруп-тур. Хаан боду баштааш, хамык улус дезиг аът- ты кажаалай туруп алгаш, тудуп алган иргин. Кадыны хаанга: — Аьтты мун. —деп чугаалап-тыр. Сарын-Хаан-даа аътты мунувуткан. Аът-даа будуктуг ыяштын кыры-биле, будутгу| дээрнии адаа-биле чү стү г сиген сый баспайн чыраа- лап чоруп-ла каан. Ол-ла чоруткаш. чон-даа чок, калчаа далайнын кыдыын орта кслгеш. аьды мө ө п- меө п хаанын октан каапкаш. арлы берии-тир. Сарын-Хаан-даа чадаглааш, далайдан балык- бандан тудуп чиир лээш. кылаштап бар чыдарга талайнын кыдыынга думчуу чок кадай кижм кылаштап чораан. Сарын-Хаан: — Чону канчап барган сран боор бо? —дек штырыл-тыр. Думчуү чс> к кадай: ■ , ■ — Мен ындыг чон деп чү вени бо чуртка дын- нап кврбээн кижи-дир мен, —деп харыылаан. Сарын-Хаан: — Кайда чурттап, чү нү кылып турар силер? — деп айтырган. — Бо, мында-ла чурттап турар, дү где багай ча дырлыг кижи мен. Менде кылып турар чү ве чү ү боор? Кичигене казып чиир, чолдак-ой дузактап чиир кижи мен, —дээн. Мал чок чер-дир-аа бо? —деп айтырган. — Мен ындыг мал деп чү ве танывас кижи мен, кү ске-кү жү ген болза, таныыр-ла мен. —деп харыы- лап-тыр. — Чадырынарга бараалам, —дээн. Думчуу чок кадай-даа Сарын-Хаанны эдер гип алгаш, чадырынга чедире берип-тир. Сарын-Хаан биеэ чадырга барып, кире бээрге, чадырнын чаагай таптыы-даа кончуг мындыг бооп тур Сарын-Хаан биеэ думчуу чок кадай-биле ашак кадай бооп олуржуп алгаш, бир чылболганда, думчуу чок кадайы кайгамчык чараш оол уруг божаан Биеэ кадайы оон соонда бир чыл болгаш база бир оол уруг, оон соонда база бир оол уруг божаан. Хаан биле кадай иелээ ү ш оглунга ынаа-даа кончуг мындыг чү ве-дир. Сарын-Хаан бир хү н чадырнын дө рү ндү ве ду зак кезип чоруй барып-тыр. Хаан кеерге, ийи улуг оглу хеймерин тудул алгаш, ойнадып, далайже бар-чыдып-тырлар. Кадайы оолдарынын соондан кый деп маннан бар-чыткан, а хаан база-ла оолдарын кый деп мац- нал каан, Бар чыткыже, далай бир чалгааш, ү ш оглун ү жээлдирзин алгаш барган. Кадай база-ла оолдары нын соондан далайже халып ө лү берип-тир. Хаан дын-карачааскаан артып калгаш, канчаар даа аайын тыппайн, ыглап олуруп-тур. — Че, болду бе, хаан? —деп кижи ыыттаан. хаан кө рү п кээрге. илбичи кижизи бооп-тур. Сарын-Хаан биеэ-ле бодунун ергээзинде хевээр, ширээде тургу* зуп каан аякта шайы сериин-бү лээн апарган, хаан- ның караанын чажы тө ктү п олурган мындыг болган Илбичи ора: — Ол-дур хаан. Алдын кундагада шай сериин- бү лээн апаргыже чедир силерге илбим кө ргү стү м, бир эвес илбимни дү ьшке чедир кө ргү скен болзум- за, силер кайын шыдажыр силер. Силер, безин ө р- гээнерден унмээн силер. Чалгып чыдар далай дээр чү ве аякта шайыиар-дыр, —деп чугаалап-тыр, —дээш, Уран-Дойду тоолун доозуп орда, акызы чанып кел- ген, а кажар даигына кайнаар-даа барбайн олурган чү вең иргин ийин. Бижээн М. Идам-Сюрюн. БАЯНТООЛАЙ ДҮ КТҮ Г-БОРА ЫТКАН (БАЙ-ТАЙГА РАЙОНУНУҢ КӨ П-СӨ Ө К СУМУЗУ) ртегиниң эртезинде, энге-тайбын турар шаг- ~ да, Ак-Хемни чурттаан Туман-Кыскыл аъттыг ж Меге Баян-Тоолай атак чоруп-тур эвеспе. 4* ^Джы-тө лү чок, кырган кадайлыг; эди, малы ба- жын ашкан, ол малының онча-данзызын Ак-Хемнин бажында улуг ак тайганың кырындан кө ө р ащак чү вен иргин. Бир-ле хү н ак тайгазының кырыига ү не бер- геш, малының онча-данзызын кө рү п олурарга, чиге соң гу чү кче кө рү нген узун ховунун ужунда дээрде шаштыкан улуг кара доозун туруп-тур. — Бо черде чаа-дайын бар эвес, мээн буга- сагам ында ү сту берген, ү скү лежип турар чү вё-дир, мону барып чарбаажа хоржок-тур, —дээш, ашак аъттангаш, чоруп олурарга, улуг кара доозун ук- туп чоруп олурар мындыг бооп-тур эвеспе. Уктужуп чеде бээрге, Кө к-Шокар аъттыг, кир- бей кара салдыг, хү рен кызыл шырайлыг кончуг эр келгеш: 26» — Черниң чексээ, су гну н суксаа сен бе? —деп айтырып туруп-тур. — Чок, черниң чексээ-даа эвес, сугнуң суксаа- даа эвес, чиге бурунгаар чү кте Ак-Хемни чурттаан, ажы-тө лү чок, азыраан малы бажын ашкан Мө ге Баян-Тоолай деп кижи мен. Мал-маганымның онча- данзызын кө ө р дээш келиримге, дээрде шаштыкан улуг кара доозун турар, Силернии-дир але, адың ар кым боорул? —деп ашак айтырып-тыр. Ол кижи боду боданып кө ө рге, база-ла ажы- тө лү чок, азыраан малы кө вей, бурунгаар кө ө рге, узун ховунуң ужунда кызыл доозун турарга, чедип келген кижин иргин. Шак оон ийи аъдындан дү жү п, ийи боду чу- гаалажып, такпылажып олуруп-турлар. — Ажы-тө лү вү с чок, азыраан малывыс эдерип келген улус тур бис. Аас-дыл сү рерге-ханныг болур болгай, азыраан мал сү рерге, эьтгиг-чаглыг болур болгай, ө н-тала болуулу, ажы-тө лү вү с чок-даа бол- за, ам чана бээривиске, кадайларывыс божуп, чии- геп олурарын канчап билир, —дишкештиң, отукта- рынын хаг, дажын чыгаан-тангыракка алчып, бер- жип алгаш, бирээзи бурунгаар кө рү п, бирээзи сон- гаар кө рү п, улуг кара, улуг кызыл кө стү п чорупканнар иргин ийин. доозуннары Меге Баян-Тоолай Туман-Кыскыл аъдының кызыл доозунун ү ндү рү п чорааш, дү не ө ө ң ге чедип кээрге, от-кө с-даа чок—караң гы болган. Одун чы- рыдыптарга, кадайы шимчевейн олурган. — Мал-маганнын онча-данзызын кө рү п чордум, чү ге от оттулбаан. чем хайындырбаан сен? —деп, кадайын кончуй берген. Кадайы: — Бо хү н иштиг-сааттыг апаргаш, туруп чада- цым, —деп-тир. — Мен кырыырымга кыжырдың, шоотуң, —деп, кадайынга ажынгаш, кылып алган аъжын-чемин бо ду чип алгаш, дерге шугланып чыдып алган, Уйгу-дү ште удуп чыдарга, кадайы огуруп гур- ган. — Бо канчап баардын? Шымда-декте уруг дү ш- ту, —деп-тир. — Мегелеп турар бо кулугурну, — дээш, ол орта кадайын хыйнаар часкан, Удаткан чок уруг ыглай, берген. „Бо чуу апаар- ды“дээш, дуву-далаш-биле тура халааш, одун чы- рыдыптарга, шынап-да кадайы божупкан болган Шак оон ө ө рү п-амырап. халып барып сегирип алырга, оол уруг болган. „Кадыг-чидиг эки оглум болзун“ дээш, кан-болут эгээзи-биле хинин кескен. Эртенинде Туман-Кыскыл аьдын мунгаш, туман кыскыл аскыр ө ө ру чылгызындан чеди чылын тө рү - вээн сувай хурен бени оглунун тоюнга эккеп де- гергеш, ирей, кадай найырлап-байырлап турган иргин. Беш-алды хонуи чорда, еннун ишти, даштынга оглу ү ң геп турар болган. Он ажыг хонуп чорда, мырың ай чү гү рү п ойнан турар болган. Бичии рол кнрү п каапкаш, ашак ө ске чуну-даа утупкан, чү гле оглунун чанындан ыравайн олуруп берген. Бир-ле кө рү п кө ө рге, шагда баглаан Туман- Кыскыл аът ишти-баары соотуна берген, аштап ө лү р четкен турган. — Чаяазын чара семирзин, комун хоора семир- зин, кү жү р аъдым, —дээш салыпкан. Бир эртен тей кырындан харап олурарга, малы эвээш, кижизи кө вей бир аал кө жү п келгеш, аалы- нын дужун орта кээп хонган. „Мээн бо Ак-Хем деп чуртумга кешкен аал хамаан чок, кижи барааны безин кө рбээн кижи бол- гай мен, бо чү нү н изин истээн чү ве мынчап к ел ген ирги? * деп боданып олурган. > Ол кешкен аал Караты-Хааннын аалы чү ве- дир. Караты-Хаан бир эртен кеерге, эвээш биче ма- лынын хырны-боску ү нмес мындыг бооп-тур. Кө рү п шинчип олурарга, дү к-тү мен малдыг ирей, кадайнын аалынын чанында кө жү п келген болган. Мындыг ийи ирей, кадай тургаш, мынча мадды канчап азы- рап алган болар деп кайгап олурган. Ынчап олура, бо ийи, ирей кадайны олчалап алыр-дыр деп бодап келгеш, ара^азынга хоран холуп алгаш, бай ашакты „хаан шай ижинер дидир" деп сө гле дээш бир хаа- зын ыткан. Ол хаан. Мө ге Баян-Тоолай ашактын баглаажын- га, аъдын баглааш, егге кирип олура, ээлгир-дү ү л- гү р бараалгап: — Караты-Хаандан Силерни чангыс хемнии сууи ижип турар тур бис, изиивистен ишчип, чидии- вистен чижип чоруулу, кээп кө рү ң ер дидир, —деп- тир. 1 Караты-Хааннын изиин ижерден, изиим ижип чадап, чидиин чиирдрн, чи/^иим чип чадап олур мен, —дээш, ашак ынаваан. Караты-Хаан, эртенинде оон артык бир хаазын г/гкан. Ол хаа келгеш, аъдын баглааш, егге кирип олура, ээлгир-дү ү дрү р бараалгап: —Караты-Хаандан Силерни чалатты, Чаң гыс хем- ниң суун ижип турар-дыр бис, изиивистен ишчип, чидиивистен чижип чоруулу дидир, —деп-тир. / — Караты Хааннын изиин ижерден, бодум изиин ижип чадап, чидиин чиирден, бодум