С. Сарыг-пол. 2 страница

орта, ак тевезин Белгечннин оглу Беди-Шынар Бег гуткаш, ажыра кааптып-тыр эвеспе.

Ийи алышкылар дедир кө рнү п келгеш кеерге, тевелери чок бооп-тур.

— Тевелеривис канчалдынар. эштер? —деп ай тырып-тырлар.

— Ол чү ү дээриң ер ол боор, эштер, харын те ве ышкаш чуве чедип чордунар, оонар кайы боор? —дээш, хап ынай-ла бооп-турлар.

Ийи алышкылар тургаш:

— Сонгу душта-ла бооп-тур ийин, эштер! —деп кускуннааштарнын, дедир чоруп каап-тырлар эвеспе

Шыяаи ам, оон кү жү р Танаа-Херел, Бели-Шы- нар Бег олар хап чоруткаш, ө ө рү рге чеде бергеш

— Харын-даа орук чорааш блчалыг. омактыг чордувус. оолдар, —деп. хеереп каап, ак, кара теве лерин ушта кузуп ап туруп-турлар эвеспе.

Ол-ла кузуп алгаштарнын:

— Харын-даа хаанга сө ң нээр кара арагалыг даа болдувус, хаанга тудар актыг-кектү г, астыг- киштиг-даа болдувус, —деп катай хаара чугаалап туруп-турлар эвеспе.

— Шулбус хаан-биле алгыжар дээш, хорадаан екнем-биле бодумнун аскымның ертү нге бодум ер тени бер частым ий, —деп Танаа-Херел хеереп.

—- Кончуг хугбай кулугурну ынчап аскым ер тү -биле ертедип каар мен ийин керем, —деп-тнр- эвеспе.

Ол-ла чоруткаштарнын, хоран далайиын эриин ге чедип келуещтернин, ол далайиын чоок кавызын та турган бедик-бедик хорам дагларны доорзундан хоора тырткылааш, далайже киир каггылааш, олар нын баш-бажын бастырып кежип чоруп олургаииар.

Ынчап кежип бар-чорда, Алдыы-оранга тору тү иген болгаш, Тамаа-Херелдин Даш-Хү рен гьды хоран далайже бир майымя суга кааптып-тыр эвеспе

Супкан майны ылчырап ышкаш, вон улам елуо каав-тыр.

Даш-Хү рең ө лү п каарга, уанаа-Херел тургаш:

— Ө лген чү ве дирлип кээр, ошкен от кыва бээр деп чү зү ийик боларның, оолдар, оларның ал дын манзы аржыылдары-биле челбий хап коруне- рем, —деп-тйр эвеспе.

Шынап-ла челбий кагарга, Даш-Хү рең элен, - селең туруп кээр апарып-тыр. Оон соонда эмчигей- нин^эм-шагаан- оъду-биле эмнеп, домнап экиртип ап-тырлар.

Аъдын экиртип алгаш, чоруп бйургаш, оъду- сигени оо-хоран _хчерте чедип кээп-тирлер эвеспе. Ол-ла ынчап чорда, Даш-Хү рең аът оъду-кө гү оо- хоран черни эрттип, ындыы кыдыынга чедип оргаш, алдыы оранга тө рү тү нген болгаш шыдашпайн, аш тааш, чаң гыс хоран оът ү зе соп чипкеш, хораннэ нып олуп чыдып ап-тыр.

Аъды олуп чыдып алырга, Танаа-Херел тургаш:

— Ийи алдын манзы аржыылдарынар канчап бар- ганыл, оолдар? Ооң ар-биле челби^ хап кө рү ң ерем, — деп-тйр эвеспе. Шынап-ла челбий кагарга, кү жү р Даш-Хү рен элен-селен туруп. кээп-тир. Оон Танаа- Херел, база-ла эм-щагаан оъду-биле эмнеп туруп экиртип алгаш, улаштыр хап-ла каап-тырлар эвеспе.

Пат-Патпалчын хааннын ыды ээре берип-тир.

Хаан олургаш, шивиШкинин:

— Даштын ыт чү нү ээре-дир, барып корен,, канчайр олуруп алган, кайы чукче ээрип олур? — дээш, айбылап ү ндү рү п-тү р.

Шйвишкин ү нуп келгеш коорге, ыт чиге сон гаар корү п алган, кулаан кызып алган, кудуруун. мунуп алган ээрнп олурар мыйдыг бо& п-тур.

Шивцшкйң; кирйп келгещ, хааң ынга: ;                    '

—, Ыт чиге соң гаар коруп алган, кудуруун му- нуп длган, кулаан кыз£ ш алган_чээридодурар-ла^ү ~ ве-дир, —деп чугаалап-тыр_ч

/

. '16

Пат-Патпалчын хаан хоочун шагнын хопчу са рыг судурун ажып кө рү п олурарга, ийй бег баштын- иыг, тозан шериглиг Даш-Хү рен аъттыг Таяаа-Хе- рел дээрзи баштаан, Белгечинин оглу Бедик-Хү рен аъттыг Бели-Шынар Бег, Телгечищш оглу Двжү Хурен аъттыг Дө жү -Шынар Бег олар кел-чыдар бооп-тур эвеспе.

Хаан ора:

— Оларның -биле чү ве эннежир-деннежир арга чок, кончуг сү р-кү чү лү г эрес-шиник эрлер болгай, оларга эки хү ндү лел, ёзулал-биле ужурашпас бол за, хоржок эвеспе, —дээш, аът алыр, от тудар улузун белеткеп, ө г-ө регезин тип туруп-тур эвеспе.

Удаткан-дү дегкен чок чедип келзе-ле, Даш- Хү рең аъттыг Танаа-Херел арган-хү рең богбалыг, ыт кежи кө вү нчү ктү г ың гыржак эзерлиг чудаң гы багай оол бооп хуулуп алган, ийи бегде баштаткан чеьдип келгеш, улустун адаанга шошайып олуруп алыр мындыг бооп-тур. эвеспе.

Тос каът шил оажын иштинде олуруп турар алдын даң гына ара-албатызынга:

— Бо хү н келген аалчыларывыстын адаандан ■ ө рү хү ндү лээш бажындан куду хү ндү лээр эвеспе, — лея чарлык берген чү вең иргин.

Даң гынаның чарлыы ёзугаар келген аалчылар- нын адаандан ө рү хү ндү лээш, бажындан куду хү н- дү леп туруп-турлар.

Танаа-Херел ө ө рү нге чедип келгеш:

— Уваа, кандыг аайлыг чү ве боор, билип каар чү ве бар чоор бе? Ам даарта ортузунга олурайн шяве, эштер, —деп чугаалап-тыр эвеспе.

Танаа-Херел шынап-ла ам эртенинде аадчылар- нын дал ортузунга барып олуруп ап-тыр эвеспе.

Шыяан, оон ам даартазында:

— Бо хү и аалчыларывыстын ортузумдан твш чарып хү ндү лээр эвеспе, —деп алдын дангыяа мын- лыг чарлык бооп-тур.

зг

Дангынанын чарлыы-биле ара-албатылары аал
чыларвын дал ортузундан тө ш чарып хү ндү леп ту-
руп-турлар эвеспе он.

Танаа-Херел ө ө рү нге чедип келг^ш:

— Кандыг аайлыг чиктиг чоор, билип каар чү ~
ве бар чоор бе? —деп чугаалап-тыр.

Ам даартазында Танаа-Херел биеэги боду боон
хуулуп алгаш, аалчыларнын бажынга олуруп ап-
тыр эвеспе.

Ам ол хү н даң гына ара-албатыларынга:

— Бо хү н аалчыларывыстың бажындан куду
хү ндү лээр силер, —деп чарлык бооп-тур.

Даң гыназынын чарлыы-биле ара-албатылары аал-
чыларны шынап-ла бажындан куду хү ндү леп туруп-
турлар эвеспе..

— Даарта ара-албатың ар чыып беринер, арагавыс
кудар бис, агывысты тудар бис, —деп аалчылар хаан-
ның бодунче сө с берип-тирлер эвеспе. Аалчыларнын
чоруткан сезү -биле аи даартазында шынап-ла хаан
боду баштааш, ара-албатызы шупту чыглып олуруп
берип-тир.

Аалчылары кээп арагазын кудуп, агын-квгү н
хаан баштады тудуп турлар. ^

Хаанның ара-албатызындан агы-кө гү, азы, кижи
артарга аалчылар оозун хааннын ү ш бажынын дол-
дур дыгып берип-тирлер эвеспе он.

Ак, кара ийи тевезин хааннын бодунга белекке
база тудуп-турлар.

, Хаан аалчыларын арагаладыр, эьттедир-шамла-
дыр дээш, арага хымызын чыып туруп-тур эвесме.

Ам даартазында хаан аалчыларын бодунун евн-
ге олбук, ширээзин салгаш, чалап-тыр. Аалчылары
чедип кээрге, Танаа-Херелди баштаткаш, хаан ара-
газын сеннеп туруп-тур.

Шыяан ам, хаан-даа алдын дангыназын айнын
чаазында, хү ннү н экизинде кэжү рү п чорудар боен
туруп-тур эвеспе.                              '

Айның чааэы-даа, хү ннү ң экизи-даа келген, хаан малынын ортузундан мал, эдинин ортузундан эт, ара-албатызынын ортузундан ара-албатыны уруун- га ү зү п берип-тир.

Танаа-Херел тургаш, ү стү ү гү лррден тос чү зү н челээш тыртыргаш, ара-албатызын, ак малын, эдин- севин, эш-ө ө рү н шуптузун тыртыргаш, ара-албаты­зын, ак малын, эдин-севин, эш-ө ө рү н шуптузун— чер-актап, ү стү ү оран-биле чоруткаш, Ай хааннын аал-коъданынга барып дү жү п турар силер, мен ал- дыы оранда аап-саап орук моондактарын аштап чо- руи чеде берейн, —деп-тир эвеспё.

Кү жү р Танаа-Херел-даа чү зү боор, келген изи- биле тандызынга ужудуп, ховузунга дү жү рү п, бе- диинге ужудуп, белинге дү жү рү п, булуттуг дээрнин адаа-биле, будуктуг ыяштын кыры-биле ужудуп халдып чоруп олура, биеэги тевезин чиртипкен ийи кижээ ужурашкан черинге кээрге, чаа деп чү ве тос беш куржалган туруп-тур. Оон ол орта та чежеге, кажанга аткылажып келген чү ве, ол-ла адыш-чары- жын кылып тургаш, доозазын ө лү рү п ап-тыр.

Чаага ©лген хамык чоннун бир кыдыындан бора тоолай тура-халааш, бир долгандыр маннаарга шуп- ту туруп келгештернин катай чаалажы берип-тир- лер эвеспе.

Танаа-Херелдиң Даш-Хү рең аъды' тургаш:

— Сен ам доозазын кырып алгаш, „аъттаныр*¹ деп аскын-биле чугаалап тургаш, мээн артымга бү - дү ү кезенип туруп алгаш, ол бора тоолайның хыл быктындан ү зе адып кааптар сен шиве, —деп сү ме- леп туруп-тур эв(Спе.

Танаа-Херел база-ла катап аткылажып, чаалажып туруп-ла берип-тир. Та чежеге, та кажанга чедир ат­кылажып чаалажып келген чү ве, ынчап туруп база-ла доозазын елү рү п кырып алгаш, аъдынын артынга бү дү ү кезенип алгаш аскы-биле чугаалап, „аъттаныр*¹ деп чыдырда, демги-ле бора тоолайы тура халааш.

3^

бир кезии чедир маннап чорда, база-ла тура халы- жуп эгедей берип-тир эвеспе. Оон демги бора тро- лайны орту кирип чорда хыл-быктын узе адып ду- журупкен. Хыл быктын узе адып кааптарга, туруп эгелей берген улузу катап ө лү п барып дү жү п- турлер.

Аъттангаштың челип каарга, хан-чин аъттын дискек караандан бооп-тур эвеспе он.

Оон кужур Танаа-Херел улаштыр хап чоруткаш, Шулбус хаанны аскынын ө ртү -биле ертедип каан черинге хап чедип кээрге, чаа-дайын деп чү ве база ла тос беш каът болу берген туруп-тур.

Чаа, база-ла аанакайн кү жү р Танаа-Херел дт- кылажып чаалажып туруп берип-тир. Та чежеге, ка жанга чедир аткылажып келген чү ве, аг-шеригни доо зазын кырып ап-тыр эвеспе. Ө лү рү п кырып алгаш, аъттаныры кайы чорда, елген улустун бир кыдыын- дан ү жен кулаш дурт-сынныг ү ш кулаш кудурук- туг кызыл дилги тура-халааш, бир долгандыр май яаарга, хамык ө лген улус катап туруп келгеш, чаа- ^ажып аткылажып эгелей берип-тир.

Оон. Танаа-Херелге аъды тура база-ла:

— Бора-тоолайның хевин кедирбес болзунза, бо чаага бастырар сен, бо чаа-дайынны шуптузун ба зып алгаш, „аъттаныр-дыр“ деп чугаалап чыткаш, мээң артымга бү дү ү кезенип туруп алгаш, ол Кы­зыл дилгинин хыл быктын узе адып каавыт, —деп-тир эвеспе.

Оон соонда база-ла аг-щериг-биле тулчуп эгелээш, шуптузун влуруп-кырып алгаш, аъдынын артынга аскы-биле „аъттаныр-дыр" деп чугаалавы- шаан. бү дү ү кейиип-тыртьшып адгащ турда, демги кы дыд дид гизи бир кыдыың дан тура халааш, орту киир маицап чорда, хылтбуктци узе адыпкзап-тыр эвеспе.