чидйим чип чадап олур мен, —дээш, ашак ынаваан. Караты-Хаан, оон эртенинде база бир хаазыв ыткан. Ол хаа аъдын' баглааш, егге кирип олура ээлгир-дү ү лгү р бараалгап: » — Караты-Хаандан Сйлерни чэлатты. Чангыс хемнин суун ижип турар-дыр бис, изнивистен иш- чип, чндиивистен чижип Чоруулу дидйр, —деп-тир. — Караты-Хаанныц изийн ижерден, |бодум изиию ижип чадап, чидиин чиирден, бодум чидиим чип чадап олур мен, —дээш, ашак база ынаваан. Кадай олургаш: — Хаан кижи кыйгыртыр, карачал кижи баар» болгай, чү ге барбас сен, ирей, —деп-тир. — Ындыг болза кадай, мынча малдыг олургаш,. хаан кижинин аалынга канчап чадаг бар чыдар боор, —дээш, Туман-Кыскыл аъдЫн мыядан тып ал- ган. Туман-Кыскыл аът чаяазын чара, комун хдора семирээн, чараш чаагайы-даа кончуг болган. Караты-Хааннын баглаажынга ашак аъдын баг- лааш: / — Ыт бар бе? —дээрге, Караты-Хаан боду унуп келгеш, ара-албатызы-биле эжиин ажып турган. Ка- раты-Хааннын кадыны тура халааш, албан кудузун, ширээ, домбузун салып турган иргин. — Чангыс хемнин суун ижип турар-дыр бис, мээн оолдарымга мал маганынны хавыртып ап ту- рар силер, ашак, —дээш, хаан арагазын тударга, ашак ора: ' — Чок, мен ындыг ажыг суг ижип кврбээн ки- жи мен, т-дээн. Кэдың тура халааш, арагазын холунга тудуп* алгаш, Ак-Хемйи мактап, ашактын Туман-Кыскыл аъдын мактап, медээжок ырлаар орта, биеэ ашак. аныяк чалыы чораанын бодап, хврээ кө вү деп кел-. гещ, араганы хок кылдыр пактаан-дыр. ■ — Ажыг-даа болза, ишкенинин кырынга ижей- не дээр, чигеннин • кырынга чиийне дээр чуве- дир мон, —дээш, ашак база бирээни хок кылдыр пвктапкан-дыр. Ол хоранныг арага ишкёш, кужур ашак дораан елугг каап-тыр. ! * \ Ам Караты-Хаан Меге Баяы-Тоолайнын аалынга баргаш, кырган кадайын ө лурү п каапкаш, бичии * оглун ап алгаш, эдин, малый кө жү рү п, ол малды ай-чылда ончалап чадап туруп-тур эвеспе. Ол бичии оолду хбй кадарчызы кылып алган. Дү не боорга хой чанынга хонар, хү ндү с боор- га хой соонга чоруур мындыг кылып ап-тыр. — Хой бө рү ге чиртип, черге тө рү дү п каар болзунза, адангылаштыр алды кезер мен, иенгилеш- тир ийи кезер мен, —деп оолду Караты-Хаан мын-, чап кончай туруп-тур. Оол-даа хү нде ө зү п-мандыц олурар кижи, ыглап муң гарап, „бо хаан мени кажан-на- ө лү рер ирги? " деп бодар-бир-ле хү нде хоюнун кедээзинде| даш кырынга ыглап олурган. Чиге сонгу чү ктен кара кускун ужуп келгеш: — Мынча малды кадарып чорааш, чү ге ыглап олурар кижи сен? —деп айтырган. — Хой бө рү ге чиртип, черге тө рү дуп каар болзунза, адангылаштыр алды кезер мен, иең гилеш- тир ийи кезер мен деп, Караты-Хаан мынча дээр чү ве-дир, оон ыглап олур мен—деп, оол мону сег-, лээн. ' ' Кускун: — Чө п-тү р, —дээйи, ужуп чоруп казн. Чернин кара кускуну безин чө п-тү р дээр, ам Караты-Хаан мени бо хү н-даа кезер-дир яйин дээш, дам-дам ыглап олурда, алдыы чарыындян мунгаран- чыг таагызын сө ө ртү п алган чү ве эленейнип кел чыткан. Ынча-мынча чоруп олурда кеерге, кулунышкаш ак богба таагызын сө ертү п алган келгеал Богба келгеш, деспес-даа, хойбас-даа, олурган да-жынга чө ленип алган турган. • — Азыраан малый арбын-дыр, ал-бодун аныяк- тыр, чү ге ыглап олурар сен? —дээн. — Хой бө рү ге чиртип, черте тө рү дү п каар бол- эуң за, адаң гылаштыр алды кезер мен, иеигилештмр ийи кезер мен деп Караты-Хаан мынча дээр чү ве- дир, аан ыглап олур мен—дээн. — Ындыг болза, чеп-тур, —дээн. — Дем чернин кара куску ну келгеш чек-тур диди, ам дашты дуктуг, ишти чинниг сен келгеш, база чө п-тү р дидиң, бо хү н ө лү р-дү р мен, —дээш, дау-дам ыглап олурган. — Чаа ындыг болза, сээң хоюннун бажын-бир чандырып берип керейн, мени мунуп ал, —дээрге, — Мал мунуп кербээн кижи мен, —деп барсан. Ың чанмыжа чок албадап тургаш, мундуруп алгаш, хойну уш долгандыр чустуг-сигенин сый баспайн чузун-буру чыраазын чыраалап тургаш, хойнуң бедный дозуп берген. Оол-даа ееренип, амырап, мы- рынай дү жер хө ң нү чок апарган. — Караты-Хаан бисти дыннап каапса, сени-даа, мени-даа чугаа чок кезер боор, бир черже ойлаалы—дээрге, оол: — Ойлап дезер чер тыппас, чү гле бо хой ода-, \рын билир кижй мен, —дээн. ’ — Кижи билбес черни тывар мен, харын Ка- раты-Хаанның ыдык, бора-калчан иьртин тып алыы- лы, —дээш, уш долгандыр чыраалааш, хойну беле шаап эккелген. Кү жү р оол дү же хайааш, кү ш чедип ^чйдап каан, кара черни бир кылдыр сө ө ртү нген. — Чадап кагдым, —деп чү гү рү п кээрге, богба: — Куш чедер чү вен тудуп ал, —дээн. Дедир чү гү рү п баргаш, мун хойнун аравында чер четпес чө лдү р хевээ тудуп алган. Ол хевээзинэккелгеш, богбазын мунуп алгаш, хевээзин богба- зының кырынга ү ндү рү п чадап каан, хевээзин ун- дү рү п алгаш, боду аъттанып чадап каан. Ам богоа- зы чыдып алырга, хевээзин ү ң герип, боду аъттанып алгаш, чиге сонгаар чымчак чыраазы-биле чоруп-ла каан. - Каш хемни кешкеш, каш артты ашкаш, башки сылдыс ү нү п турда, карангы езенге кээп дү шкен. Оъдун чизин, суун ишсин дээш, богбазын салып- каш, боду хө вээзин ө лү рү п, улуг оду и ужудуп, иш- тмн хырнын чип, кон эьдин азып, кежин шугланып чыдып алган. Даартазында дан бажында богбазы маннап кел- геш: - — Эр кижи эртежи чоор, аъштандын бе, чемнен- дин бе? —деп айтырып туруп-тур. Ф Дуп-тура халааш, аъжын-чемин чип алгаш, богбазын мунгаш, бир улуг хемнин хажыызында улуг чалым хаянын чанынга чеде бээрге, богбазы тургаш: — Во хаянын ажыдар черин тип а'лзынза, ди- риг чурттаар сен, тыппазынза, дириг чуртгавас сен, дээн. Шак ррта кара дерин I дө гү лдү р. дилеп тургаш^ хаянын дскын тып алган. Арай деп ажыдыпкаш„ кирип кө ө рге, шупту чү ве бар болган. Кара булгаар идикти, кара торгу тонну, кара киш кежи бертту кеткеш, йадыг кара чаны азынгаш, ү нү п кээп-тир. — Эки эзер, чү ген-биле мени эзерте, —дээн. Алдын, мө ң гү н-биле бү ткең чү ген эккеп сугар- га, хунан кыскыл аът апарган. Торгу, маннык хаа- жылыг чонакты салырга, дө нен кыскыл аът апйр- ган. Мө ң гү н эзерни салырга, кончуг чедишкен кыскыл аът апарган. Оон кү жү р эр, ү жён колуну»’ тырткаш, ү жен кудургазын суккаш, аъттанырынын кыры турда, аъды тургаш: * — Эрге-даа, чаага-даа ужуражыр болгай. Адын- шолан кымыл, аъдын ады чул, аал чурттун кайдал- дизе чү ү дээр сен? —дээн. Оол чү нү -даа билбес болган. —- Чиге хү н ү нер чү ктё Ак-Хемни эжелей чурт- -таан Мегё Баян-Тоолай адалыг, Туман-Кыскыд аът- тыг Мө ге Сагаан-Тө олай мен-мен дээр сен. Кай бар чыдыр сен дёп айтырар болгай. * Сонгу чү кте Кек- хемни чурттаан Кө к-Щокар аъттыг Кө к-Хевек хаан катымда чү с чыл болган сө й-белээм негеп алыр дээшбар чыдыр мен дээр сен, -деп аъды чагаан. Эзенги теверинин кайызы чорда, аъды тургаш: — Бо чоокта аскымга суглук-даа сукпаан—, ас- кымйап маң наар деп тур мея, колдуумга колуй-даа баглаваан-кижиргенип маннаар деп тур мен. Эр ки- жинин эди-чепсээ хайыралыг болгай, ча согунунну канчаар сен? —дээрге. эр дү же Халааш, ча согунун чалым хаяга чө леп кааш, аъттаныптарга: — Бектең дин бе? —дээн соонда, аскын доң гай- тыр шелгеш, мө ө п салып-ла берген. Аърганын шыр- гайынга-даа киргеш, уу-ча^а базып, дагнын хая- зынга-даа баргащ, чуура базып, чернин довураан дээрже ү ндү рү п, дээрнин булудун черже киирип, даг черге тура дү шкеш—шел кылдыр, шел черге тура; дү шкеш—ийи чартыын тей кылдыр мевп турган. Туттунар дээрге, он салаазында эьт-даа? чбк, ч кыстынар дээрге, ийи будунда эьт-даа чок апарган. Чү ү адам чү вел бо, адыгуузун мал-ла болгай^ дээш, ажыргы чарыккы чырыын чара сбп тургаш, аътта- ныр чарыккы саарын чара шаап тургаш, доктаадып ап-тыр. ' — Сен мёнй мунул-Маа ' шыдаар-дыр сея, мей сенээ аът-даа бооп шыдаар-дыр мен, ча, согунун кайдаийик. ап ал, —дей аъды сө глеп-тир. Чалым, хаязцнын баарынга ча, согунун арзайтырдстыпкаш. аъдынцн аскын тыртлайн довук дег дажын чуура бастырып, хой дег дажыи хоора бастырып, чү стү г ЯГ7 сиген сый баспас чү зү н-бү рү н чыраазын чыраала- дып чоруп олурган. — Чер чораан эр кижи ыракта, чоокта бараан- ны хайгыылдап олурар болгай, сээн мурнуң да чү ү бар-дыр? —деп аъды сбглээн. — Чиге соң гу чукте улуг кара доозун дээрде ү нген турар