4Й

Оон аъттангаштың хаптарга, ө лген улустуң хан чини аъттың дискек караандан бооп турар мындыг 6©ои-тур.

Чаа, оон кү жү р Танаа-Херел ол-ла улаштыр как- каш, Ай хаанның аалынга хап чедип кээп-тир.

Аң аа хап чедип кээрге, еө рү менди-чаагай че днп келген, манап туруп-тур.

Ө ө рү тургаш:

— Орук-суур кайы-хире чоруп чордун? —дев айтырарга:

—Чаамны базып, ө ртү мнү ө жү рү п, харын эки чордумуй, оолдар, —деп харыылап туруп-тур эвеспе

Оон ам. Ай хаан база-ла алдын дангыназын бээр дээш, даң гыназының тозан аът долганып чет- пес докулчак ак ө ргээзин тип белСткеп, малын'ын ортузунДан мал, эдинин'ортузундан эт, ара-албаты- зының ортузундан ара-албатызын ү зү п, айның чаа- зында, хү ннү н экизинде аткарып чорудар бооп аазап олуруп-тур эвеспе.

Алдын дангыназын аъткарар 'айы, хү нү чедип кээрге, аъткарып чорудуптуп-тур эвеспе.

Оон аъттангаш, Хү н хааннын аалынга кээп дү жү п-тү рлер эвеспе.

Биеэ экер эрес аалчылары чедип кээрге, Хү н хаан алдын дангыназын база-ла бээр деп, даң гыназынын гозан аът долганып четпес докулчак ак еен тип белеткээш, малынын ортузундан мал, эдинин орту­зундан эт, ара-албатызынын ортузундан ара-албаты айтып, алдын дангыназын аалчылары-биле кады ай- нын чаазында, хү ннү ң экизинде аткарып чорудар бооп-дур-оо.  ,

Шыяан ам, Танаа-Херел Хү н хааннын алдын дангыназын Белгечинин оглу Бедик-Хү рең аъттыг Бели-Щынар Бегге, Ай хааннын алдын дангыназын Телгечинин оглу Двжү -Хү рең аъттыг Дежү -Шынар Бегге берип-тир эвеспе.

Бедик-Хү рен аъттыг Бели-Шынар Бег. Дө жү Хү рен аъттыг Дө жү -Шынар Бег оларны ийи кады ны, ара-албатызы, аг-щерии-биле доозазын: „Ү стү н- ден силер карактаң ар, адаандан мен карактаайн* деп чагыг-свзү н чугаалааш, тос чү зү н челээжин тырткаш, кү жү р Танаа-Херел ү стү ү орандыва чору дупкан чү вен иргин.

Танаа-Херел боду база-ла ара-албатызын, алдын дангыназын, аг-шериин эдерткеш, келген изи- биле хап-ла кзап-тыр. Чер ортузу чедип келгёш. алдын дангыназын, ара-албатызын, аг-шерии-биле кады каапкаш, Боъш-Дагны доорзундан хоора тыр- тып, тө репчилеп алгаш:

- Доора-шыйган черимге хонуп, дорт шыйган черимге чбруп олурар силер, —деп чагыг сө зү ң бер- геш, боду мурнап хап чоруп каап-тыр эвеспе.

Ол-ла хап чоруткаш, бодунун аал-оранынга че­дип келгеш, соң гу улузун манап туруп турда, чеднп кээп-тирлер. Улузу чедип кээрге, тозан аът долга- нып четпес докулчак ак ©ргээзин тип, белеткеп ту- руп-тур.

Чү с сес кадынныг Шаң -Хаанның чү с кадыны Танаа-Херелдин чалап эккелген алдын дангына ка- дайынга тейлеп туруп-турлар эвеспе.

Оларнын чү зү тейлеп. сези: „Дө мей-ле херээжеи кижиге херээжен кижи тейлээш чоор“ дээштерниң, ынавайн барып-тырлар.

Шан-Хаанның тейлээн чү с кадыннары ч'/с’Овл т«рээн, тейлевээн сес кадыннары сес^ эник терү й- тү р эвеспе.

Шан-Хаан сес эник терээн сес кадынын, терээн сес эниин чиртип туруп, дедир чандырып-тыр.

Чү с сес кадынныг Шан-Хаан Танаа-Херелдин чалап эккеп алган? алдын_в дангына 'кадынын арга- меге-биле ап алыр/деп сакты бергеш, Танаа-Херелдн кел деп эккелгем:

4 '

— Аза оранында Эрлик-Ловун хаанга тЭэддиген кежи чагым, кара хураган кежи хү рмем, карактыг одагалыг кара киш кежи бө ргү м берген мен, мээнол чү велеримнин ө ртээнге чү нү -даа бербээн хаан чү ве, ону алымнап эккеп бер, —деп чугаалааш, —Баар сен бе, барбас сен бе? —деп чоргаар айтырып олуруп- тур.

Танаа-Херел олургаш:

— Хаан кижи айбылаар хамаан чок, бө рттү г бажын бө ргү -биле, ченниг холун чең и-биле-даа альф дээр болза, туралыг тудуп сунар чү ве дээни кай. барбайн канчаар боор, —деп харыылап олуруп-тур.

Танаа-Херел аалынга чанып кээрге, кадыны ора:

— Ханныг каралыг хаанын чү ү дидир? —деп айтырып-тыр.

Танаа-Херел олургаш:

— Аза оранында Эрлик-Ловун хаанда тээлдмген кежи чагым, кара хураган кежи хү рмем, карактыг кара киш кежи бергү м берген мен, мең ээ чү нү -даа бербээн чү ве, оомну алымнап эккеп бер деп чугаалап олур, —дээн.

Дангына олургаш:

— Харын бооп-тур, сени ынаар баар болза, деп бодап олурган кижи мен, ол Шан-Хаан менэ» туралааш, ынчап турары ол-дур, оон-даа белен чү ү боор, —деп-тир.

— Бистин бо черде тос эртине чок. Аза оранын­да Эрлик-Ловун хаан чааскаан тудуп олурар хааи- дыр, ону бо черге эккеп тарадыр дээн чуве, —деп мону чугаалап олуруп-тур эвеспе.

Ашаанын чоруур оруун, канчаар эрттип, чанып кээринин дугайын дангына кадайы мынча деп сү - мелээн:

— Моон аъттангаш, чер аскындан уне манна- ды бээринге, чер аскын манаан чемдик кара «глү г, чемдик кара паштыг Челбиге кара кадай олурар эвеспе. „Бо вгнү ң бү дү н чаагайын, »гге база кнрнп-

ле чораанмен“ дэзщ, киргеш, , бо цащтын бү дү н чаагайын, пащты база керү п-ле чораанмен, бо шей­ный чаагайын, шайны база ижип-ле чораан мен, мындыг чаагай шай ижип кө рбээн мен“ деп чугаа- лаар сен. Оон ындынга бар чыдарынга ийи кодур кара теве кээп: „Аъдынга егенийн, бодунга егенийн, аъдынын дерин чылгаайн, бодунун дерни чылгаайн дээр эвеспе, ийи ертен кара теш кадап бээр сен. Сенээ ийи таар дус бээр мен, тевелерге ол ийи таар дузуң теп бээр сен.

Оон ындынга бар чыдарынга ийи ала сааскан кээп: „Аъдынын чаарын, бодунун чаарын карттаайн" дээр эвеспе, оларга теп бээр сен, сенээ ийи хап чадр уруп бээр мен, ийи ала саасканга ийи хап чаарынны теп бээр сен. Оон ындынга бар чыдарын­га, ийи кара кускун келгеш: „Аъдынын ийи караан кагайн, бодунун ийи караан кагайн" деп келирлер эвеспе, сенээ ийи хап карак уруп бээр мен, оларга ийи хап караанны теп бээр сен. Оон ындынга бар чыдарынга, даш кажыктаан, хол, буду дешти берген ийи оол келгеш: „Аъдынын кажыын кагайн, боду­нун кажыын кагайн* деп келирлер эвеспе, сенээ ийи хап кажык уруп бээр мен, оларга ийи хап ка- жыынны теп бээр сен. Оон ындынга бар, чыдарынга. сиген каткан, холдары дешти берген уруглар кел­геш: „Аъдынын сиирин кадайн, бодунун сиирин кадайн" дээрлер эвеспе, сенээ ийи хап сиир суп бээр мен, оларга ийи хап сииринни теп бээр сен. Оон ынай бар чыдарынга еленде ертээн еле бе, кумда ертээн куда бе ө лү р чеьде берген турардар эвеспе, оларны ө лең ге, кумга солуп ертеп кааш, чо- руй баар сен. Оон ынай бар чыдарынга, кадыр Кы­зыл одуруг чыдар, анаа чаламалааш, санын салгаш, чажыын чашкаш эртер сен. Оон ынай бар чыдарын­ га кончуг кара щалбаа далай чыдар. „Оран га база чоруп-да чораан мен, мындыг чаагай далай база хербээн мен* дээш, чаламалааш, санын смыл, ча

жыЫн чйшКйш эртер сен. Оон ынай бйр чыдарынга, чылаи етпёс гйыргэй арыг турар, „Оранга база чбруп- ла чораан мен, мындыг чараш оран кврбээн меи* дэЭш, чаламалааш, санын салып, чажыын чашкапк эртер сен. Оон улаштыр чоруткаш, хаа& йын аалын- га чеде бээр сен, баргаш, баглаашка аъдынны чан- гыс чеже тыртар кылдыр баглап каар сен. Оон хаан- ның ө ргээзинге кире бергеш: „Хаан амыр“ деп ба- раалгаар сен, „Чү ге келдин, Танаа-Херел? “ деп ай- тырар эвеспе, ынча дээрге, „Чү с сес кадынныг Шан Хаан силерде тээлдиген кежи чагым, кара хураган кежи хү рмем, карактыг одагалыг кара киш кежи бө ргү м берген мен, мең ээ чаң гыс-даа чү ве бербээн чү ве, оомну алымнап эккеп бер дээрге, чор мен“ деп сеглээр сен. Ынча дээриң ге, Эрлик-Ловун хаан: „Ол чү ү дээрин ол, менээ чү зү н берген ол? Чү нү ынчап мегелээри ол? “ дээр эвеспе, оон кыржы-ла бээр сен, кыржыбээрин орта, чыышкын артындан ба- жын уштуп келгеш: „Танаа-Херелдиң ыыдын дыннаа- нымда, куйга бажым чымыраар, алыр дээнин алзын, чиир дээнин чизин, менээ оон ыыдын' дыннатпанар, хаан агбай“ дээр эвеспе. Оон соонда Эрлик-Ловун хаан хая керү нгеш, аптаразын ү жей бээр эвеспе, ширээзинин кырында тос эртине чыдар, ону кербээн- Де, алгаш ажырыптар сен. База ол-ла ширээзинин йырында хоюг кызыл чү ве чыдар, ону он талакк холун-биле адыштаптар сен, ону кижи чивес чү ве эвеЬпе, чиптип ат болдуң халак. Алган чү велерин аптаразынын иштинден беле туткаш, сёнээ сунар* эвеспе, ону ол-ла бө лү ү -биле туткан хевээр ү не ха- лааш, аъттаныптар сен шйве, ~ деп йагып-тыр Эвеспе. ¹

Танаа-Херел, кадайынын белёк чагыын ала салы- ла, аъттангащ, хап-ла каап-тыр.

Ол-ла каккаштын ’чер аскындан ү не хадып кээр- гё, 'йёр' аскын манаай’ чемдик йара ёглү г, чёмдйк кара’ ййгптЫг, Челбнёё кара кадяй олуругг-тур эйеспе.

— Ээ мен ө гнү база керү п-ле чораан мен, бо егнү к бү дү н чаагайын, —деп чугаалааш, аъдын егге баглааш кирип кээп-тир

Кирип кээрге, чемцик кара пашта черзи сарыг шайны хайындырып каан туруп-тур.

— Мен пашты кө рү п, шайны ижип-ле чораан кижк мен, мындыг бү дү н чаагай пашты кербээн мен, мындыг чаагай шайны ишпээн мен, чаагайын, — деп ижип олуруптур.

Кадай олургаш.

— Кезээде ею, пажы чемдик, кезээде чер аскы манаар Челбиге кара кадай дээш, карак-кулак деже шаап каар чазып турар улус болгаяан мон, эки аас- тыг хө ө кү йнү н чоруу чогузун, чолу таарышсын! — деп алгап-йерээп чугаалап-тыр.

Шыяан ам, оон кү жү р Танаа-Херел база-ла улаштыр хап чоруп олурда, ийи кодур кара теве келгеш:

— Аъдынын дерин, бодунун дерин чылгаайн, аьдынга, бодунга егенийн, —дижип-тирлер.

Маннажып кээрге, ийи ерттеи кара тө жү н ка- дааш, ийи таар дузун теп берип-тир эвеспе.

Тевелер тургаш:

— Кезээде чазый-чилби, кодур-бузур кулугур лар дээш, караавыс деже шаап каар чазар улус бол гаяан мои, теш кадап, дус теп берген хө ө кү йнү н чоруу чогузун, чолу таарышсын! —деп алгап-йерээп -тырлар.

Шыяан, оон улаштыр хап олурарга: пкаа— Аъдынын чаарын, бодунун чаарын карт- таайн, —деп ийи ала сааскан кээрге, оларга ийи хап чаар теп берип-тир.