кандыг аайлыг чү вел? —дээрге, аъды: Харын ону кө рү п чоруп олур, —дээн. — Удаваанда доозун чоокшулап келген. Чедип кел- зе-ле канчаар-даа аажок эр эвес эрлик, бот эвес боттуг, кирбей кара салдыг, хү рен кызыл шырай- лыг кончат шыырак эр ол-бо ооруяладып кел- гештин: —_ Адың -шолаң кымыл, аъдың ады чул, аал чурттун кайдал, кай бар чыдыр сен? —деп айтыр- ган. — Чиге хү н ү нер чукте Ак-Хемни эжелей чурт- таан Меге Баян-Тоолай адалыг, Туман-Кыскыл аът- тыг Меге Сагаан-Тоолай мен-мен. Сонгу чү кте Кө к-Хемни чурттаан Кө к-Хевек хаан катымда чү с чыл болган сей-белээм негеп алыр дээш бар чыдыр мен. А сен кай бар чыдыр сен? —деп оол айты- рып-тыр. Харыы-даа чок, кымчызы-биле уш катал кагар часкаш, аъдынын аскын ойтур тырткаш, чиге сонгу чугунче чорупкан. Оол ол черинге туруп калган. — Бо чоорун ол? —деп, аъды ынча дээн. — Бараа кончу! ' кижи-дир, корга бердим, — дээн. — Ол чуу дээрин ол боор, катьш ол боор, оон чыдып калба, кагарга кады хап олур, —дээн. Кужур эр^каккан ояар келгеш, катынга кош- танчып алгаш, кагарга хап, челдирерге челдирип, бас- тырарга бастырып каап, чер чыдып калбайн чоруп олурган. Улуг кырланны ажып кээрге, артунда 2'8 у луг хем баткан. Ол хемнин унунда Хаан кү рү зү - нун аал чурту, ара-албатызы ында туруп-тур. Каккан ояар келгеш, аът челип четпес докул- чак ак ө ргээге кээп, хаанның аъдынын чанынга аъдын баглап кааш, хаанның ө ргээзинче хаан-биле калы кире бээрге, хаан ө ргээзиниң дө рү нде дө рбел- чин ширээзинге Ълурупкан, оол боду о*г адаанга олурупкан мындыг* иргин, Аъш-чеМ-даа бербээн, чү ве-даа айтырбаан. Че- же олурар боор, ү нгеш, хаанның ара-албатызынын ө г орайынга кезип кирерге, чем-даа бербес, чү ве- даа. айтырбас мындыг чон болган. Даштыгаа ү нү п келгеш, ылавылап кө рү п турар- га, черден ү нюн, дээрде шаштыкан демир суурга бажын турган, Ону топтап кө рү п турарга, оон, веке улус-даа ү нмес, ынаар улус-даа кирбес, ыяш киирген, суг уекян улус-ла ү нер, кирер болган. Бир ыяш киирген кижи-биле кады кире бээрге, ай, хү н херелдиг чараш уруг олурган. Аиаа олурарга, аъжын-чемин-. таа бээр-ле болган. Бо-даа эки черни тыпкан-дыр мен дээш, аъдынын эзер. чонаан хая кырынга согш кааш^ суун узуты ыяжын уу-чаза шаап берип туруп-тур^ Бир хү н ыяш чок апаарга, бир кижи-биле кады взенге ыяш хап турганнар. Улуг сыраны ужургаш, доорап тура артынче хая кврнурге Туман-Кыскыл аъды бо турган. — Бо чү нү кыльш турарын ол? —деп аъды “ай- тырган. — Мен болза, хааннын ө ргээзинин Дцө рү нде дээрде шаштыкан демир суурга бажыннын иштин- де ай, хү н херелдиг кончуг чараш уругнун чү везин кылып берип, кончуг эки черни тыптым, —деп, оол мону евглээн. — Сээн оон кончуг болбас, эр бодун эрес-даа болза, эр угаанын багай-дыр, сээн алыр кадайын 27» ол-дур, ам сокса! Аан аалдын инек-малы-биле кады кире бээримге, аалдын дө рү нде хая кырынга меня киженнээш, соодуп багла, —деп аъды чугаалаан. Кежээзинде Туман-Кыскыл аъды инек-биле кады кирип кээрге, эзер, чугени-биле эзертээш, хая кырынга так кылдыр киженнээш, соодуп каан: Кежээ хааннын ө ргээзинге баарга, хааннын ка- дыны удуп ноюрзаар деп тург^н, хаан база-ла удуурунга чоокшулап олурган. — Кижиниң сө й-белектиг кижизин чуге бер бес сен, сээн аалынга келгенден бээр бо оран бол- дум бе, эп-чө п-биле бээр< сен бе, хаан? —деп оол айтырып-тыр. Хаандан. — Чуу деп турарың ол? Дээр оглу Демир- Меге даг дегни чидирткеш, далай дегни ижирткеш, аппарган кижи-ле болгай. Сен менээ чуну ижирт- кен сен. Ү нү п чор! Сээн-биле чугаалажыр чуве тыппас мен, —деп-дир. Оон унуп чоруткаш, аъдынга барып чугаалаан. Аъдынын чанынга чыдып алгаш, дуне дыннап чы- дарга, аът даваны дагжаар, аннаан-меннээн улузу кээп турар мындыг болган. Эртенинде бйр уруг чугуруп келгеш, хаан сени кел дидир, дээн. Тура халааш, хаанга баарга: — Алым-ө ре негеп келген кижи ышкажыигай, аъттыг хелдуг мен дээр-даа чуве чорааныи кай, манаа адаан-мө ө рей кылып, аът салыыл, мээн аъдым эртер болза. сенээ-даа. дээр оглу Демир-Мө геге- даа бербес мен, бодум туралаан черимге бээр уруум болзун, дээр огду Демир-Мегении аъды эртер болза—ол хевээр алзын, сээн аъдын эртер болза—сен алза, алгай-ла сен, —дээн. Хааннын кадыны олургаш; — Калчан сарыым база салыр мен. Аъдым эрт- < се уруумну кайыиарга-даа бербес мен, —дээн. — Че, ындыг-дыр, — дээш, ү нү п-кээрге ү ш аъттын чел, кудуруун шү ү пкен, ү ш кадай мунупкан тур- ган. Аъдынга манная келгеш, аъдын мундурар кижи тыппайн, чү гү рү п-ле турган. Улустун кан- дыг-даа улузун хелезилээрге хоржок бооп-тур. Хаанга манная келгеш: •. . — Амытанны айбылап, хелезилеп чададым, ийи шоодай элезинден артып каайн, кижи хире бар-ла ыйнаан, аъдым боду манназа кандыгыл? —дээн. Хаан: — Болгай-ла харын, —дээн. Ийи шоодай элезинни сонгу-дергизинге артып кааш, салып чорудупкан. Аъттар чиге бурунгаар кө рү п алгаш, чоруп каан. Бурунгаар чер, дээрнин кыдыынга чедир соннаан, мурнаан чү ве-даа чок, бекпээ-биле баргаш, дедир ээй тырткаш. чиге сон- гу чукче ыдып-ла кааннар. Чер ортузу чедер, четпес чорда. Туман-Кыскыл аът мурнунга кирип алгаш, арай ыран ү нү п чорда, демги ү ш кадай, моон ээзи бар эвес хамаан бе-диш- кештин. ужен кулаш селеме-биле ийи чоон балды- рын кезе шапкаш, ырлажып-шоорлажып шаап олу- руп-турлар. Демги Туман-Кыскыл аът чат былгызын быя- гырып, даглыг даштыг черте харын чагзып, хат шуурганын дү жү рү п, бодунун чыткан хемиң ге ел чаашкынын чагзып, кө гү н ү ндү рү п. хегин этсип алгаш чыткан-дыр. Арай еектелип чыдып алгаш, кырында эзеринин кө вү нчү ү нү ң алдында эм оъдун ап чип алгаш, удат- кан чок ам канчап баэрдым дээш, даван-даяан хер-. лип, кө стү п кө ө рге, чү ү -даа чок этинген болган. Тура халып кээрге, каң кадык болган. Чаваа чары- жы хире черте челип маннап кеерге, анаа болган Оон чиге соң гу чү гү н квруп алгаш, ийи артты эн ажыр, ийи хемни кежир маннап кээрге, демги ү пк кадай арттын харын ажып чадаан турган-дыр. Кү жү р Туман-Кыскыл оларга чоокшулавайн,. ынчадан-мынчадан маннап дешкилеп, кудурууноор- газынга ^аапкаш, маннап ашкан. АалДа улус болчайтылыг бора-тейнин кырынга карак-биле-даа, дуран-биле-даа аът барааны кө рү п олурганнар. Чиге бурунгаар (чү ктен карачаң гыс аъттын доозуну чоруп олурган. — Мээн аъдым-дыр, мээн аъдым-дыр, —деп маргыжып турганнар. Аът доозуну ынча-мынча чыгап олурда, Моте Сагаан-Тоолай топтан кө ө рге, оон Туман-Кыскыл аъды болтан. — Мээн Туман-Кыскылым болбайн канчаар, — дээш, алдан кулаш дурттуг демир илбек шарып ал гаш. кара черни курлак доске чедир баскаш, беле кенйн турупкан. Туман-Кыскыл эрте хальш чыд да. суглук дээрбээнден демир илбээ-биле илбек' гээш турунтарга, чаваа чарыжы хире черте аскт : маннаар орта, арап деп ээй соп ап-тыр. Хааннын улузунун хө ң нү калып, тараг к чанып турган. Демги аъттэрынын даарта-даа келуег м. бар, ийи ' хонганда-даа келгени бар бооп-тур. — Мө рей-даа мээнии болду, хаан, - —деп, оол М(^_ ну СӨ ГЛЭЭН. . — Кулун-чаваа маннап чаи омакшывас болгай-аан. боттуг здааны-дыр. дарган демир-биле аткылажыр бе, рук-биле тутчур бе? —деп, келди дээш,. кижи ын- ^руп-Дарыг эвес, улуг кижи таптап каан кө к чаяан, чазаан чаг чуду- хаа’я сө глеп орган. Демир-Мө ге тургаш: — Дү ртени-биле чаяаг, чазаан чаг” чудурук- биле болгай-аан, ийи. кожуун бисти чазап салыр эвес, ийи бу га боттарывыс ү скү лешкей-ле бис,, узун сарыг ховунун ужунда, бажында ийи бора тейге кержуп олура хонаалы. —деп-тир. Кежээ апаарга, узун сарыг ховунун ужунда, бажында ийи бора тейже чоруп кааннар. Меге Са- гаан-Тоолай Туман-Кыскылын чанынга так кылдыр баглааш, бора тейнин кырынга арысканнын ыяжын уу-чаза тыртып алгаш, арты, иштинге улуг одун ужудуп; дегеленип чыдып алган, Улуг оттун кы- дыынга чыткаш, удумзуран калган. Уйгу-душтун аразында дыннап чыдарга, ыыт эвес ыыт. унген. Тура халып кээрге, Демир-Меге узун сарыг ховунун ортузунда девип салып: Меге Сагаан-Тоолай елуг сен бе, диригсенбе? —дел туруи-тур. * — Меннээн дү лү ү -биле ың ай боорга, кеткен хеви чок бооп-тур. Дедир маннааш, аъдынга келирге: — Чуу болдун. кандыг