Ийи ала сааскан:

— Кезээде чаар чиир чазый-чидби, хоптак ку- лугурдар дээш, караавыс деже соктап кааптар ча злр улус болгаяан мон, чаар теп берген кү жү рнү и

ж

чоруу чогузун, чолу таарышсын*—деп алгап-йерээп каап-тырлар.

Оон база-ла улаштыр хап олурарга:

— Аъдынын караан, бодунун караан деже сок таайн, —дижип, ийи кара кускун ужуп кээп-тирэвеспе Оларга ийи хап караан теп бээрге.

— Кезээде карак дээр чазый-хоптак кулугур лар дээш, карак дежип кагы дег улус болгаяан мои, карак теп берген хө екү йнү н чоруу чогузун, ■ чолу таарышсын? —деп алгап-йерээп каап-тырлар.

Оон база-ла улаштыр хап олурарга, хол буду аешти берген даш каккан оолдар.

— Аъдынын кажыын, боду ну н кажыын кагайн, — деп кээрге, ийи хап кажыын теп бээр орта:

— Кезээде кажык дээр кулугурлар дээш, ка раавыс деже шаап каар чазар улус болгаяан, кажык теп берген хө екү йнү ң чоруу чогузун, чолу таарып- сын! —деп алгап-йерээп каап-тырлар.

Оон база-ла улаштыр хап олурарга, холу деш ги берген, сиген каткан уруглар кээп.

— Аъдынын сиирин, бодунун сиирин кадайн, — деп келир орта, ийи хап сиирин теп бээрге:

— Кезээде сигён каткан, холу дежилген кулу гурларны дээш, караавыс деже шаап каар чазар улус болгаяан, сиир теп берген хеө кү йнү ң чоруу чогузун, чолу таарышсын? —деп алгап-йерээп каап- тырлар.

Оон база-ла улаштыр хап олурарга, еленде ер- гээн еле бе ө лү р чеде берген, кумда ертээн куда бе ө де-*чара семирээш, ө лү р четкен туруп турарга, солуй ертеп каар орта:

— Солуп ертээн кү жү рнү н чоруу чогузун, чо лу таарышсын! —деп алгап-йерээп каап-тырлар.

Оон база-ла улаштыр хап бар-чыдарга, кадыр кьгаыл-кум одуруг туруп турган, с> л орта чаламазын баглааш, чажыын чашкаш, санын салгаш, чоруптарга:

4?

— Кезээде кадыр чыдар дээш атынып, карга ныр улус болгаяан мон, сан салган, чалама баглаан, чажыын чашкан хө ө кү йнү н чоруу чогузун, чолу таарышсын! —деп алгап-йерээп, кончуг ак чаагай кыннып туруп-тур.

Оон база-ла улаштыр хап олурарга, кара шал баа далай чыткан, ол орта саң ын салып, чажыын чажып, чаламалааш, чортарга: кургаг-чаагай апарып:

— Кезээде кара шалбаа далай апарган чыдар —дээш, атынып карганыр улус болгаяан мон, санын салган, чажыын чашкан, чаламазын баглаан хө ө кү й нү н чоруу чогузун, чолу таарышсын! —деп алгап- йө рээп каап-тыр.

Оон улаштыр хап олурарга, чылан ө тпес щыр- гай арыг туруп-тур, ол орта чажыын чашкаш, сан­ын сал^аш,. чаламазын баглааш, чоруптар орта, чы­лан ө тпес шыргай арыг ак чаагай кынны бергеш:

— Кезээде шыргай чыдар кулугур дээш, аты нЫп, карганыр улус болгаяан мон, чаламазын баг- лап, чажыын чажып, санын салган хө ө кү йнү ң чоруу чог'узун, чолу таарышсын! —деп алгап-йерээй каап- тыр

Оон улаштыр каккаш, ам-на хааннын аалынга хап чеде бээрге, Эрлик-Ловун хааннын демйр баг- Лаажы, хү лер баглаажы туруп турган, демир баг- лаажынга аъдын чаң гыс чеже тыртар кылдыр баг­лааш, хааннын ө ргээзинге кире бергеш:

— Хаан, амыр, —дей бараалгап-тыр.

Эрлик-Ловун хаан олургаш:

— Мында чү нү н ужурунда, чү нү алыр дээш келдин, Танаа-Херел? —деп айтырып-тыр*

Чү с сес кадынныг^ Шан-Хаандан „Сидерде тээлдиген кежи чагым, кара хураган^кежи хү рмем, «Карактыг одагалйг кара киш кежй бө ргү й берген ’йен, бон ө ртээнГе чү нү -даа бербээн Чү ве, бйу алйй- йап Эккеп б£ р" ДээрТе чбр Йей^деп-тАр: -

Ынча дээри билек-ле Эрлик-Ловун хаан оргаш:

— Ол чү ү дээрин ол, оон мен чү нү -даа албаан мен, —-дел атына-ла берип-тир.

Танаа-Херел олургаш:

— Сен албаан болзунза, мынча черге кижи ай- былаар чү ве бе? Чазыйлаал, чилбилээн кулугур, чип-сыырып алгащ, канчап олурарын ол? —деп, удур кыржып кончуй-ла берип-тир.

Ынчап-ла алгыжып олурбуже, биеэги аскынын ө ргү -биле ө ртедип ө лү рген Шулбус хааны чыыш- кын артындан хенертен бажын кө зү лдү рү п келгеш:

— Танаа-Херелдин ыыдын дыннаанымда куйга бажым чымыраар-дыр, ө ршээп-авырап кө рү ң ер, алыр аээнин алзын, чиир дээнин чизин, —деп алгыра каап- каш. катал чиде берип-тир.

Ынча дээри билек-ле, Эрлик-Ловун хаан хая кө рнү п, аптаразын ужей бээр аразында, ширээзинин кырында чыткан гос эртинезин Танаа-Херел ап ажы- ра каап, хоюг кызыл чү везин адьпитай кааптып-тыр

Хаан дедир кө рнү п келгеш, Танаа-Херелдин алымнаи чораан чувелерин бө ле-хаара туткаш, тут- суру-билек-ле, кү жү р Танаа-Херел алы-туда салы-ла уне халааш, аъттаныпкаш, дедирги изи-биле хап-ла каап-тыр-оо.

Эрлик-Ловун хаан хая кө рнү п келгеш. ширээзи­нин кырынче кө ө рге, тос эртинези-даа, хоюг кызыл чувези-даа чок боорга:

— Танаа-Херел хамык чү вевис апнарды, хой баштыг. инек баштыг, аът. баштыг эрликтер-элчи- лер, кагың ар, шымдаң ар! —деп кускуннап упер орта, демги эрликтери Танаа-Херелдин сыр соондан сү рү п хап-ла каап-тырлар.

Демги эрликтер чылан ө тпес шыргай арыг ча- пынга суруп ора:

— Чылан отнес шыргай-арыг, Танаа-Херелди | ут, хак! —дээр орта:

— Чаламалааш, саң ын салып, чзжыын чашкан хө ө кү й эртсин, —дээш, ак чаагай болу берин эртти риптип-тир.

Оон-на каккаш, кара шалбаа далай чанынга келгеш, демги эрликтер:

— Танаа-Херелди тут, хак! —дээр орта.

— Чаламалааш, чажыын чашкан, саң ын салган хө екү й эртсин, —дээш, кургаг ак хову болу берин, эрттириптип-тир.

Оон-на улаштыр хап олура, кадыр кызыл-кум одуруг чанынга келгеш, демги-ле эрликтер:

— Танаа-Херелди тут, хак! —дээр орта:

— Чаламалааш, санын салган, чажыыр чашкан хө ө кү й эртсин, —дээш, ак чаагай хову болу берин, эрттириптип-тир.

Оон-на улаштыр чоруп олургаш, оленде ортээн «ле бе. кумда ө ртээн куда бе чанынга келгеш:

— Танаа-Херелди тут, хак! —дээр орта, оле бе, куда бе:

. — Солуп ертээн хө ө кү й эртсин, —дээш, эртти­риптип-тир.

Оон-на улаштыр сү рү п чоруп олургаш, си ген каткан уруглар чанынга чеьдип келгеш. демги-ле эрликтер:

— Аъдынын сиирин, бодунун сиирин кадар си- лер. Танаа-Херелди тудуң ар, кагың ар! —дээрге:

— Кезээде сиген каткан, хол-буду оюлган, кезээ- де сиир дээр кулугурлар дээш, аайлыг эвестер, сиир Сергеи хө ө кү й эртсин, —дээш, эрттириптип-тир.

Оон-на улаштыр сү рү п бар-чыда, чаш ка- жыктаан оолдар чанынга келгеш:

— Аъдынын кажыын, бодунун кажыын кагар силер оолдар, Танаа-Херелди тудунар, кагынар! — дээрге:

— Кезээде даш кажыктаар, холу-буду оюлган, кезээде кажык дээр кулугурлар деп аайлыг эвес

дилер, кажык берген хоокуй эртсин, —дээш, база-ла эрттириптип-тир.

Оон-на улаштыр сургеш, ийи кара кускуннун чанынга келгеш:

— Аъдынын караан, бодунун караан соктаар силер, Танаа-Херелди тудунар, кагынар! —-дээр орта:

— Кезээде карак дээр, чазый-хоптак кулугур- лар дээш, коор эвес силер, карак топ берген хое- куй эртсин—дээш, база-ла эрттириптип-тир.

Оон-на улаштыр сургеш, ийи ала саасканнын чанынга келгеш:

— Аъдынын чаарын, бодунун чаарын карттаар силер, Танаа-Херелди тудунар, кагынар! —дээр орта:

— Кезээде чаар дээр чазый-хоптак кулугурлар- дээш, коор эвес силер, ’чаар топ берген хоокуй эрт­син, —дээш, база-ла эрттириптип-тир.

Оон-на улаштыр сургеш, ийи кодур кара тсве- нин чанынга келгеш:

— Аъдынга, бодунга огенир силер, аъдынын, бодунун дерин чылгаар силер. Танаа-Херелди ту­дунар. кагынар! —дээр орта:

-- Кезээде аъдынга, бодунга огенир. аъдынын, бодунун дерин чылгаар дээр, чазый-хоптак. кодур- бузур кулугурлар дээш, коор эвес силер, егенир тош кадап, чылгаар дус топ берген хө ө кү й эртсин, — дээш. база-ла эрттириптип-тир.

Оон-на улаштыр сургеш. чер аскы манаан чем­дик кара оглуг Челбиге кадайга келгеш:

— Чер аскы манаан чемдик кара оглуг Челби­ге кара кадай. Танаа-Херелди тут. хак! —дээр орта:

— Кезээде чер аскы манаар чемдик кара оглуг Челбиге. кара кадай дээш. аайлыг эвес силер, оонун, пажыньж бү дү нү н. шайынын чаагайын деп киргеш эрткен хоокуй эртсин, —дээш, база эрттириптип-тир эвеспе.

Оон кужур Танаа-Херел чер аскындан уне ман- надып келгеш, ажырыпкан тос эртинезин тос чукче

бү лгү рү пкеш, хааннын аалынче хап кирип оргаш. адыштап алган хоюг кызыл чү везин аал коданынды- ва чажыпкаш, хааннын ө ргээзинин эжиинге хап келгеш:

— Хомуданчыг чү вен ол-дур! —дээш октапкаш, кирбейн-даа, аалынче хап чана берип-тир эвеспе.

Оон чү с сес кадынныг Шан-Хаан, Танаа-Херелге шак ынчалдыр бастырып каап-тыроо.

Эрниң эрези, оолдун омаа экер-эрлик Даш-Хү - рең аъттыг Танаа-Херел Бег оюн оя чурттап, чигин чире чурттап чоруй барып-тыроо.

Ол баарды, мен келдим.

Бижээн М. Кызыл-оол.

МОГЕ ШАГААН-ТОӨ ЛАЙ

ГЕВЕК-КЕЖЕГЕ ЫТКАН

(СҮ Т-ХӨ Л РАЙОНУНУҢ

СҮ Т-ХӨ Л СУМУЗУ)

ПгУдь албак чү ве хадып, борбак чү вс чуглуп, иьрт, ^сеР^ге мыйызы ирип дү жү п. хуна, серге мыйызы курттуп дү жү п турар шагда. Сү мбер-Уула сү ү р тей, Калчаа-Далай кара шалбаа чыдар шагда, эринниг чү ве чугаалажып болбас, эргектиг чү ве атчып бол- бас, чарынныг чү вениң алдынга дү жү п кө рбээн. Чипге Кара хемниң аскын эжелей чурттан турар, тос каът шил бажьщныг, кара саар идиктиг, кара торг}’ тон- нуг, кара дордум курлуг, карактыг одагалыг кара киш кежи бө рттү г, Мө ге Шагаан-Тоолай деи эрнин. эрези эр чораан чү всн иргин.

Ү ш эр кырыткан, ү ш саадак элеткен, ээгизинин тоону чок, ооргазының чү зү чок, дү ктү г даванныг чү вс маннап четпес, чү глү г> чалгынныг куш ужуп четпес Арзылан-Кыскыл аъттыг чү всң иргин.

Ү стү ү сагынга ү жен улу, алдыы сагынга алдан те, чунма сиилип туруп кылган, кар-а тенин кежин ү спейн, дытпайн ээрип кирижээн кадыг-кара чалыг чү вең иргин-ам.