болдун? —дээн. — Кеткен хевим чок канчаайн, чоонуйн? —ден- тир. — Эр бодун эки-ле, эр угаанын черле багай- дыр, эзернин кө вү нчү ү нун алдында аданнын алдан буур кежи содаа бар болгай, ону кедип ал. — дел-тир. Эзернин кевунчуун ажып кеерге, дырыжа када берген чыткан, содаан хере тыртып кеткеш, девип чорулкан. Узун сарыг ховунун ортузунга ийи меге та- варжырга—ийи буга ускулешкен ышкаш, ийи буу- ра дизээлешкен ышкаш, ийи хая каккылашкан ышкаш бооп-тур. Кыш кээрге, кыштын хыраазынга хылырткайндыр, чай кээрге, чайный шалың ынга шалырткайндыр, тутчуп туруп, турлар эвесне. Демир-Мегенин караанын алдындан-даа, кол- дуундан-даа хой дег ак кевук кеступ кээп-тир. — Бо чү н боор? —дел, Меге Сагаан-Тоолай ай- гырган. — Эртенгилер, бурунгулар эьди изиирде мын- дыг чү ве дээни кай, ол чү ве бо боор, —дээн. Удаткан чок-ла Демир-Меге туткан черинден чонак ышкашты оя соп, баскан черинден ерген ыш- каш кадай базып турар мындыг болган. Меге Сагаан-Тоолай, бо чү ү адам чү ве апаар- ды деп, кайгап-даа. мунгарап-даа турар мындыг болган. Ынчап турганнын кырындан Меге Сагаан- Тоолайнып бодундан база ындыг хой дег ак кө вү к уштунуп, туткан ходу демгйзинден артык дынзыг бооп турган. — Бо чү ң боор? —дегц Демир-Меге айтырган. — Эртенгилер. бурунгулар эьди изиирге мындыг чү ве дээни кай, ол чү ве бо боор, —дээн. Удаткан чок-ла Демир-Мегенин эьди-ханын кус- кун, саасканнын тою кылдыр оя-чаза соп октан тургаш, беле хаара кужактааш, кара черни сирт кылдыр чаас ойтур апарып дү жү рген. Ак чаагай херээн орта амырап дыштанып олуруп: ' — Соккан инектип ханын алыр, елү рген кииуа- нин сө зү н алыр чү ве дээни кай, чугаалап чыт. эжим, —деп Меге Сагаан-Тоолай сеглеп орган. — Дээр адалыг, чер иелиг мен, оът-сиген аг- шериглиг мен! —деп, ол дораан-на кышкырып, ү с- тү нден кудайын дү жү рерге, Туман-Кыскыл киженин ү зе тепкеш, маннап келгеш, кап болат дую биле до- зар, оът-сигенин, аърга-ыяжын чыырып келирге. ү зе чаза тепкилээш турар болган. Демир-Мө гени ө зеп елү ргеш, эки эрнин урезин ү спес чү ве дээн, соң гу ачы-ү рении кежээзи болзун дээш, даш кежээ ту^гузуп каан 294 Аъттангаш, кү жү р эр-даа чү зү боор, хаавнын аалывга кээп, эжиин ү зе соп, ара-албэтызын бэсты рып каг чазып: — Бээр чү вең белен бе, бербес чү вең бекте бе, хаан? —деп туруп-тур. Хааннын алдын дангыназы ак кадаан тудуп ту- руп оожуктуруп, аъдындан дү жү рү п, аъжын-чемив салып, малдын ортузундан малый, эдинин ортузун- дан эдин ү зү п берип, ак еө н доп-дораан тип бер- ген. Чангыс-даа хон деп чадап каан. Мал-маганын сү рү п алгаш, алдын дангынаны ап алгаш, ол дораан кө жү п чоруп каан. Арт-сынны ажыр чоруп-ла олурган. Мал-мага- ны могап-шылап келген. Бир езен черге хонуп алгаш, эртен, кежээ кө рү п чоруп турарга, ол чернин ан-мени-даа эмгежок кевей болган. — Мал-маганым дыштанзын, —дээш, эр-даа ан- наи чорупкан. Ол аннап чорааш, бир-ле шагда хая- кадарлып дедир аал чуртунга кээрге, чү ү -даа чок болган, ө ө нү н чанында аъдын баглаан карачангыс баглаажы турган. Аъдын баглааш, мунгарап ыглап олуруп ап-тыр. Чеже ыглаар боор, ө рү кө рү п кээрге, баглаа- жынын бажында кавынды кара кегээржии турган. Мону чү ге кагган чоор дээш, дү жү рү п алгаш, кө ө р- ге, иштинде бижик суп каан, чазып кө ө рге, алдын дангыназының бижии болган. 4 „Сен-даа мээн изим истээр, оруум оруктаар диве, кодан-тоолайын, балык-байланын чип чор, сээн кезек када чиир чеминни, кедер хевиң ни ө гге олурар чериннин артында довурак адаанда хееп каан мен, аал-чурттуң ну сенден артык, эгинниг чү - ве эннежир арга чок Амырга Кара-Моос келгеш,. аппаарды" деи бижип каан болган. О л черни барып кеерге. аъш-чеми-даа бар, хе- ви-даа бар болган. —Чорук кижизинге артык чуве- дир, иону канчаар мен, —деп хыйланып олурган. Ө жү н негеп алыры-биле аъттаныр деп олур- саш, Амырга Кара-Моостун олурган чери ө г орну дег, кымчызы-биле каккан чери булак суг дег апар- ган чытканын кө рү п каан. Мен кандыг эвес мен дээш, тура халааш, олурган черин кө ө рге, оон ажып турар, каккан черин кө ө рге, база оон тудак чок бооп-тур. Мээн-биле дө мей чү ве-ле-дир дээш, «степ хап-ла каан. Ү ш хемнй кежир, ү ш артты ажыр истээн. Бир •черден топтап кө рү п олурарга, кончуг эзим-аърга- ньщ ортузунда хамык малы, аал-ораны ак чайт апарган кө стү п турган. Аъттангаш, хап-ла хаан. Чеде бергеш, эжиин эжиктедип; - — „Эки эр болзунза, эьттежиили, шайлажыылы, бак эр болзунза, базып чаалац каайн! —деп-тир. Алдын дангына кадай ү нү п келгеш: — Кижи боду болза, ан-меиин сү рү п чоруй барган чок-тур, ам келир шаа четкен. Сен ам чо- руткаш, сыр ү нү дынналыр черге дыннаалап чыт. сыр ү нзе дораан кээр сен—деп чугаалаан. I Аъдынын аскын дедир7 тырткаш, сын кыры чер- ге аъдын баглааш, чыдып алган. Хондур чыткан— ’чү ү -даа чок болган. , Амырга Кара-Моос даарта дал дү ьште ан-меннн артынып дергилеп алган чедип кээрге, даас кара аъды баглаажың га келгеш, чыт хап ыиай болган. Арай деп аскын тыртып алгаш: Мээн аъдым чү ге хоюп турар чоор, эртенги. -буругну сээн эрйн чедип келген бе? —деп-тир. Кадайы ү нү п келгеш:. — Биеэде адам, ием ө внге чорааш, шаразы лсургаваан, чаргажы катпаан чаш хураган кежи тон , 286 ■ ■ /даарап кеткен кижи мен, ол гонумну уштуп кедип алдым, ' сээц аъдын оон хоюп турар-дыр дээн. Аът хойгаш турар боорга, алдын дангына ол тонун эккеп кергускен. Амырга Кара Моос: — Ындыг. -дыр—дээш, аъдын ол черинге кас- тап кааш, кйрип келген. Аъжын чемин чип олурда, дангына: — Малдын сут-шимезин ижер чуве болгай, арага тип кагдым, ижер сен бе? —-дээн. — Арага деп кандыг чувел? —дээрге, арагазын аппарып туткан. Аргажок ажыг чуве-дир дээш са- лып каан. Алдын дангына дашканы холунга тудуп алгаш, оон Кара суме чурттун, даас кара аъдын мактап ырлаарга, ону магадааш, ол араганы ишкещ, 1 ишкеннин кырынга ижейн-не дээр, чигеннин кы- рынга чиийн-не дээр болг^н. Хоран холуп каан ажыг арагазын эккеп туткан. Базасаат чок ишкеш, ужуп калган. Алдын дангына ү нү п кээрге, караң гы имир ду- жер чыгаан. Медээ сырынын тырткан. Меге Сагаан-Тоолай дыннааш, маннатпышаан келирге: — Мангысты ужуруп-ла кагдым, ам бодун билдээн. Ында чуу боор, екпе-чурээн ушта адып уи- дурупкей-ле мен, —дээш, огун-чемзээн шааң га чеднршагжайтыр шиинге чедир шигжейтир тырткаш адарга, хая. аткан ышкаш огу. кадырлып сынып чаштай бер? ен. Моон бо'дунун эьдинте тынныр чувези бар ый— наан дээш, аптара^савазын ужээн. Карыш бистиг кан ак балды ты'п алгаш, моон-биле узе-чаза шааа кааптайн дээш, херлип-херлип кагарда, балдызы тыынмайн сыйлы берген. Ам угаан чаяан чок корткаш аъдынга баргаш: *— Чадлп кагдым деп чугаалаан. Аъды тургаш: • —* Аргайынын алдан кулаш аргамчызы-биле, теверге мээн будум чедер кылдыр, кагарга холую чедер кылдыр ол кижияин мойнундан, мээн мой- нумга ел донну к-биле доинап баглааш, салывыт, — дээн. Меге Сагаан-Тоолай дедир кире халааш, аргай- ынын алдан кулаш аргамчызы-биле Туман-Кыскыл аъттын теверге буду чедрр, кагарга ходу чедер кылдыр мангыстың мойнундан, аъттын мойнундан ел доннук-биле доннап баглааш, салыпкан. Туман- Кыскыл дээрге, Амырга Кара-Моосту ө гнү н чартык- чартыы-биле катай сө ө ртү п ынай-ла болган. Арга- нын шыргайы-биле, тайганын берти-биле данны ас- кы тепкилеп маннаан. Эртенинде чиге бурунгаар чуктен чарнын шаарартыр, ээгизин ээрертир сеер- туп алган келген. -г- Идиимниң улдунунда карыш бистиг кара кес- тиим 'бар, менээ дынныр чү ве чангыс, ол, мени ө лү рер кижи болзунза, хилинчектевейн оон-биле •ө лү р, —дээн. Ол кестик-биле Амырга Кара-Моосту ү зе чаза кезип елургеш, аал-оранын, мал-маганьш хавырып алгаш, чиге мурнуу чү кте Ак-Хем чуртунче чоруп олурган. . Ак-Хемнин ужу кыдыынга чедип келгеш, адан- гылаштыр алды кезер мен, иенгйлештир ийи кезер мен дея тургаң Кара*гы-Хаанны сагыш анв^ып келгеш дө стү нмейн, аал-оранын каггаш, мурнап хая чедип кээрге, Караты-Хаай бйеэ" чуртунда хевээр олурган. Бир маннадый келгеш, хааннын эжиин узе соп> бир маннадып келгеш: Чеди кызырак алыр сен бе, чеди хыйыракалыр сен бе? —деп-тир. • , . ч ам 7