Морзуктуг хемниң ыяжын боос беге дең неп ту­руп, кырзалыг хемнин ыяжын кызыр беге деннеп туруп огунун уннун кадырган, чеден кара паштың демирин бириктирип сырыладып туруп демирин сок-

кан, Хаан-Херети куштуң чү ү н ү спейн, дытпайн ту- руп чү глээн, какпак хаянын баарындан ү нген кара казыдган-биле казылганнап туруп кылган кан-хо- жуула октуг, арга болган аргай-хоргай саадактыг чү ве-дир эвеспе.

Морзуктуг хемниң ыяжын боос беге дең неп ту руп кадырган, кырзалыгхемниң ыяжын кызыр беге ден- неп туруп кадырган, дө нен шарынын кежин дө рбел- чиннеп-дү шкү ннеп туруп, хунан шарынын кежив курбулчуннап дү шкү ннеп туруп ө рү п кылган алдын допуржак кымчылыг чү вен иргин. Хө л болган хө л- бең кара чонактыг, чү с лаң ө ртектиг хү мү ш чү ген- ниг чү вең иргий.

Чарылбас болзун- дээш, чаан сө ө гү -биле. бузул- бас болзун дээш, булан сө ө гү -биле баштап кылган, кривее, чыдывас болзун дээш, кижи сиири-биле сии- реп туруп кылган он сес колуннуг, он сес кудурга лыг, он сес хө ндү ргелиг, арт болган аң гайган-кан- гайган кызыл чуң гу эзерлиг, оор депсезйниң алдын- га чоруур алдан кулаш арылыг чаагай сыдымныг, йдиктеп алгаш чоруур ү жен ийи кулаш ү лдү лү г, ү ш декпиштиг демир уруктуг-даа эр чораан чү вең ир­гин ийин.

Эди эктин ашкан. малы бажын ашкан эр чү ве- дир. Пажын паштанып бээр шивишкинниг, кара те- ве мунуп алган, малын чандырып бээр Алдын-Аас деп дунмалыг чү вен иргин.

Ол Чинге-Кара хемнин бажы чурттуг, эди бол- за эктин ашкан. малы болза бажын ашкан, Сай-Куу кадынныг, ыдык кара аьттыг Мө ге Баян-Далай деп оолдуг чү вең иргин.

Мө ге Шагаан-Тоолайның ыдык сэра аъттыг Мо­те Баян-Далай деп оглу эринниг чү ве чугаалажын болбас, эргектиг чү ве атчып болбас, эгинниг чү ве тутчуп болбас, эгинниг чарынныгнын алдынга дү - жү п кө рбээн, чаактыгга чаргызын алзып кө рбээн, кайгал эрес кижи турган чү вең иргин.

5в

Меге Баян-Далай дээрзи, чеден тенин мыйызын бириктирип дозулап-ширилеп туруп, алдыы сагында алдаи те-чунманы сиилип туруп кылган, ү стү ү са­гында ү жен улуну сиилип туруп кылган, кара те­нин кежин ү спейн-дытпайн туруп кирижээн кадыг кара чалыг. морзуктуг хемнин ыяжын боос беге деннеп туруп огун кадырган, кырзалыг хемниң ыя­жын кызыр беге дең неп туруп огун кадырган, Хаан- Херети куштуң чү ү н ү спейн дытпайн туруп чү глен кылган, какпак хаянын баарындан ү нген кара ка- зылганнын карты-биле казылганнап туруп кылган, чаарт сө ө кке чамырылбас, чалым хаяга эмирилбес болзун дээш, чеден кара паштың демирин бирикти­рип сырыладып туруп соккан карыш бистиг кан- хожуула октуг чү вен иргин.

Шыяан ам, Меге Шагаан-Тоолай ашак бир эртен туруп келгеш, чунуп алгаш, кө рү нчү кке кө рнү п олу- рарга, кара бажы кажара берген, кашка дижи сар- гара берген, чү вээ хол дээр арга чок, бора-кү дү к ашак кижи бооп назылай берген бооп-тур.

Кө рнү п олура: „Ээ-даа, кү жү р бодум кырып, баксырай берип-тир мен, бурган-дываажан ораны бар чү ве болдур, тө ре аралчыыр чү ве-дир“ деп сак- гып олуруп-тур эвеспе.

Ынчап сагынгаш, даштын Алдын-Аасты шивиш- кинден кел диртипкен. Алдын-Аазы чедип кээрге:

—- Меге Баян-Далайны огуң -чемзээң азынгаш, аъдың -хө лү н мунгаш. дү рген кел де, барам, оол, — деп айбылап чорудуп-тур эвеспе.

Оон удатпаанда Меге Шагаан-Тоолайнын оглу Меге Баян-Далайнын ыды ээре берип-тир. Баян-Да­лай олургаш:

— Ыт чү ге ээре-дир, ү нү п керем, —деп, Сай-Куу. кадынын ү ндү рү п-тү р эвеспе.

Кадын ү нү п келгеш кө ө рге, Арзылаң -Кыскылды ээгиштедир мунган Алдын-Аас буу-хаа хап олуруп- тур.

5»

Кадын еө нге кирип келгеш:

- Ачаннын сенээ безин мундурбас Арзылан- Кыскылын акын мунуп алган, тыныжын буртугайндыр ээгиштедип хан олур, ол чү ү болган чоор? —деп чугаалап-тыр.

Удаткан-дудеткен чок Меге Баян-Далайнынакызы Алдын-Аас егге кире -хонуп келгеш:

- Ачан сени, „дү вү -далаш-биле огун, чемзээн. азынгаш, аъдын-хө лү н мунгаш. чедип кел дидир оол, —деп чугаалав-тыр.

Шыяан, оон Меге Баян-Далай гон хевин кеттинип, огун, чемзээн азынгаш, аьдын-хө лү н мунгаш, акызы Алдын-Аас-биле кады доп-дораан-на хап чорупкаш, адазынын аал-ергээзинге хан чедип кээп-тир эвеспе.

Оглу чедип кээрге, ашак олургаш чугаалаан:

— Кара бажым кажара берип-тир, кашка ди- жим саргара берип-тир, бурган-дываажан ораны дев чуве бар болдур. анаа тере аралчыыр кижн апарып-тыр мен. Бо тос каът шил бажынымнын иш- тинге, сес буттуг ширээмнин кырынга, сес каът ол- буум кырынга чыдар кижи эвес мен бе. Чиге бу- рунгу чукте Колду-Бурган башкы-биле ен-тала чо- раан кижи мен, ол кижини менээ чалап эккеп берип кер, оглум. Ынчаарга. чалап эккелгеш, эдиң нин ор- тузундан эттн, малыннын ортузундан малды тудуп, мээн аъдым кылдыр бодуннун ыдык сара аъдынны тудар сен, мээн чемзээм кылдыр бодуннун чемзээнни тудар сен. Мээн огум-чемзээм ам-даа ү ш уени кеер, мээн Арзылан-Кыскыл аъдым ам-даа ү ш кижини кы- рыдар боор, —деп чагып чугаалап олуруп-тур эвес- ве. Улуг сарыг тапдынын артында, улуг сарыг хсм баткан чыдар эвеспе, оон аскында улуг сарыг хову бар, ол ховунун ортузунда улуг сарыг кода-хү рээ турар эвеспе, ук Колду-Бурганнын саадап олурар- турар черв ол болур чү ве. Аң аа чеде бээринге, биеэ-ле тос каът хаалгачылары-ла боор, мээн адым

*

адазынза, эдере чү гү рү п чорааш. хаал) аларын ажы- дып бээрлер эвеспе, орук-суур чорааш, дү не болур— хонар ужурун чок, хү ндү с болур- дү ьштээр ужу- руң чок, дү рген чоруур сен, ук кодага киребергеш, ийи аъдың ны баглавайн дыннарын дү ү й сон кааш, анаа-ла базын кире бээр сен, —деп чагып сеглеп олуруп-тур.

Меге Баян-Далай адазынын Арзылан-Кыскылын мунгаш, бодунун ыдык сара аьдын четкеш, чиге мурнуу чукче углааш, Арзылан-Кыскыл-биле хой дег дашты хоора бастырып, кодан дег дашты чуура бас- тырып. тандызынга ужудуп, талазынга дү жү рү п> белинге ужудуп, бедиинге дү жү рү п, булуттуг дээр- ниң алды-биле, будуктуг ыяштын кыры-биле ужу­дуп халдып чоруп олуруп-тур.

Ол хап чоруп олургаш, улуг сарыг тандынын кырынга хап ү нү п келгеш, оон аар ийинде узун са- рыг хем батканын, оон аскында улуг сарыг хову'ор- тузунда, улуг сарыг кода-хоорай туруп турганын харап кө рү п олуруп-тур эвеспе.

Оон аьттангаш, кө стү п чыткан улуг сарыг хем- нин унун куду хап баткаш, улуг сарыг ховунун ор- тузунда улуг сарыг кода-хоорайнын хаалгачызынга хап чедип келирге, хаалгачы тургапк

— Оиан-чипен, оттуг-шолбан карактыг оглум, кайын, чү ү ден келдин, адын-шолан кым боор, аалын- чурттуң кайда боор? —дээрге, Баян-Далай тургаш:

— Чиге сонгу чукте Чингс-Кара хемни эжелей тө рээи, Мө ге Шагаан-Тоолайнын оглу, Мө ге Баян- Далай деп кижи мен, мээн адам Колду-Бурган баш- кы-биле ен-тала чораан, оларны чалап экксп бер дээрге, чор мен, —деп харыылап туруп-тур.

Ынча дээр орта, демги хаалгачызы эдере чү гү - рү п туруп, хаалгазын ажыдып берип-тир.

Кү жү р М ө ге Баян-Далай Колду-Бурган баш- кының тос хаалгачызын шуптузун ажытырып эрте бсргеш, херим кажаазынын митинге кире хал­

ды бергеш, ийи аъдын адазынын чагыы-биле дын- нарын дү ү й соккаш, башкының олурар ө ргээзинге кире кылаштап келгеш, кадыг черни кажыкка чедир базып, дон чёрни довукка чедир базып, кулаш-кулаш базып, кулаш-кулаш ак кадаан тудуп, карыш-карыш базып, карыш-карыш ак кадаан тудуп бараалгап ту- руп-тур эвеспе.

Колду-Бурган башкы олура:

— Адын-шолан кымыл, аал-чурттун кайдал, от- туг-шолбан карактыг, орлан-шоваа оглум? Кайын, чуден келдин, кайнаар бар-чор сен? —деп айтырар- га, Меге Баян-Далай олура:

— Чиге соң гу чү кте, Чинге-Кара хем чурттуг Меге Шагаан-Тоолайнын оглу Меге Баян-Далай деп кижи мен, мээн Ядам, башкы силер-биле ө ң -тала чо- раан кижи мен, силерни чалап эккеп бер деп айбы- лаарга, чор мен, —деп бараан дү жү п, харыылап ту- руп-тур эвеспе он.

Башкы олура:

— Аа, ол шын чү ве. Ө ң -тала чораан бис оглум, ха- рын, —деп чугаалааш, Меге Баян-Далайга чин-сарыг шайын куттуруп, чигир боовазын салдырып туруп- тур.                                                                     *

Башкызы оон-даа чү зү боор, ном-судурун кежээ дү не суп белеткенип эгелээш, дангаар эртен дан ба- жында дегере суп алгаш, чоруурунга белен кылдыр белеткенип ап-тыр эвеспе.

Оон Меге Баян-Далай Колду-Бурган башкызынга ыдык сарыг аъдын мундургаш, Арзылаң -Кыскыл аъдынга башкызынын улуг кара таалың ын артынгаш, дан бажы шара-хере, даш бажы сарыг шокар чорда, хап ү нгеш, булуттуг дээрнин алды-биле, будуктуг ыяштын кыры-биле, хой дег дашты хоора бастырып, кодан дег дашты чуура бастырып ужудуп. -халдып чанып олурда, Меге Шагаан-Тоолайнын ыды ээре берип-тир.

и

Ашак олура:

— Даштын ыт чү нү ээре-дир, ү нү п керем, —деп,. шивишкинин ү ндү рү п-тү р.

Шивишкин ү нү п кеерге, Мө ге Баян-Далай Кол- ду-Бурган башкызын чалап алган, барааны кө стү п чоруп олурган, аъттарын кеерге, Арзылаң -Кыскыл- дың даванынын оду айлык черни чий берген, ыдык сара аъттың даванының оду он бет хонук черни чий берген чоруп олуруп-тур.

Шивишкин кирип келгеш:

— Меге Баян-Далай Колду-Бурган башкызын чалап алган, Арзылан-Кыскылдың даванының оду айлык черни чий берген. ыдык сара аъттын дава- нынын оду он беш хонук черни чий берген хап олурлар, —деп чугаалап-тыр.

Ашак олургаш:

— Ам база ү нү п кө рем, —дээш, шивишкинин ү ндү рү п-тү р.

Шивишкин ү нү п келгеш кеерге, ам Арзылан- Кыскылдын даванынын оду чылдык черни чий бер­ген, ыдык сара аъттын даванынын оду айлык чер­ни чий берген аал коъданында чедип олуруп-тур- эвеспе.

Шивишкин кирип келгеш:

— Ам Арзылан-Кыскылдын даванынын оду чыл­дык черни чий берген, ыдык сара аъттын даваны­нын оду айлык черни чий берген, аал коъданында чедип кирип олурлар, —деп чугаалаарга, Меге Шагаан- Тоолай ашак ону-даа дыннай албас хире кылдыр чугаазы баксырай берген олуруп-тур.