— Чеди кызырак берзинзе мал кылгай мен, меди хыйырак берзинзе, эт кылгай мен, —-дээш, хаан унуп кээрге, кымчызы-биле алды мойнун узе шаап елургеш: „Ок кедек! Дургедээн уум-билё ыш- биле ө лү рү п кагдым, эьдин, кежин шылып тургаш, аскы-сезун ап тургаш ө лү рер чувени, —деп туруп- тур.

Аал-ораны-даа кежуп чедип келгец.

Ак-1ем чуртунга амыр тайбын чурттап чоруй барып-тыр-оо.

Бижээн М. Люндуп.

& >

ХАЯ ЫТКАН

(чеен-хЕмчик району ну ң ЧАДААНА СУМУЗУ)

ара-Хемни чурттаан Караты-Хааннын чылгы-
зынын кадарчызы* Ө скү с-оол чоруц-тур
эвеспе. '

Бир-ле катап Ө скү с-оол, чылгы кадарып чо- рааш, Кара-Хемнин бажындан кулаа, кудуруу чок

щодан шокар бе тып ап-тыр. „Хаан кижиге олча-ла херен чуде болгай, мону хаанга аппарып берзимзе, мени шаннаар чадавас" дээш, ол безин хаанынга эккеп бер'ип-тир.

Хаан тургаш: ⁴

— Мал дү рзү зү чок бак мал эккелген-дир сен. Чок болза салывыт, чокболза бодун мал кылып. ал, ’— дзэн. ■ , ¹

Ө скү с-оол ол безин хааннын чылгызыига садыд ллгаш, чылгы-биле кады керү п кадарып чораан. Тос чылда кадарып кээрге, тос шилги аът тө рэзн Ол тос шилги аъттар кончуг чараш, семис, омак аът- тар бооп келген. ■

Бир-ле катан «Караты-Хаан „Ө скү с-оолдун ка- дарган чылгызын ончалап, данзылап эккел" лээш„ бир хаа чорудупкан. Хаа келгештин ончалап, данзылап кеө рге, чылгы-даа аажок ө скен терээн, онча- менди бооп-тур. Оон аразында Ө скү с-оолдуң шодан шокар безин эдерген тос шилги аът хааннын ха- мык чылгызынын ужунга, бэжынга кулун, чаваа ба- зып каты дег. дешкилежип, чылгынын сузун базып тергиидээн туруп турар мындыг бооп-тур. ,

Хаа келгеш, хаанга чугаалаан:

— Силернин чылгынар аажок ескен терээн, онча-менди туруп-тур, Оон аразында Ө скү с-оолдук шодан шокар безин эдерген тос шилги аът бар- дыр. Ол тос шилги аът силернин чылгынарнын ужунга, бажынга кулун, чаваа базып кагы дег дешкилежип, чылгынын сузун базып тергиидээн туруп- тур.

Хаан олура;

' — Ө скү с-оолду бо дү не ө гге хондургаштың, едү рер-дир, оон тос шилги аъдын олчалап алыр- дыр, —дээштин, ө лү рер кижизинден бээр онаап каап- тыр. Оон Ө скү с-оолду кел диртип, хаа кижи чо- руткан. /

Ө скү с-оол баглаашка кээп аъдын баглап чы- дырда, бызаа кадарчызы багай ашак келгеш чугаалаан:

— Сээн-биле бис ийи демей-ле болгай бис. Ындыг брлза, бо луне сени ө лү ргеш, тос шилги аъдынны олчалап алыр деп тур. Хаанның ө енге хо- нуп болбас эвеспе, —дёп-тир.

— Ындыг-дыр, акым, —дээш, Ө скү с-оол хаанның еенге кире бергеш, хаанга сө гү рээш олуруп алган.

Хаан олургаш:

— Сээн кадарган чылгын аажок ө скен терээн, онча-менди-дир. Ынчаарга сен дыжын дыштанып кер- ж

ген эвес сен, бо луне ө гге хонгэш, уйгунну удуп, дыштанып ал, —деп-тир.

Ө скү с-оол аъштанып-чемненип алгаш:

— Хааным мени кажан-на шаннаар ирги деп бодап чорааным, —ам болган-дыр, ынчаайн харын, хааным. Ынчанмыжа, кара аскыр евру чылгым кон- Чуг ыраган чылгы чү ве—Арзайтының артынче ү не берди. Ол чылгымны хааларга эккеп хулээдип бер- геш, кээп дыштанып кө рейн, —дээш, уне халаан.

Ол уу-биле чылгызынга кага берген. Дү н дү - жү п' кээр орта дедир хаанынын аалынга келгеш, тос чулар, тос кижен оорлап ап-тыр. Оон чылгыга барып тос шилги аъдын тудуп алгаш, сезин кожуп четкеш, бирээзин мунгаш, шодан шокар безин „сен- даа оранный оъдун чип, суун, ижип чор“ дээш салып чорудупкаш, чиге бурунгу чукче чоруп каап-тыр эвеспе.

Чоруп олура, бир черте дү н болган, хонган. Эртен туруп кээрге, тос шилги аъдынын бирээзин ол дү не бору чип каан бооп-ту. р.

— Сес шилги аъдым турда мен-даа Кайын ажы- рар мен, —дээш, демги бө рү нү -даа сү рбейн, бава-ла чорупкан.

Сес хонуктуг черте чоруп келирге, чеди шилги аъдын бору чип каан, ам чаң гызы артып каап- тыр.

Мен-даа кончуг к& гарадым. Ам чаигыс шилги аъдымны бо чувеге кайын алзыр деп мен, моон- биле бир черге чеде-ле бээр мен [ыйнаан, —дээш, база-ла хапкан.

Бир дун болган черте баргаш, аъдын кулаан орта ертээш, удуп чыъдып алган. Эртен туруп кээрге, чангыс аъдын бору база олуруп алган, аъттыи хө рээниң иштинче бажын суп алган, чип чыъдып- тыр. Кызытпа чазы биле сыйда огун ап алгаш, бо- руну аъттын хорээнин ишдинче сыындыра берген.

Мени ө дү рбейн кер, —деп чугаалап кеязе-яе, демги бө рү зү кижи апарып-тыр.

— Мен чиге сонгу чү ктү ве чаа кылыи чораан хаан кижи мен. Хамык аг-шериимни дегерезин кыр- дыргаш, чангыс бодум бө рү бооп хуулар кижи бол- гаштын, амы-тынныг ү ндү м. Тос хонуктуг эвес, гос айлыктыг черте чоруп келдиң. Сээн тос аъдынны тос айлыктыг черге хунезин кылып келдим. Мээн аалым дее дагнын ары ийинде, сен чеде бер, малым ортузундан мал, эдим ортузундан эт ү зү п берейн, — дээн.

— Ындыг-дыр, —деп, аскын^таң гыраан алгаш- тын, чорудупкан.

Оон соондан эзерин чуьктээш, чорувуткан. Шаа тө нү п шагзырап келгештин, эзерин черге суп кааш, хаанның айыткан даанын кырынга ү нү п кээр- ге, хааннын аал-чуртунуң, кода-сү мезинин барааны кестү п келген.

Баргаш, хааннын еенге кирип кээрге, хаан:

—. Ө нү м-талам келди, —дээштин, олбук-хууду- зун чадып, боова-боорзаан салып. хү ндү леп ту- руп-тур.

— Ө ннү ү мге малым ортузундан мал бээр, эдим ортузундан эт бээр кижи мен, —дээш, хаан ара-алба- тызын чыый берип-тир.

Ө скү с-оол аъштанып-чемненип алгаш, Болчайты- лыг Бора-тей че ү не кыл! штай бергеш, керуп ту- рарга, бызаа кадарчызы кек баштыг ашак чо'раан. „Бызаа кадарчызы ашак мең ээ дузалыг чү ве эвейяк- •пе“ деп бодааш: >

— Ашак, амыр! —деп мендидежип чугаала^ып эгелээн.

Ашактан:

— Аал-чурттун кайдал, адың -шолаң кымыл, . кай бар чыдыр сен, оглум? —деп айтырган

— Чиге сонгу чү кте Кара-Хемяи эжелей чур- таан Караты-Хааннын чклгызйнын кадарчызы Ө с- кү с-оол. деп кижи мен. Хаанымның халанчы-кадыы- даа кончуг, тос шилги аъдымны олчалап алыр деп баарга, дургуннап чоруптум. Тос айлыктыг черте тос хонукта чоруп кээримге, бо хаан мээн тос аъдымны хү незин кылып чедип кеЛген, ам аътта- рымнын ертээнге малынын ортузундан мал, эдинин ортузундан эт бээр болтан, ону алыйн дээш кел- дим, —дээн.

— Ындыг-дыр, оглум. Малдын ортузундан мал, эттиң ортузундан эт ап алырынга, сенээ ажык бол- бас. „Ү ш чү зү н дагылыннын тараазын, уш сыранын- ны, дапсы. чаныынны, будуннун адаанда баглап каан чыдар кызыл калдар ыдынны, аскы-мурну билдир- бес алдын хааржаанны алыр мен“ де, оглум, —дээн.

— Ындыг-дыр, акым, —дээш, Ө скү с-оол кылаш- тап чоруй барган. Хааннын ө ө нге чеде бергеш:

— Менээ малдын ортузундан мал-даа херек чок, эттин ортузундан эт-даа херек чок, ону азы- рап-даа, эдилеп-даа шыдавас мен, ойнун-чиктин сети, ыттыи-куштун тою болур. Ү ш чү зү н дагылың - нын тараазын, уш сыранынны, дапсы чаныынны, бу- дун адаанда баглан каан чыдар кызыл калдар ыдынны, аскы-мурну билдирбес алдын хааржаанны берип кө р, ө ннү ү м, —дээн. ^х

Хаан тура халааш, ол чувелерин ап бергеш, чангыс кызыл калдар ыдынче кө ргеш, ыглап каап, Ө скү с-оол ө ннү ү нче кө ргеш. катырып каап олу- руп-тур.

Ө скус-оол ора:

— Бээр болзуң за бер, ө нү ү м, бербес боязунза бербезиң сө гле, —деп баарга, хаан хеняү чоок ту- руп баргаш, ыдын чежип берген.

Й?

Ө скү с-оол ол чувелерин алгаш, ыдын четкеш чө рупкан, чоруп олура бызаа кадарчызы ашакка келгеш:

— Сен-даа албыстаан тенээн ашак-тыр сен, тос шилги аъдым ө ртээнге хө й чуве алыр деп турумда, кончуг бак чү велер ап бердиң, —деп кончуй берген»

Ашак тургаш:

— Ынча диве, оглум. Сең ээ тө ө гү де херек чү ве ап берген мен. Моон чоруткаш, оран чуртуң - га, оъттуг, суглуг, ыяш-даштыг черге баргаш, ү ш чү зү н дагылыннын тараазын ү ш чү кче чажыпкаш, ү ш сыранынны уш чү гү нге шанчып алгаш, алдын хааржаанны аскын ажыдып салгаш, кызыл калдар ыдынны будун адаанга баглааш, удуп Чыдып алыр ' сен, оглум. Эртен туруп келириң ге, мээн шын метем оон кө стү бээр, оглум, —дээн.

— Ындыг-дыр, —дээш, Ө скү с-оол чорувуткан.

Ол-ла чоруткаштын, Кара-Хемде биеэ хаанынын аалынын чанынга, оъттуг, суглуг, ыяш-даштыг черге келгеш, *ү ш чү зү н дагылының тараазын ү ш чукче чажыпкаш, ү ш сыранын ү ш чү гү нге шанчып алгаш, алдын хааржааның аскын ажыткаш, кызыл кал- дар ыдын будунун адаанга баглааш, удуп чыдып ап-тыр.

Дангаар эртен дан бажында отуп кээрге, тозан аът долганып четпес докулчак ак ө гнү ң иштинде ай, хү н херелдиг алдын дангына шай хайындырып олуруп-тур. „Бо чү ү болду, дү не бе, хү ндү с бе, дү жү м бе, тү лум бе“ деп бодун бодатынып кээрге, мү н-не отуп келген болган. Тура халып келгеш, кы- рында чыткан кара торгу тонну кеткеш, баарында чыткан кара саар идикти кеткеш, ү не халып келген.

Хү нгээр чарыкта хү лер баглаашта мө нгү н эзер, чү генниг шокар аът турган. Дедир кирип кээрге, ай, хун херелдиг алдын дангыназы чок болган. „Бо канчал баар кижи боор деп кайгап-харал, мени иш-

эв>

алган.