— Ындыг-даа болза, ам база катан ү нү п керем, —дээш, багайтыр чугаалааш, шивишкинин база ка­тал ү ндү рү п-тү р эвеспе.

Оон шивишкин ү нү п келгеш кеерге, демги улу- зу даштын баглаашта дү жү п туруп-турлар.

Шивишкин кирин келгеш:

61.

— Даштын дү жү п турлар, —деп чугаалаарга, ашак чугаалап шыдавас кылдыр ү нү чок бооп бас- кырай берген чыдып-тыр эвеспе.

Колду-Бурган башкы кирип келгеш, чү гле иш ти тынныг чыткан ашакка ном номчуп, судур ху- раап олурда-ла, удатпаанда ө лү п каап-тыр.

Оон ам Меге Баян-Далай олургаш, Алдын-Аас хазынга:

— Башкывыска ном хү рү мден кылдырып кер, — деп чагааш, бодунун аалынче хап чана берип-тир.

Меге Баян-Далай чанып келгеш, Арзылан-Кыс- кылын салывыткаш, удуп чыдып ап-тыр. Удуп чы- дып алганда кежээ дуне Сай-Куу кадыны удуп-отуп дыннап чыдарга, орун артында ег-доразын мал ка- зып, оранып турар бооп-тур, оон база-ла удуп кал­ган соонда, дан бажы хиреде бир дыннап чыдарга, ег эжиинде мал киштээни дынналып-тыр.

Сай-Куу кадын ол дораан ү не чү гү рү п келгеш кеерге, Арзылан-Кыскыл бооп-тур.

Оон Арзылан-Кыскыл тургаш:

— Чаа-дайын болза, тос беш куржалы берди, мен кежээ-ле келдим, чоп кончуг удуур улус боор силер? —деп чугаалап туруп-тур эвеспе.

Сай-Куу кадын еенге кирип келгеш, от отулар дээрге, от кыдыында ыяш, чээрген-не долу бооп- тур. Оларны сый туткаш отулуптар дээр орта, бир чамдыызы чү глү г-даа болур бооп-тур.

Дораан-на ашаа Меге Баян-Далайны отур сок- каш, чугаалап-тыр:

— Эжикке мал киштээн, ү не бээримге, Арзы­лан-Кыскыл болду, чаа-дайын тос беш куржалы бер­ди, чоп кончуг удуур улус боор силер диди. егге кирип келгеш от-одаар дээримге, от кыдыында ыяш- чээрген деп чү ве-ле хей, отулуптарымга, чамдыызы октуг, чамдыызы чү глү г-даа болур чү ве-дир, —деп- тир.

Кадайы отурупгары билек-ле, кара саар идиин бут бажынга ал салы-ла, кара торгу тонун эгин бажынга ал салы-ла ү не халып келгеш, Арзылан Кыскылды чавадактай мунуп алгаш, Ыдык-Бора тейинин бажынга ү не халдып келгеш:

— Чаа силер бе, чалбак силер бе, адынар шо- лаң ар кымыл, аалың ар-чурттуң ар кай дал, ө лү рер ки жинин сө зү н алыр, ө лген малдың ханын алыр ужур луг чү ве, чоп уйгуга бастырып турар силер? —деп. кыспынчыг кышкызын кышкырып турган-дыр эвеспе

Ынча дээр орта:

— Чиге соң гу чү кте Узун-Кара хемни эжелей герээн Кадын-Кара, Ак-Хаан ийи алышкы бис, тенек- мунгак оолдар мурнап чедип келгеш. адып-боолаи гуруп-турлар, харын бис келгеш, соксадып алдывыс ийин, —деп харыылап-тырлар.

Меге Баян-Далай тургаш:

— Чаалап келген чаам—силерни канчаарирги мен, чалап алган—Колду-Бурган башкымны канчаар ирги- мен, тө рээн адам бо дү не тө ре аралчып елген чү ве болгай, ону канчаар кижи боор мен—деп-тир.

Чаалакчылары тургаштарнын:

— Чалап алган Колду-Бурган башкынны канчаар ийик сен. харын чедирип-ле каай сен. а бис канчаар ийик бис, келген улус манап чыткай бис-аан, — деп-тирлер.

Оон Меге Баян-Далай аалынга дедир хап чедип келгеш, чин сарыг шайын ижип. иигир-боовазын чип алгаш, Арзылан-Кыскылын мунгаш, адазы Меге Ша- •гаан-Тоолайнын аалынга хап чедип келгеш, Колду- Бурран башкызынга:

— Чалап алган башкым силерни канчаар ирги мен, чаалап келген чаамны канчаар ирги мен? —деп чугаалавышаан. —башкым силсрге малымның ортузун- дан мал, эдимнин ортузундан эт болгаш, адамнын аъды кылдыр ыдык сэра аъдымны. адамнын чемзэч

кылдыр бодумнун ок-чемзээмни тудар-дыр мен, — деп-тир эвеспе он.

Колду-Бурган башкызы олура:

— Малым чок эвес, малды чоор мен, здим чок эвес, этти чоор мен, огум-чепсээм чок эвес, ок-чен- секти чоор мен, чаң гыс ыдык сэра аътты мунуп ал- гаш, бодум чортуп чана бергей мен-аан оглум, ха- рын чаалап келген чаанны эки эрттир. аалдан келген аалчынны эки аъткар—дээш, башкызы аал-чурттунче хан чаныптьш-тыр эвеспе.

Шыяан ам, кү жү р Мө ге Баян-Далай адазынын тос каът шил бажьшынын хаалгазын ажытынмас кылдыр бү дү р тарбыдап каапкаш, бодунун аалынче хап чана берип-тир эвеспе.

Кү жү р Мө ге Баян-Далай аалынга хап чедип келгеш чин сарыг шайын ижип, чигир боовазын чип алгаш, арга болган аргай-хоргай саадаан азынгаш, кадыг кара чазын хойндуруктааш ү нү п чорууру кайзы чорда, кадайы Сай-Куу кадын олургаш:

— Сен ол чааны базарынны канчап билир, бас- тырарынны канчап билир чү вел, мен болза, орай саат- тыг кижи-дир мен. кижи тындан дескирнир чү ве ыйнаан, оол уруг болза чү ү деп адаар мен, кысуруг болза чү ү деп адаар мен? —дээн.

Меге Баян-Далай тура:

—- Оол уруг болза ханныг-каралыг Кара-Кегел деп адаар сен, кыс уруг болза Ханды-Серен деп адаар сен. Ам бо чаага бастырар болзумза, ү ш хо- нук хиреде аът кулаа кө зү лбес карангы турар, бас- тырбас болзумза, ү ш хону к хиреде дү н дү шпес чы- рык чаагай турар эвеспе. -—деп чугаалааш, Арзылан- Кыскылын мунгаш, Ыдык-Бора тейнин кырынга. шаан ү нү п келгеш, мынча деп кышкырып-тыр эвеспе:

— Ижиртир, чиртир дээн менден болур бе, ижер, чиир дээн силерден болур бе? Мен болза,

чаигыс кижи болгай мен, а силер болза, ийи Кижи болгай силер, —деп чугаалап туруп-тур эвеспе.

Ынчап чугаалаарга Ак-Хаан т$> гаш:

— Чаигыс кижинии сээн сагыжың калыр, сен- ден бооп-тур, —деп харыылап-тыр.

Оон Мө ге Баян-Далай тургаш:

— Ийилдирииерни ийи адар мен бе, азы каътта- жып туруп бээр силер бе? -—-деп чугаалаарга, Ак- Хаан тургаш.

— Каъттажып туруп бээр бис, —деп харыылап- тыр.

Ийи алышкылар каъттажып бээрге, кү жү р Баян- Далай кадыг кара чазынын кирижин шептип туруп дынзыдып алгаш, тыртынып туруп_лтурда, Арзылаи- Кыскыл аъды тургаш:

—Ү жен кулаш хадын у рук бажындан" тутту ну п алган, ө рү шурап халый бээрин бодап турлар, узун эзеигизинин баан кызырып ап-тырлар, ө рү дизе, ка­ра баардан, куду дизе ханныг хинден кылдыр шиш- пип салыр сен шиве, —деп чагып туруптур эвеспе.

Кү жү р Мө ге Баян-Далай эртен тыртынган боду кежээге чедир, кежээ тыртынган боду эртенге че- дир тыртынып, ү стү ү сагында ү жен улу ү скү лежип. шашкылажып, алдыы сагында алдан у. лу алгыржып, шашкылажып турар кылдыр, кес туткан холундан ыжы буругайнып, ча туткан холундан чалбыраажы ү нү п турар кылдыр тыртып-тыртып: „куду дизе, ханныг хинден, ө рү дизе, кара баардан “ деп шиш₇ пип-шишпип, ышкына чоруй салыр орта, Ак-Хаан, Кадын-Кара алышкылар ужен кулаш хадыи уруктун бажындан туттунгаш, ө рү халый бээрге, салган ок эзер бажын чире чоруй деггеш_йбарып-тыр эвеспе.

Ак-Хаан тургаш:

— Ай бисте ыйнаан але? —деп айтырарга, Меге БаянДалай тургаш:

—Чаа, харын ам силерде! —дээн, он сес ө ө гү н чешкеш, херээн ашкаш, Арзылаң -Кыскыл аъдыныи

кырынга аптара болган херээн салып берип олу- руп-тур. *,                         .

х Арзылан-Кыскыл тургаш:

— АданныЯ ү жен ийи кулаш ү лдү зү нү ң ү стү ү депкижинден туттунгулааш, эзең гиң кызыргаш, ө рү тептерин бода, оон башка, ол улус адар чү ве болза, чугаа чок ө лү р кижи-дир сен, —дээрге, Мө геБаян- Далай аъдынга:

— Ижер-чиир дээн улуска харын эки ыйнаан. —дээш, ү лдү зү нден анаа туттунуп алгаш, эзеринин кырынга машпайтыр олуруп берип-тир эвеспе.

Шак ынчаар олуруп бээр орта, Ак-Хаан эртен тыртынган боду кежээге чедир, кежээ тыртынган боду эртенге чедир, кес туткан холундан ыжы буругайнып, ча туткан холундан чалбырааштанып турар кылдыр тыртып-тыртып, ышкына чоруй салыр орта, кара баарындан кара дээс уштуна чаштап, аъды- нын ажыргы талазындан аң дарлып барып дү шкен. Уш хонук хиреде чер-дээрниң кыры аът кулаа кө зү лбес кылдыр карангылай бээрге, Ак-Хаан, Кадын-Кара олврнын ара-албаты чаачылары „оъттуг чаттыг ку- лугур дирлип келди бе“ деп бодааштарнын хейде- ле ооттарынын аразында кыржып, соккулажып тур- да, Ак-Хаан, Кадын-Кара олар боттары арай деп чарыя ап-тырлар.

Оон ү ш хонук хире болганда, чер кыры чырып кёлген, демги чаачылар Баян-Далайнын ө ө нге кээр- ге, чү ү -даа чок, хос ээн ө г болган, Ыдык-Бора тейге кээрге, ү пчү ген чанагаш эр кижиден башка аът-хө л, аргамчы-чбнак, хер-херексел-даа чок, куруг кара чер бооп-тур.

Ак-Хаан, Кадын-Кара ола'р ара-албаты чаачыла- ры-биле кады Чинге-Кара хемни куду баткащ, ас- кынга кээрге, аскы-мурну билдирбес тос каът шил бажын турган, кырындан соктап-даа, адаандан хе- рү ктеп-даа чадап кааш, „Сай-Куу кадын мында хаг дынгаш, чыдып берген-дир“ дээш, ээн малый суруп

алгаш, ээн ара-албатызын эдертин алгаш, куруг ка­ра ө ө н кө жү рү п алгаш, эдин-севин ү птеп тонап ал­гаш, дедир чурттунче чайа берип-тирлероо.

Сай-Ку у кадын чер кезип, чаа-чалбактан ойлап- дезип чоруп чорааш, бир суг-чары чок чернин-че- ринге чедип келгеш, эьди аарый берген, аң аа оол уруг божуп алгаш, оозунун хирний Меге Баян-Да- лайнын боду-биле кады терээн болат сарыг сыптыг кестиң н шалып дү рбү п туруп чидидип алгаш, арай боорда кезип ап-тыр.

Хинин кезип алгаш, алдан серге кежи чоорга- ны-биле авый-шавый ораап туруп шуглай тыртып салып кааш, боду суглуг черден суг ижип, карах чырып алгаш, чедип кээрге, амдыы чаа терээш, чоорган-биле ораап каан* оглу олуруп алган, дову- рак эшкеннеп ойнаан, чашкан довурак-доозуну ан- мен, ерге, куске, дириг амытаннарны эмге-хаяа чок кылдыр кыра соп каапкан бооп-тур эвеспе.

Сай-Куу кадын ол даш довуракка соктурган ан-мең, ө рге, кү скени ертедип-хуюктап чип: Оглумнун дуза халдавырынын сонгулуу бо эвес, башкылыы бо ыйнаан, —деп чугааланып олуруп-тур эвеспе.

Шыяан ам, Сай-Куу кадын оон ол оглун алдан серге кежи чоорганынга ораап туруп куспактап ал­гаш, бир суглуг черге чедип кээп, чө вү рээ чадыр тудуп, турумчуп алганда, демги оглу ийи хонгаш иезин таныыр, ү ш хонганда ү ен-балай кылаштап чо- руур апарып-тыр.