син-чизин дээш белеткээн чем ыйнаан бо дээш,
мө нгү н хоода шайын мө нгү н аякка кудуп ижип
. олурган. Ү нү п келгеш, демги хү лер баглаашта шо-
кар аътты мунгаш, аалын^гң мурнуу чү гү нде каш
чылгыны „мээң -не чылгым ыйнаан бо “дээш, барып
дозуп доктаадып каащ, дедир хан олурда, ай, хү н
херелдиг алдын даң гына ийи мө ң гү н хоода суг ке-
дү рү п алган ө гже кирип чыткан. Аъдындан дү шкеш,
егге кирип кээрге, алдын дангына-даа чок, аъш-че-
мин белеткеп каан болган. Ажын-чемин ижип, чип
длгаш, „кандыг аай чиктиг дангына боор. кедеп

тургаш, кө рейн мону адырам* деп бодан

Аъттангаш, аалынын артынга ул. уг арыгга аъдын барып баглап кааш, дедир кедеп чедип келгеш, ег- нү н артындан оя тыртып алгаш, бакылап кө рү п чы- дарга, фгт адаанда кызыл-калдар ыдыиың кежинин иштиндён аддын дангына ү нү п келгеш, ийи мө ң гү н хоозун алгаш. суглан чоруп каап-тыр. Карыштыр кире халып келгеш, чээрген ужуткаш, ыдынын ке- жин ө ртедипкен. Дангыназы чедип келгеш:

-т- Ол канчаарын ол, Ө скү с-оол, ам-даа сен мээн-биле кады • чурттап шыдавас-тыр сен. Мээн чаң гыс аргаланып чораан чү вем ыт кежи ол чү ве. Ам мени кайда-даа кижи дынназа, сенден хунаап алгаш баар-дыр, —дээн.

Ынчап турда, Караты-Хааннын аалындан бир ашак кижи хан келгеш, Ө скү с-оолдуң дангыназын кончуг шинчилеп кө рү п-керү п, хап чоруй барып- тыр.

УдЛпаанда хаандан Ө скү с-оолду кайгыртып элчи келген. Ө скү с-оол элчи-биле кады хап чеде б& эрге, хаандан.

— Че, Ө скү с-оол, кады-кожа чурттап турар улус адаан-мө ө рей, адыг-чарыш кылып ойнаар чү ве болгай, адаан-мө ө рейден кылып ойнаар бис бе, —дээн.

Ө скү с-оолдан:

— Ынчангай-ла бис, хаан, —дээн.

— Ындыг болза. сен ү ш катал чашТын, сеян ТЫПСЫМ38 сээн кадайынны мен алыйн, мен ушкдтап чаштыйн, мени сен тыпсынза мээн кадайымны сен ал, —деп хаан ынча дээн.

Ө скү с-оол.

— Ындыг-дыр, —дээш, эртенинде хаан чаштыр, Ө скү с-оол кээп тывар болгаш чорупкан.

• Ө скү с-оол аалынга кээрге:

Кадайы ора:

— Чү ү болдун, —деп айтырган:

— Ү ш-ү ш катап чаштыр, кайы-ла тылканывыс кадай алыр деп чугаалаштывыс, ам эртейхаай чаштыр, мен тывар болдум, —дээн.

— Ам эртен кайыны дилээр сен, Ө скү с-оол? т- деп кадайы айтырган.

— Ижик-дежээнин, хозун, кажаахораазинын иштин бакылаай-ла мен, —дээн.

— Эр бодун эки-даа болзунза, эругаанын таен ■ багай ийин, Ө скү с-оол, ам эртен баргаш, хааннын ү ш ө ө нү н ортузунда бичии ак ө гге кире бээрииге, хааннын кадайы дааранып олурар, дө р бажында ап- тара кырында ү ш кара киш кежй берттер чыдяр эвеспе, ортэакы бө рттү ап алгаш, „бө ргү нерни садар силер бе? “ деп тудуп кө рү п олургаш, маагыи ү эе соп алыр сен, —деп кадайы мындыг сө глээн.

Даарта дангаар эртен дан бажында Ө скү с-оол хааннын аалынга баргаш, ү ш ак ө гнү н ортузунда бичии ак ө гге кирип чыдырда, шивишкин кадай:

— Мынаар кижи кирип болбас ө г-д^р, —дээш ит к илей берген:

— Ээр эжиктиг ө гнү эр кижи кажан-даа ээгип кирер чү ве, —дээш, кадайны ойтур цдипкеш, кире берген.

Хааннын кадайы дааранып одурган, дор бажы»Т да аптара кырында ү ш кара киш кежм берттер чыткан, ортузундаазын ап адгащ:

♦

~ Берттү н чаражын, бергү нераи садар силер бе? —деп, тудуп олургаш, маактан алгаш ү зе тыр- тар деп чыдьгрда:

— Кижи кулаа узесоп алдын ой, —дизе-ле хааи бо болган.

Эртенинде Ө скү с-оол чаштыр, хаан тывар бооп алгаш, чанып келген.

Эртенинде хаан хамык ара-албатызын эдертил алган, оран-делегейнин ыяш-дажын тудуп санаан:

— Ө скү с-оол канчандын, чоондун, —деп алгыр- ган, кышкырган чоруп олурган.

Ө скү с-оолду кадайы и'не кылдыр хуулдуруп алгаш, дааранып олурган. Хаан кирип келгеш:

— Ө скү с-оолду тып чададым, —дээн.

— Ө скү с-оолду тыппаан шынын ол бе, хаан? — дээш, кадайы инезин хаанның чанынче согуптарга, Ө скү с-оол катырып туруп келген.

Эртенинде хаан чаштыр, Ө скү с-оол барып ты-^ вар болган. ⁴

Хаан чанып чоруй барган.

— Эртен кайыны барып дилээр деп бодап олур сен, Ө скус-оол? —деп, кадайы айтырган.

— Хааннын ол-ла хамык бө рт аймаа чү везин уреп-ле турзумза, бирээзи „мен-мен** дээр-ле ый- наан, —деп Ө скү с-оол мындыг сеглээи.

— Эр бодун эки-даа болзунза, эр угаанын таан багай ийин, Ө скү с-оол. Эртен хааннын аалынын ар- тында улуг чалым хаянын баарынга кымчы сыптаар ү ш кончуг чараш ден-ден сеескеннер турар. Эн ор- тузундаазын ээй тыртып эккелгеш, бо свескенни кымчы сыптап алза, чаражын аар, —дээш, бижээн- биле ү зе шаавыт, ынчалзынза бир чү ве болур боор, — дээн.

Эртен дан бджында Ө скү с-рол хааннын аалы- н|ш, артында улуг чалым хаянын баарынга келгеш,

ү ш кымчы сыптаар сеескеннернин ортузундаазын ээй тыртып эккелгеш, бижээ-биле кагар деп чорда:

—Ой, кижи ү зе шааптың, Ө скү с-оол, - дизе-ле, хаан бо болган.

Эртенинде Ө скү с-оол чаштыр, хаан тывар болган.

Эртенийде хаан хамык-ла ара-албатызын эдер- тип алган, оран-делегейниң ыяш-дажын туд^п са- наан: '

— Ө скү с-оол канчандың, чоондун? —деп алгыр- ган, кышкырган чоруп олурган.

Ө скү с-оолду кадайы чү скү к кылдыр хуулдуруп алгаш, даараиып олурган. Хаан кирип келгеш:

— Ө скү с-оолду тып чададым, —-дээн.

— Ө скү с-оолду тыппаан шының ол бе, хаан? — дээш, Ө скү с-оолдун кадайы чү скү ү н хаанның ча- нынче согуптарга, Ө скү с-оол кагырыптуруп келген.

Эртенинде хаан чаштыр, Ө скү с-оол барып тывар болган.

Хаан чанып чоруй барган.

— Эртен кайыны барып дилээр деп бодал олур сен, Ө скү с-оол? —-деп кадайы айтырган. _

— Ол чалым хаяның хамык сө ө скенин дооза- зын ү зе шаап келзимзе, бирээзи „мен-мен “ дээр-ле ыйнаан. Ол хоржок-даа болза, хамык бө рттү ү рен туруп-ла бергей мен, —деп Ө скү с-оол мындыг сег- лээн.

— Эр бодун эки-даа болзунза, эр угаанын таав багай ийин, Ө скү с-оол. Эртен хааннын аалынын бе- тинге хө й инек ү нү п олурар, ~ инекти аралап бадып чыдарынга, чамырык мыйыстыг кырган еле шары кылаштап чоруур, чангыс мыйызындак сегирип ал- гащтын, оора долгавыт, —дээн.

Ө скү с-оол эртен. хааннын аалынын бетинге бар ч ыд арга, кей инек ү нү п олурган. Инекти аралап ба-

ж>

дни чыдарга, чамырык мыйыстыг кырган еле шары кылаштап олурган. Мыйызындан сегирип алгаш, долгай бээрге:

— „Ой Ө скү с-оол, кижи ужу-бажы ү зе соп алдың ', —дизе-ле, хаан бо болган.

Эртенинде Ө скү с-оол чаштыр, хаан тывар болган.

Ө скү с-оол чанып кээрге, кадайындан:

— Ам эртен каяа чаштыр деп бодай-дыр сен, Фскү с-оол? —деп айтырган.

— Чажырар болза, сен-не чажырып кө р, мен чаштыр чер-даа тыппас мен, —дээн.

Эртенинде хаан базй-ла хамык ара-албатызыи эдертип алган, оран-делегейнин ыяш-дажын тудуп санаан:

— Ө скү с-оол, канчандын, чоондУн? —деп алгыр- гай, кышкырган 'чоруп олурган.

— Ө скү с-оолду тып чададым, — дээш, хаан эжикти ажыдарынын кайызы чорда, Ө скү с-оол дежек хозунче кирип чыткан.

Ө скү с-оолду кадайы от кыдыында хө мү рже чыпшыр тарбыдапкан.

Хаандан: , '

— Ө скү с-оол ам черле тывылбас-тыр. -^-дэерге: т Ө скү с-оолдун кадайы хө мү рнү былгаптар орта, Ө скү с-оол катырып тура халып келген.

Ө скү с-оолдан:

— Че, хаан, ү ш меө рей мээң ии болду. Сээн кырган кадайынны канчаар мен, албас мев, —дэ»я.

Хаан аалынга баргаш, Ө скү с-оолду кел деп эл- чи чорудупкан.

Ө скү с-оол барган.

Хаандан:

— Че, Ө скү с-оол, мээн адамнын адазыэрте бу- рунгу шагда улуг акга кес огун алаыпкан чү яе-дир. Ону ү га хонук иштииде тып эккеп бер! —дээя.

ж»

вскус'оол аалынга ыглаан-сыктаан чедип кел- геш, хаан мынча дээр чуве-дир деп, кадаймнга чу- гаалаан.

Кадайы олургаш:

— Кижи ыглаар чү ве ол боор бе, Ө скү с-оол, Арзайтынын ары ийинце ийи аргар, кошкар мыйыс алчы берген турар эвеспе, ©ну адырыптар болзунза, олар тып берип болур дур, —дээн.

Ө скү с-оол эртенинде Арзайтынын ары ийинге хап чеде бээрге, ийи аргар, кошкар мыйыс алчы берген турганнар. Оларнын мыйызын адырыптарга:

— Чү ү кончуг эки амытан боор сен, чолун- мерү н бү ткен. Келген херээң чү л? —деп айтырган. . Ө скү с-оол тура:

— Эрте бурунгу шагда, Караты-Хааннын ада- зынын адазы улуг анга кес огун алзыпкан. Ону тып эккел дээрге чор мен, —дээн.

— Ындыг болза, даарта дал дү ьш гурда, бо езенге чедип кел шиве, —дээш, бирээзи аар ийинче, бирээзи бээрги ийинче ынай-ла болганнар.

Даарта дал дү ьш турда, аргар, кошкарнын бол- чаан черинге чеде бээрге, ол тайганын ан-менин ескү с бора-тоолай-даа артырбайн чыып эккелген турганнар. Ү стү нден куду, адаандан ө рү доозазын айтырып кээрге, черле кө рген, билгени чок апарган. Адактын сө ө лү нде демги езеннин адаандан бир ча- рыкы караа согур, кончуг улуг кырган сыын кар- гыраалап чоктап олурган.

Сыын чедип келгеш:

— Чон кожуун чү ге чыылдың ар? Каракта хай чок, кулакта кул чок, дыннап корейн, —дээн.

» — Эрте бурунгу'шагда, Караты-Хааннын ада- зынын адазы улуг анга кес огун алзыпкан. Ону су- даглал Ө скү с-оол еннү к чедип келген, анаа дузала- жып тур бис, ^-дишкеннер. -

эм

Сыын тура:

— Шаанда кончуг аныяамда куду, дук-шетке девээлеп турумда, Караты-Хаанның адазынын адазы кедеп келгеш, хей-ооргамче киир адыпкан, меннээн дү лү ү м-биле халааш, езен абкында ыргак дыт бу- дуунда кагый иткеш, ушта тыртып каапкан мен. Энир чылга чедир ында куурара берген турар чү ве ийин, —дээн.

Ө скү с-оол, ийи аргар, кошкары, сыын дертээ- лээ барып дилешкеш, окту Ө скус-оолга тып берген- нер. Ол окту Ө скү с-оол хаанга эккеп бергеш, аалынга чанып келген турда, база элчи келген.

Хаанга баарга:

— Эрте бурунгу шагда, адамның адазы улуг белге дө рт адыр демир серээзин алыскан чү ве, ону ү ш хонук иштинде тып эккеп бер, —дээн.

Ө скү с-оол аалынга ыглаан-сыктаан чедип келген, ону кадайынга чугаалааи.

Кадайы олургаш: \

— Кижи ыглаар чү ве ол боор бе, Ө скү с-оол, аай бар чү ве-дир. Сенде черле эртем-билиг, илби- шиди чок кижи сен бе? —дээн.

— Менде-даа эртем-билиг, илби-шиди чү ү боор. Ижер чиирге иштим-хырным улуг кижи-ле болгай мен, —деп Ө скү с-оол мындыг болган.

— Бо далайже кирип алгаш, куду бадып чы- дарынга, ийи мыйыт танак алчы берген турар эвес- пе, оларнын танактарын аартпайн. адырып салыпсыиза, сээн чоруунну чогудуп бээр боорлар, —дээш, Ө с- кус-оолду далайже салып киирипкен.

Далайны куду бадып чыдарга, ийи мыйыт танак алчы берген турган. Аартпайн адырыпкан.

— Чү ү кончуг эки амытан боор сен, чолун, ме- руи буткен. Келген херээи чул? —деп айтырганнар.

г«5

Ө скү с-оол тура:

— Эрте бурунгу шагда, Караты-Хааннын ада- зының адазы улуг белге дерт адыр демир серээзин. •алыскак, ону ү ш хонук иштинде тып эккел дээрге, чор мен, -—дээн.

— Даарта дал дү ьште куду хая баарында балык дунчулаар улуг ээремге чеде бээр сен, —дээш, -бирээзи ө рү, бирээзи куду ынай-ла болганнар.

Даарта дал дү ьште, ол ээремге баарга, д'алай- инн ескү с докпак байлаң ын-даа артырбайн, шупту- зун чыып алган турганнар. Адаандан ө рү, бажын- дан куду шү ү п айтырып кээрге, ^ө рген, билгени черле чок апарган. Адактың сө ө лү нде далайның адаандан ерү соң гу чапказы чирик, кончуг улуг кырган бел каргыраалап чоктап олурган.

Бел чедип келгеш:

— Чон, кожуун чү ге чыылдынар? Каракта хай чок, кулакта кул чок, дыннап кө рейн, —дээн.

— Эрте бурунгу-шагда, Караты Хааннын ада- зынын адазы, улуг белге дө рт адыр демир серээзин злыскан, ону сураглап Ө скү с-оол ө ннү к' чедип кел- ген, аң аа дузалажып тур бис, —дишкеннер.

— Шаанда, жончуг аныяамда, ү стү ү бел ойнаар улуг ээремге ойнап турумда, Караты-Хааннын ада- зының адазы артымдан кеден келгештиң, серээзи- биле шанчарда, меннээн дү лү ү м-биле серээзиниң сывындан кадыра соп алгаш, куду хая чарыында ушта тыртып каапкан мен. Энир чылга чедир да- дара берген турар чү ве ийин, —дээн.

Ө скү с-оол, ийи мыйыт, бел дө ртээлээ баргаш, серээни Ө скү с-оолга тып бергеннер.

Ол дерт адыр демир серээни Ө скү с-оол хаанга эккеп бергеш, аалынга чанып келген турда, база элчи келген

Хаанга баарга:

— Ө скү с-оол, сээң -биле бис ийи ам дайылда-
жып эгелээр-дир бис. Ү ш хонук иштинДе эки бе-
леткенип ал! —деп мындыг бооп-тур.

Ө скү с-бол аалынга ьнутаан-сыктаан чедип кел-
геш, чугаалаан-дыр:

— Хаан „ү ш хонук иштинде белеткенип ал,
дайылдажыр бис“ дээр чү ве-дир, —дээн.

Ө скү с-оолдуң кадайы олургаш:

— Чоп хораныг хаан боор! Чылгың ны ай деп
эккел, —деп-тир. Ө скү с-оол чылгызын ай деп эк-
мээрге, чылгы аразында канчаар-дая аажок чараш,
кара карактыг кыскыл аът чораан. Ө г эжиинге Ө с-
кү с-оолдун кадайы ү нү п келгеш кө рү п турарга, дем-
гң аът чанынга кээп тура дү шкен. Ол аътты ту-
луп эзертээш, Ө скү с-оолду мундургаш, чагаа бижип
< 5ергеш:

— Эзериң ниң соң гу-башкы бажындан бектенип
ллгаш, аъттын аскын тыртпайн, ийи карааң ны ший-
ип алгаш, чоруп олурар сен. Аъттын тура дү шкен
■ черинге керү п кээринге, кончуг улуг ак ө гнү н ча-
нында демир терек баглаашка тура дү шкен турар-
Аъдын баглааш, кире бээр сен, кек баштыг ирей,
кадай олурар, мээң адам, йем ол боор чү ве. Чагааң -
«ы тугсуп бергеш, олурарың га, аптара иштинден
ллдын хааржак уштуп бээр, ону ап алгаш, аъш-
чем мш-даа дээрге, ынавайн, ап чет, —дээн.

Ө скү с-оол, дъдының тура дү шкен черинге кв-
руд кээрге, кончу? улуг, ак ег чанында баглаашка
турган. АъДын баглааш, кире бергеш, чагаазын тут-
суп бээрге, аптара иштинден алДын хааржак уштуп

! ргеш:

! — Шайдан иш, оглум, —дээн.

— Чоруум коичуг далаштыг ^кижи мен, —дэ> ш, чорупкан.

Аалынга чедип келгеш, удуп чыдарга, эртен даң бажында хвлзээзин, дү вү рээзин ү нген турган. Далаш-