Бир-ле хү н ү й-балай, ужа-тура кылаштап ойнап чорааш» келгеш:

— Кижини кө ргеш, олура дү жү п, олура дү жү п- ле чоруур бора чү ве арыгже киир маннай бээр, ол чү ү деп чү вел ол, авай, эьдин кижи чййр Чуве бе, чивес чү ве бе? —деп мындыг айтырып-тыр эвеспе.

Авазы олура:

— Ө лү рү п шыдаар чү ве болза, эьди эьтсиг, мү нү мү нчү г койгун-тоолай деп чуве-дир, оглум, — деп харыылап-тыр.

Оглу олура:

— Кижи елү рү п шыдавас чү ү боор ону, кижиден деспес чү ве чорбадыва он, авай, —деп чугаалааш чоруткаш, сайның дажын саламнап туруп тудуп ал- гаш, демги коданнарның хос-хос хө рээн ө тү р шап- кылап, чинге-чиң ге быгыннарын ө тү р шаап туруп ө лү ргү леп чү ьктеп алгаш, чө вү рээ чадырынга ол-ла хевээр кирип кээп-тир.

Чадырынга келгеш:

—Кижини кергеш, ыйт-айт кылдыр алгырып- алгырып черже кире бээр, калбак сарыг-сарыг чү ү чү велерил ол, кижи оларның эьдин чиир чү ве бе, чи- вес чү вё бе? —деп, авазындан айтырып-тыр эвеспеоң.

— Ө лү рү п шыдаар чү ве болза, эьт эвес эьт, чаг эвес чаг ында чү ве ыйнаан харын, оглум, ол болза, тарбаган деп чү ве-дир, —деп харыылап бер- ген.

Оглу олура:

— Кижи ө лү рү п шыдавас чү ү боор ында авай, кижиден мырың ай деспес чү ве чорбадываон, —деп чугаалааш, база-ла чоруткаш, сайнын дажын салам­нап тудуп алгаш, демги тарбаганнарнын хос- хос хө рээн ууй шапкылап, чиң ге-чиң ге быгыннарын ө тү р шаап тургаш, база-ла беш-алдыны ө лү ргеш, чү ьктеп алган, ө ө нге ол-ла Хевээр чедип кээп-тио эвеспе.

База-ла оглу:

— Ак-ак таң ныг, шогжагар-шогжагар мыйыс- тыг, алгырып-алгырып аъргаже киир маң най бээр чү ү чү велерил ол, кижи оон эьдин чиир чү ве бе, чивес чү ве бе, авай? -—деп айтырып-тыр.

Иези ора:

— Шынап-ла ө лү рү п ап шыдаар чү ве болза, чо- гум-на чү ве ол ыйнаан, эьттин, чагнын ээзи, элик- хү лбү с деп чү ве ол боор, оглум, —деп-тир.

Оол:

— Ол дээрге, кижиден мырың ай деспес чү велер*

6»

■ чорбадыва, кижи елү рү п шыдавас чү ү боор ында, авай, —деп чугаалааш, база-ла чоруткаш, сайнын да- жын саламнап туруп тудуп алгаш, хос-хос херекте- рин ууй шаап, чиң ге, -чиң ге быгыннарын ©тур шаап туруп, сести ө лү ргеш, алдызын чуьхтээш, ийизин колдуктап алгаш, чадырынга чү ьгү -биле кирип кээп-тир.

Оон база-ла оглу:

— Ойтагар-ойтагар мыйыстыг, ой-ой чү зү ннү г чувелер кижини кө ре-кө ре дагже салып ү не бээр, ол чү ү деп чү велер боор ол, авай, оларнын эьдин кижи чиир чү ве бе, чивес чү ве бе? —деп, авазындан айтырып-тыр.

Иези ора:

— Ө лү рү п ап шыдаар чү ве болза, чогум-на эьди эьтсиг, мү нү мү нчү г те, чуң ма деп чү ве ол ыйнаан харын, оглум, —деп харыылап-тыр.

—Ол дээрге, кижиден мырынай деспес чувелёр чорбадываон, кижи ө лү рү п шыдавас чуу боор ону авай, -—дээш, чоруткаш, сайнын дажын саламнап ту­руп тудуп алгаш чоруткаш, хос-хос хө рээн ууй шаап, чинге-чинге быгыннарын отур шаап туруп сести ө лү ргеш, оларнын алдызын чуьктеп алгаш, ийизин колдуктап алгаш, чадырынга ол-ла чуьгу- биле кылаштап кирип кээп-тир эвеспе.

Оглу база-ла:

—Шагжагар-шагжагармыйыстарлыг. сарыг-сарыг танныг, кижини кө ргеш, аърга-сынче киирманнажы бээр чү ү деп чувелерил, оларнын эьдин чиир чү ве бе, ^чивес чү ве бе, авай, —деп айтырып-тыр.

Иези ора:

— Ө лурү п шыдаар чуве болза, шынап-ла эьди эьтсиг, кежи кешсиг сыын, мыйгак деп чувелер ол-ла болгай, оглум, —деп харыылап-тыр.

—Ол дээрге, база-ла кижиден деспес’’ чувелер чорбадываон,. кижи ө лү рү п шйдавас чуу боор ын-

«9

да, авай, —дээш, сайнын дажын саламнап туруп ту­луп алгаш чоруткаш, хос-хос хө ректерин ууй шаап, чң ң ге-чинге быгыннарын ө тү р шаап туруп, сести ө лү ргү леп алгаш, алдызын чү ьктеп, ийизин колдук- тап* алгаш, база багай чадырынга ол-ла чү ьгү -биле кылаштап кирип кээрге, авазы тургаш:

— Ханныг-каралыг Кара-Кө гел кандыың ны, чү ннү эккелдин? —деп белиң неп, чадырынын дө рү н чаза- булгап ү нү п турган.

Оглу:

— Ө лген чү ве-дир ийин, авай, мени кым деп адай-дыр сен, чү ү деп адай-дыр сен авай? —деп чик- тигзинип айтырып турбуже, авазы:

— Корткан-мең нээн кижи чү ү -даа дивес ийик- пе, оглум, — деп чажырып, хө рлеп каапкан-дыр эвеспе.

Оон база-ла оглу олура:

—Кижини кө ре_: кө ре аърга-сынче маң нажып ү не бээр, шымыраш-шымыраш кулактыг, чиң ге-чиң ге быгынныг, кара-кара буттуг чү велер бар-дыр, ол чү ү деп чү йелерил, авай, оларның эьдин чиир чү ве бе, чивес чү ве бе, ө лү рер чү ве бе, ө лү рбес чү ве бе? —дээрге:

— Ол дээрге, кончу! ' дайзын араатан адыг-хай- ыракан деп чү велер-дир, кижини ө лү рү п чиптер чү ве дээнигай, оон башка чогум эьди эьтсиг, кежи кеш- сиг чү ве ыйнаан харын, оглум, —деп чугаалап-тыр эвеспе.

—Ол дээрге, кижиден мырың ай деспес чү велер чорбадыва, кижи ө лү рү п шыдавас чү ү боор ону, авай, —дээш, база-ла чоруурунга белеткени берип- тир эвеспе оң.

Ынча дээри билек, авазы олургаш:

— Кончуг амытан-дыр сен, оглум, сыра ча, сыйда ок деп чү ве бар боор, ону сең ээ кылып бер- ейн, —дээш, адазыМө ге Баян-Далайның боду-биле кады тө рээн болат сарыг сыптыг кестиин туттуруп алгаш,

бо сыраны кес, бо сыраны кес деп тургаш, ийи сы­раны кестирип алгаш, чадырынга чедип келгеш, ча­ны мынчаар чазаар чоор, окту мынчаар кылыр чоор деп айтып берип олура, ок-чазын оглунга чазадып, мынчаар дилер чоор, оглум деп, кара тенин кежин айтып берип дилдирип туруп, ук чазын кирижеткеш, сыын кестээзин мынчаар кескеш, мынчаар кадаар- чоор деп айтып туруп оглунга кадаткаш, чү ве атты- рып туруп-тур. Бо чү велерни адып кө рем, оглум дээш, чү ве аттырарга, черле кончуг часпас кижи бооп-тур.

Ынчангаш иези ора:

— Ча-согунун сый тыртып кааптын, оглум, ху- магалап чор, —деп чагып олуруп-тур.

Демги оол, авазының чагаан чагыын дыпнап ал­гаш, аң нап чоруткаш, сынга чоруп чорда, биеэги- ле кара-кара чү велери бо-ла маң нажып кээрге, хө - рээнден туткаш, белин узе шаап, белинден туткаш, ыяшка хө рээн ү зе шаап туруп, сести ө лү рү п алгаш, оларның алдызын чү ьктеп алгаш, ийизин колдуктап алгаш, база-ла багай чадырынга ол-ла чү ьгү -биле кылаштап кирип кээрге, авазы:

— Ханныг-каралыг Кара-Кө гел, чү ң нү, кандыын- ■ ' ны эккелдин мындыг? —деп белиң невишаан, багай чадырының дө рү нден чаза булгап ү нү п турда, оол база катап чиктигзинип:

— 'Чү ү деп адай-дыр сен авай, чү ү деп адай- дыр сен, авай? —деп катап-катап айтырарга, авазы:

— Корткан, меннээн кижи чү у-даа дивес ийик- пе, харын чү ү дептим, оглум? —деп айтырып туруп- тур эвесп'е.

Шыяан, оон ам, авазы олургаш:

— Кончуг кижи-дир сен, чорбас-барбас черин- даа чок, бо тайга ыдык тайга боор, кижи барбас, сээн адаларын безин базып чоруп кө рбээн чер чү ве, ынаар барбас сен, оглум, —деп чагып олуруп-тур.

71,

Авазынын чагыг сө зү н дың нап олура оол: „ыдык деп чү ү чү ве ирги, кө рү п кө рзе“ деп иштии- де бү дү ү бодап олурган. Ол дү не удувайн, таптыг- ла дү н ортузу хиреде сыра чазын чү ьктеп, сыйда огун астып алгаш, демги тайга кырындыва маң нап ү нү п кээрге, дан бажы шара-хере, даш бажы сарыг шокар болган. Оол демги-ле ыдык деп чү вени еру- куду дилеп, кылаштап туруп-тур.

Ол-ла ынчап дилеп, кылаштап турда, хү н чаа шалый дээп орда кө рү п турарга, ол тайганын ын- дында ыяш-дажы-даа чок, оът-сигени-даа чок, дозу ү зү к улуг сара-ла тайга кө стү п турар мындыг бооп-тур.

Канчангаш-ла коер дээрге, демги сара-ла тай- газы шимчеш дээн ышкаш болган. Дораан ү ш чү с- тү г куу терезин бооп алгаш, коорге, демги сара-ла тайгазы туруп кылаштаза-ла: тынныг чү ве болу берген. Чоок кавызында аърга-ыяшты дазыл-дамыры- биле кады оът-сиген ышкаш тура тыртып оъттаар кончуг кү штү г-шыдалдыг чү ве бооп-тур эвеспе.

Кө рү п турарга, ^хү н} хө ө реп келгенде, кончуг улуг аал коъданы ышкаш калбак кок даш кырыига кылаштап кээп чыдып алгаш, „удудум-удудум“ дээн соонда, караанын оду бурунайнып чыткан, „удува- дым-удувадым“ дээн соонда, караанын оду ө жү п, хол даваны кө ьстү бээр мындыг бооп-тур. Оол удун калганы ол-дур деп билип, кара сээк бооп хуулуп алгаш, ужуп баткаш, ооргазынга хонуп алгаш, ужу- бажын кырлады халып тургаш, чаъс арнынга халып чедип келгеш коорге, хаваанын дал ортузунда тап- тыг-ла эргек базым хире черде бичии ан дү гү ыш­каш чү ве бар болган, оон ужазынга ужуп чедип келгеш коорге, база-ла шак ындыг аң дү гү бар боор мындыг бооп-тур.

Кончуг улуг мыйыстыг. Ол мыйыста шагда-даа, ам-даа дизе шашкан улус деп чү ве эмге-хаяажок,

ында озуктуг, кымзарлыг кадайлар-даа бар, октуг, саадактыг оолдар-даа бар мындыг бооп-тур эвеспе

Оол: „Бо чү ү -даа болза, аң -тө релдиг-ле чү ве- дир, ө лү р назынныг болзумза, ө лү ртү п-ле каар ый- наан мен, ө зер назынныг болзумза, ө лү рү п-ле каар мен ыйнаан* деп боданып келгеш, ө лү рери-би- ле ол сара-ла тайгазының чиге мурнунда улуг боъш дагның кырынга ү ш чү стү г куу терезин бооп хуу­луп алгаш, сыра чазын, сыйда огун тыртынып ту- руп-тур эвеспе.

Эртен тыртынган боду кежээге чедир, кежээ тыртынган боду. эртенге чедир, кес туткан холун- дан кезек ыжын буругайндыр, ча туткан холундан чалбыраажын чайыгайндыр тыртып-тыртып, хаваанда эргек базым аң дү гү нден чандыр барбазын деп шип- шип-шипшип ышкына чоруй салгаш, карак чивеш дээр аразында, ол тайганын артын орта халып ба- рып дү жү п-тү р.

Аң аа барып дү шкеш, боданып чыдарга, чер, дээр андарлы бер часкан ышкаш болган. Оон бир- ле дыннаалап чыдарга, артында чү ве-ле дылдырт- кайнып чыдар болган, хая кө рнү п кээрге, чуң ма кежи чолдак тонунун эдээ бооп-тур. Оол оон: „Уё, коргуп-сү ртээр деп чү ве бар чуве дээн, ол чү ве бо эвеспе? * деп боданып чыткан.

Чыдып-чыдып, кара сээк бооп хуулуп алгаш баштай ү нү п келген тайгазынын кырын орта ужуп ү нү п келгеш кө ө рге, сара-ла тайганы атканы улуг, боъш даан мыйызы-биле хоора шашкаш, ырадыр октапкан, демги сара-ла тайгазы мурнундува ок ка- далып дү шкен, ам алдын ала сыын апарган чыдып- тыр эвеспе он.

Оол тура: „Чаа, харын-даа ө лү рде-ле ө лген- дир бо“ деп боданып турган. Оон база-ла элээн куду ужуп баткаш, алдын-ала сыыннын чанынга чедип келгеш, биеэги боду бооп хуулуп алгаш, адазынын болат сарыг кестии-биле иштин чара ке-

зиптерге, эмге-дик чок ара-албаты ү нү п, ө рү кө - жери ө рү кө жү п, куду кө жери куду кө жү п:

— Хө ө ккү йнү, кандыг кижиниң телу боор, ам- на кижи чырык хү ннү кө рү п, чылбай сугну ижйп, чыргаар чү ве-дир, чоруу чогузун, чолу таарышсын, эргектиг чү вээ утурбас, эгинниг чү вээ октатпас. эринниг чү вээ алдырбас, чаактыг чү вээ чаргызын алдырбас, чарынныг чү вээ октатпас болзун! —деп алгап-йө рээп чанып туруп-турлар эвеспе.

Ү нү п. тарап турган улустарны кө ө рге, баштай кирген улустун бажы тас, соң най кирген улустун бажы дү ктү г болур мындыг бооп турган чү вен ир- гин.

Оол ук алдын ала сыынын дө рт-таяктадыр тур- гузур туткаш, кө рү п турарга, ырак эвес черде, бай аал хондуруп, сууржуп болур, кончуг таарымчалыг чер бар болган. Ө лген сыынның алдынче дө рт-даван- нап киргеш, чү ьктеп алгаш, кө рү п-шилип алган че- ринге эккеп салып алгаш, тас колдуундан " хаалга ышкаш кылдыр оюп, эьдин эьт оваа, чаан чаг оваа, сө ө гү н сө ө к. оваа кылдыр казып туруп оваалааш, даштыкы кө к демир кежин авазы-биле иелээ чурт- таар кончуг улуг оран-суур кылдыр белеткеп ап туруп-тур эвеспе. Бү ү рээн уштуп чигеш, „харын- даа эьт чээнзий бээр чү ве дирий бо, тода бээр час­тым ий“ деп чугаалангаш, аалындыва чаң гыс холун чү ьктеп алгаш, авазының багай чадырынга ол-ла чү ьгү -биле кирип кээрге, ^вазы:

— Ханныг-каралыг Кара-Кө гел кандыың ны, ¹ чү н- нү эккелдиң бо? —деп, багай чадырынын дө рү нден чаза таварып, белиннеп ү нү п туруп турда, оглу тургаш:

— Чү ү деп адай-дыр сен, авай, чү ү деп адай-дыр сен авай? —деп чиктигзинип айтырып турда, авазы:

— Корткан-сү рттээң кижи чү ү ^ деп-даа белин- невес чү ве бе, оглум, —деп куйзу мегелеп каап-тыр эвеспе.

Оглу тургаш:                                             ч

— А бо дээрге, ө лү рген аң ымнын чаң гыс холу- дур, авай, бо тайганың артында алдын ала сыынны ө лү ргеш, эьдин эьт оваа, чаан чаг оваа, сө ө гү н сө ө к оваа кылдыр ү ү желээш, даштыкы кок демир кежин дө рт даван кырынга тургускаш, ол хемң ин унунда кончуг бай аал хонар таптыг черде аппа- рып салып кагдым, ам олч'е кө жү п алыылы, ол дээр­ге, дээрден чаң нык-даа дү шкеш, алдыыртан аза-чет- кер-даа келгеш, кү ш чедип шыдавас моге-быжыг эки оран болур чү ве авай, —деп чугаалап олуруп-тур эвеспе.

— Ол дээрге, кончуг дайзын амытан боор: ол анаа кээрге, оон дезип ойлааш, Чиң ге-Кара хемге ба- рып чурттай бергенивис ол. Ол сыынны сээң адала- рын безин ө лү рү ц чадап каан чү ве болгай-аан, -ог- лум, —деп-тир.

Иёшкилер демги сыынның холунуң ө штү н дү - лү п чигеш, чилиин соп олура, —чоп харын шымбай, кижи чилиг чээнзий бээр чувел, —деп хоорежип олуруп-турлар.

Ийи иешки чилиин соп чип алгаш, бак-сок чү ү - хө ө зү н бө ле-хаара чү ьктээш, демги оглунуң кылып каан оран-суурунга чедип кээп чурттай берип-тирлер.

Кээп турумчуп алганының соонда, авазы олура:

— Сен дээрге, кайнаар-даа болза, чоруй баар кончуг амытан-дыр сен, каяа бир черге чоруида, аал хире черден аскы чайынанып чоруур ак аъттыг, кара теве четкен, алдын аастыг кижи кө рзү нзе. адып-боолай бербейн, дискэ^нге айыс ап дү жү рү п алгаш, бээр эккээр сен, ол болза, ирең боор, ог- лум, —деп чагып олуруп-тур эвеспе.

Шыяан ам, оол ол тайганың аар ийинге аң нап чорааш, кө рү п олурарга, дужунда ховуда эленнээн- караинаан кара бараан бодун удур чоруп олурар мындыг бооп-тур. Топтап-топтап кө рү п олурарга, кара теве четкен ашак кижи болган. „Ол кижини

аткаш, аъдын, тевезин олчалап алыр чү ве-дир эвес пе он“ деп бодап, чаш дыт артынга тыртынып чы- дып ап-тыр. Ашак оолдун чанынга чедип кээр ор­та, оол огун салырынын кайызы чорда, ашактын ак аъды: „кижи атпас чоор, оглум“ деп чугаала дээр- ге, ашак „кижи атпас чоор, оглум “ дээр орта, оол огун чандырып алыр арга чок бооп келгеш, ашак- тан бичии-ле чайладыр туукаш, ышкына чоруй са- лыр орта, карак четпес сарыг ховуну ертендир ат- каш, хажыызында турган сарыг дыттың дө зү нге ка- далыр кайзы чорда, чазынын сагы-биле огун иле хап алгаш, ирези ашакты сө леп дү жү рү п ап туруп- тур эвеспе.

Алдын-Аас ирези тургаш:

— Адың -шолаи кымыл, аалын чурттуи кайдал? — деп айтырарга, оол тура:

— Адаарга адым-шолам-даа чок кижи мен, авам- биле иелээ алдын ала сыынны ө лү ргеш, ооң кек де­мир кежин оран-суур кылып. чурттап турар мындыг улуС бис. Авам ол черни „шаанда бистин чурттам чораан чуртувус бо болур чү ве“ деп чугаалаар-ла кижи чорду, —деп чугаалап-тыр.

Оол ынча Дей салы-ла:

— Силер кайнаар бар чор силер, ирем? —деп удур айтырарга, ашак тура: кончуг эрес, кайгал хире кижи бооп:

— Чиге мурнуу чү кте Малчын-Эге хаан деп кижинин алдын дангыназын чалап аар дээш бар-чор мен оглум, —деп-тир.

— Ынчаарга сени эдерип, аъдынар ап, одунар одап, кады эш бооп чорзумза кандыгыл? —деп, оол ди- леп айтырып-тыр эвеспе.

— Харын кандыг боор, аныяк кижи чораай-ла сен, оглум, —деп ашак чепшээрээрге, оол тургаш:

— Ындыг болза, мён авамга барып сеглеп каай- ын, тевең ер берип кө рү ң ер, —деп *ашактын тевезин ачылап мунуп алгаш, хап^чанып кээп-тир.

Аалың га чанып кээрге, авазы тура:

— Кара тевени кайын тып мунуп алдың ог- лум, —деп айтырарга:                                                          _ч

— Мынаарга ак аът мунган, кара теве четкен ашак чоруп чораан, ону аъды-боду-биле адып каап- каш, ооң тевезин олчалап мунуп-ла алдым, авай, — деп серте чок мегелеп харыылап-тыр.

— Атпа, тутпа, ирен боор дээним кай, кайда адып кааптың, калчаараан кулугур, бараалы че, кай- дал? —дээр орта, оол:

— Атпа дээнин харын чаяан болду, оон башка адып кааптар частым, авай, —деп оожуктуруп чугаа- лап каан. Оон ынча деп чугаалаанынын соонда:

— Ол ашак чиге мурнуу чү ктү эжелей тө рээн Малчын-Эге хаанның алдын дангыназын чалап аар мен, —дээр чорду, мен оон аъдын ап, одун одап. ка- ды чоруур бооп дугурушкаш, сени чоксунуп дилей бээр ирги бе дээш келдим, авай, —дээн. Авазы ог- лунун бажын сыйбап, эмзирип олурда, оглу эмин эртир удуп каап-тыр.

Оол удуп-удуп отуп кээрге, хү н дал дү ьш аларган.

— Кижини эмин эртир удудуп кааптар, иштин- хө ң нү н багай кижи сен, аъттыг кижи теве мунган кижээ канчап чётирер боор, —дээш, ажынып-ажынып, могатынып аъттангаш, хап-ла каан. Ол хап бар-чы- дырда, бодап чоруурга, арнында чү ве-ле имилээр, тудуп кө ө рге, бажынын дү гү болган, „оо, авамга адымны ададып алыйн, бажымны чү лү дү п алыйн* дээш, ^едир авазынга хап чедип келгеш:

— Адымны адап бер, бажымны чү лү и бер, авай, —дээрге, авазы:

— Бажынны ол ирейге чү лү дү п ал, адынны ба­за ол ирейге ададып ал шиве, оглум, —дээш, чору-" дуптуп-тур эвеспе.

Демги оол ол-ла каккаш, Алдын-Аас ирезинге хап чедип келгеш:

— Аъттыг кижи, теве мунган кижи чери чедип ү р болгуже чедир чү нү кылып чер албайн саадап чыт- каның ол ирем? —деп айтырарга, ашак.

— Сени манагзынып чордум ийин харын. ог­лум, —деп, шай хайындырып ижип олуруп-тур. Чаа оон иелээ улаштыр чоруп олурда, бир баалык кырынга келгеш, -ашак дү шкеш, паштаны берген, оол олур- гаш:

—Олут кижээ чугаа, чорук кижээ саат дээн ышкаш, аштаан, суксаан эвес, чоп паштаны бээр сен ашак? —дээрге, ашак:

— Харын бо ховуда чү ү кө стү -дү р. Кө скү ка- рактыг кижи кө рү п олур. оглум, —дээрге, оол кө рү п тура:

— Ырак эвес черде бичии куудоозун-на чоруп олур, богба-чаваа мунган, божа-хойтпак дилээн чү - велер ыйнаан, —деп чугаалап-тыр.

Удатпаанда-ла ү жен чарыкы кулаа чок. ү жен шериг: „чиге мурнуу чү ктү эжелей тө рээн Малчын- Эге хааннуң алдын даң гыназын чалап аар деп чү ве- ни сен тыптын, сен тыптын“ деп бот-бодунга чар- бышкан, ыглашкан-сыкташкан кээп-тирлер.

— Чү ү канчапты? —деп айтырарга:

— Ийи эр кара эзир кулактарывыс ү зе тепки- леп аппаарды, —деп харыылааннар.

Алдң н-Аас олура:

— Ужен шеригнин чадап каан черин бис кан- чап шыдаар бис, че дедир чанаалы, оглум, —дээрге, оол олургаш:

— Эр кижи. бир соругдаан чү везин чедип ал- бас болза, тө ө гү зү: дө жек чү дү рер дө ң гү р кө к буга болур чү ве дээни кай, барбышаан баргай-ла бис, чорбушаан чораай-ла бис, —дээн. База улаштыр хап каап-тырлар. Ол-ла чоруп олурда, ирези бир баалык • кырынга келгеш, дү шкеш паштаны берген.

— Чоп конМуг аштаган, суксаган ашак сен, чо­рук кижээ саат болган, олут кижээ чугаа болган,

чү ве-ле болза паштаны бээр, бо кижи чоп аштавас, суксавас-даа чү вел? —деп-тир.

Ашак олура: -

— Харын бо ховуда бараан-сараан чү ү чоруп олур, кө скү карактыг кижи кө рү п олур, оглум, — дээрге, оол ора: _ч

— Ырак эвесте, шоолуг-даа эвес бичии доозун- на чоруп олур: богба-чаваа мунган, божа-хойтпак дилээн чү велер-ле ыйнаан, —деп харыылап-тыр.

Оон удатпаанда келзе-ле: дө ртен чарыкы хол- дары чок, дө ртен шериг: „чиге мурнуу чү кте Мал- чын-Эге хаанның алдын даң гыназын чалап аар деп чү вени сен тыптың, сен тыптың “ дижип, бот-ботта- рынга чарбыжып, ыглажып-сыктажып кээп-тирлер.

— Чү ү канчапты? —деп айтырарга:

— Ийи Хаан-Херети куш холдарывыс ү зе теп каапты, —деп-тирлер. Ынча дээрге, Алдын-Аас ашак олура:

—Дө ртен шеригнин чоруп чадап каан черинче бис ийи канчап чоруп шыдаар бис, дедир чоруулу ай, оглум, —дээн.

— Кижи бир соругдаан чү везин чедип шыда- вас болза, тө ө гү зү; дө жек чү дү рер дө нгү р кө к буга бооп т& рү ү р чү ве дээни кай, чорбушаан чораай-ла бис, барбышаан баргай-ла бис, —дээш, база-ла улаш- тыр хап чоруп-ла каап-тырлар. Ол-ла хап орда, Ал- дын-Дас ирей бир баалык кырынга база-ла пашта- нып олуруп алырга, оол тура:

~ Чоп кончуг аштаган, суксаган ашак сен, чо- рук кижээ саат болган, олут кижээ чугаа болган, мен чоп аштавас, суксавас кижи мен, —деп-тир.

Ынча дээрге, ашак;

— Бо ховуда бараан-сараан чү ү чоруп олур, кө скү карактыг кижи кө рү п олур, оглум—дээн.

— Ырак эвесте, шоолуг-даа эвес куудоозун-на кел чыдар чү ве-дир, богба-чаваа мунган, божа-хойт­пак дилээн чү велер-ле ыйнаан, —деп харыылап-тыр.

Ынчап турбуже, чедип келзе-ле: бежен талакы буду чок бежен шериг: „чиге мурнуу чү кте Малчын- Эге хаанның алдын даң гыназын чалап алыр деп чү - вени сен тыптын, сен тыптьш** дижип бот-боттарын- га ажынчып, ыглашкан-сыкташкан кээп-тирлер.

— Чү ү канчапты? —деп айтырган.

— Ийи арзылан келгеш, буттарывыс ү зе сокку- лап аппаарды, —деп харыылап-тырлар.

Оон Алдын-Аас ашак олура:

— Бежен шеригнин чадап каан чү везин бис ийи канчап шыдаар бис, ам-на дедир чоруулу ай, оглум, —дээр орта, оол тургаш:

— Кижи бир соругдаан чү везин чедип шыда- васка, тө ө гү зү: дежек чү дү рер дө ң гү р кө кбугабооп тө рү ү р чү ве дээни кай, аштавас, суксавас, могавас, шылавас кижи мен, чанар кижи бодун чана бер- даан, мен чадаг-даа болза, кылаштап чоруур кйжи мен, —деп атынып, чаң чап чугаалап-тыр эвеспе.

Оон Алдын-Аас ашак олура:

— Чаа харын, мен чанайын оглум, багай хер- нимниң от-чээргенин чыып берип карактап олургай- ла мен аан, —дээш, улуг кара таалың ын ажыткаш: аданныи кара саар идии, кара торгу тону, кара дОр- дум куру, карактыг одагалыг кара киш кежи бер- гү, арга болган аргай-хоргай саадаа, карыш бистиг каң хожуула огу, кадыг кара чазы, ү жен ийи кулаш демир ү лдү зү, хел болган хелбен кара чонаа, арт болган аң гайган-каң гайган кызыл чунгу эзери, хү - мү ш чү гени, оор деспезинин алдынга чоруур алдан кулаш арылыг чаагай аргамчызы, ожуу, пажы-биле кады бү ткен хү лер пажы, алдын допуржак кымчызы бо-дур, оглум, —деп дооза чү везин уштуп, каап бе­рип олуруп-тур. Ооң соонда ашак оолдун бажын чү лү п, кежегезин ө рү ‘п берип-тир.

Адазынын дериг херекселин болгаш идик-хевин кетинип, деритинип алгаш, ирезинин мурнунга дис- кек кырынга сегедеп олура дү жерге: тү мен кижинин

дү рзү зү н баскан дү ндү гү р кызыл шырайлыг, мун кижиниң дү рзү зү н баскан мучугур кызыл шырай­лыг, ү ш кулаш ‘кара кежегелиг ү жен кулаш дурт- сынныг, эрниң эрези эр боол-тур-оо.

» Арзылан-Кыскылга хү мү ш чү генин суккаш, хө л болган хёлбен кара чонаан салгаш, арт болган ан- гайган-каң гайган кызыл чуң гу эзерин салгаш, он сес колунун аанап туруп тырткаш, он сес хө ндү р- гезин санап туруп хө ндү ргелээш, он сес кудурга- зын санап туруп кудургалааш, аппарып баглап каар- га ү жен кулаш дурт-сынныг, ү ш кулаш кудурук- туг, хө рлү г-чаагай Арзылаң -Кыскыл аът бооп-тур эвеспе.

Оол олургаш:

—Мээң бодумнуң адым кым болурул, аъдым- нын ады кым болурул, ирем? —деп’; - айтырарга, Ал- дын-аас ашак олура:

— Ү ш эр кырыткан, ү ш саадак элеткен, ээги- зинин тоону чок, ооргазынын чү зү чок, дү ктү г да- ванныг чү ве мзң нап четпес, чү глү г куш ужуп чет- пес, Арзылаң -Кыскыл аъттыг, эринниг чү ве чугаа- лажып четпес, эргектиг чү ве аткылажып болбас, чаак- тыг чү вээ чаргызын алыспас, чарынныг чү вээ октадып болбас, тү мен кижинин дү рзү зү н баскан дү ндү гү р кызыл шырайлыг, муң кижинии дү рзү зү н баскан мучугур кызыл шырайлыг, ү ш кулаш кара кежеге- лиг, ү жен кулйш дурт-сынныг, кайгал-эрес Кара- Кө гел болза кандыгыл, оглум? —деп ада, п сурап ве­рни олурган ^чү вең иргиң.

Шыяан, ашак олура база-ла улаштыр:

— Чаа, мен хернимнин одун одап, чээргенин чыып, ажаап карактап олурайн, а сен-даа кү зээн кү зелинче, соругдаан соруунче хавыт, шаанда сээн адан, сен ижинге чорунда-ла Малчын-Эге хаанга болат эгээ, болат хачы сө й-белек берип каан чуве эвеспе, аң аа чеде бергеш: , хаан катым, амыр“ деп ^араалгаар сен шиве, оглум, —-деп сө ө лгү чагыг се-

зү н чугаалап туруп-тур. Кү жү р Кара-Кө гел аътта- нып тура:

— Мен-даа чү ү боор, ирем, эьт оваа, эмирлип, чаг оваа чавырлып чорда, хап чедип-ле кээр м$ж ыйнаан, —дээш, чиге мурнуу чү кче углааш, улаштыр хап-ла каан чү вең иргин.

Ол-ла хап чоруп олурда, ийи арзылаң: „аъдын чиийн, бодуң чиийн“ деп халыжып кээр орта:

— Шө лээнниг, шө лээн чокта бо ийи караа ажываан хү ргү л эниктерниң аътка-даа, кижээ-даа семеп чоруур шө лээнин аар, —дээш, алдын допур- жак кымчызы-биле аргалыктыг алды моюннарын адыра допчугулап кааш, хап-ла каап-тыр.

Ол-ла чоруп олура, чылан ө тпес шыргай арыгга хап чедип келгеш:.

— Бо арыгнын кежии-чирии кайда ирги? —деп ө рү чортуп, куду чортуп турда, аъды тура:

— Эриң -даа эр-ле-дир сен, эр угаанын тааж- даа чө генчиг-дир, огуң, чемзээң канчап баржык? — дээр орта, кү жү р Кара-Кө гел карыш бистиг каң хо- жуула огун харбаш-хурбаш ушта соп алгаш, эртеж тыртынган боду кежээге чедир, кежээ тыртынгаж боду эртенге чедир, кес туткан холундан кезек ыжын буруладыр, ча туткан холундан чалбыраажыж чайыладыр, ү стү ү сагында сйилип кылган ү жен улу- зу алгыржып-кышкыржып, алдыы сагында сиилип кылган алдан те-чуң маЗы ү скү лежип-шашкылажып кээр орта, ышкына чоруй салырга, чылан ө тпес шыргай арыгның дал ортузундан кумун куурарты, сайын шаарарты ө де халый бээрге, аъттангаш эрте халды берип-тир, Кеже халдып, ындыы кыдыынга баргаштың: '

— Ок-чемзек-биле аштавадым, озук, балды-биле аштадым, соң гу ачы-ү ре озук, балды-биле аштап эртер болзун, арыг деп чү ве кежиг-чириктиг бол- зун, —деп алгап-йө рээп кааш, база-ла улаштыр хап каап-тыр эвеспе.

Ол-ла чоруп олургаш, кежии-чирии “чок, хай- иып чыдар кара далайга хагт чедип келгеш, еру чортуй, куду чортуп:

— Кежии-чирии кайда-чү де далай боор? —дел чортуп т. урда, Арзылан-Кыскыл аъды тура:

— Эрии-даа эр-ле-дир сен, эр угаанын таан- даа багай-дыр, октуң, чемзектиң херээ чү л? —дээр орта, кү жү р Кара-Кө гел карыш бистиг каң хожуула огун харбаш-хурбаш ушта тыртып эккелгеш, кадыг кара чазын эртен тыртынган боду кежээге чедир, кежээ тыртынган боду эртенге чедир, кес туткан холундан кезек ыжын буруладыр, ча туткан холун- дан чалбыраажын чайыладыр, ү стү ү сагында сиилип кылган ү жен улузу алгыржып-кышкыржып, алдыы сагында сиилип кылган алдан те-чуң мазы ү скү ле-, жип-шашкылажып кээр орта, ышкына _#чоруй салыр- га, хайнып чыткан калчаа далайнын дал-ортузундав кумун куурарты, сайын шаарарты еде халый бээр- ге, оон боду огунун изи-биле эрте маннады берип-¹ тир. Ындыы кадыынга баргаш:

— Ок-чемзек-биле аштавадым, озук, балды-биле аштадым, соң гу ачы-ү ре озук, балды-биле аштаар болзун, калчаа далай деп чү ве кежиглиг болзун, — деп алгап-йерээп кааш, база-ла улаштыр хап каап- тыр.

Ол-ла хап чоруп орда, дээрде шаштыккан де­мир хая турган.

— Бо арттын ажыы-чирии кайда чоор? —деп еру чортуп, куду чортуп чоруп турда, аъды тура:

— Эрин-не эр-дир сен, эр угаанын таан-даа ба­гай-дыр, октуң, чемзектин херээ чү л? —дээр орта, кү жү р Кара-Кегел карыш бистиг каң хожуула огун харбаш-хурбаш ушта соп алгаш, кадыг кара чазын эртен тыртынган боду кежээге чедир, кежээ тыр­тынган боду эртенге чедир, кес туткан холундан ыжын буруладыр, ча туткан холундан чалбыраажын чайыладыр, ү стү ү сагында сиилип кылган ү жен улу-

ю

зу алгыржып-кышкыржып, алдьщ сагында сиилип кылган алдан те-чуң мазы ү скү дежип-шагцкылажып кээр орта, ышкына чоруй салыр орта, дээрде шаш- тыккан демир хаязының дал-ортузундай одура ап чо­руй баар орта, аъттангаш, огунуң еткен изи-биле оде халды берген, ындыы чарыЫнга баргаш. ^-

— Ок-чемзек-биле аштавадым, озук, балды-биле аштадым, соң гу ачы-ү ре озук, балды-биле аштаар болзун, арт деп чү ве ажыглыг болзуң, —деп алгап- йө рээп кааш, база-ла хап чоруп каан чү вң ң иргин.

Ол-ла хап олура, чер ара таагылыг кыскыл ча- ваалыг, ыт кежи кө вү нчү ктү г, ың гыржак ыяш эзер- лиг, сыйык-сайык кызытпалыг, сарыг кидие хевенек- тиг, самдар багай оол бооп хуулуп алгаш, хаанның аалынын бараары кө стү п келир хире черте хап кээп кө рү п чортуп блурарга, тозан аът долганып чётпес докулчак ак вргээлиг, кончуг бай аал бооп-тур.

Чылдыр-шак, чылдыр-шак кылдыр кө рү п чортуп олурарга, ү ш киэки ийи шары дет кара, бир шары дет ак ү ш дашты эмеглеп чууп бар чоруур болгар, ону кө рбү шаан, чортуп эртип кээрге, демир баглааш, хү лер баглааш ийи баглааштыг хаан болган, хааннын демир баглаажынга таагылыг кыскыл чаваазын баг- лаар дээш кээрге, бир сарыг, бир бора, бир шилги ү ш аътты демир баглаашта баглап каан турган. Таагылыг чаваазын баглаашка баглаарга, таагылыг кыскыл тепкилей берген.

— Мындыг бө рү чээн эвейикие мои, мал чанын- га тура албас, —дээш, хү лер баглаашка аппарып баг­лап каан.

Оой кылаштааш, демги улустун чемзээнии ча- нынга ок-чемзээн чө лээрге, хааннын ө ө чыжырткай- ны берген.

— Мындыг чү ве эвейикпе мои, — дээц1, чазынын сагын чердиве кадай иткеш, согунун чө лец кааш, ө гже кирип келген.

Н

Кйдыг черни кая^ык доске чедир базып, дон черни довук доске чедир базып каап:

— Хаан катым, амыр! —деп бараалган 1уруп-тур Хаан ора:

— Окпан-чикпен, оттуг карактыг оглуй, кайыЫк, чү ү ден келдин, адың -шолан кым боор, аал-чурттун кайда боор? —деп айтырган.

— Моге Шагаан-Тоолайнын оглу моГе Баям- Далайныи оглу ханныг каралыг Кара-Кёгел деп Ки­жи мен, —деп-тир.

— Ол оолга когээрде хымыстан он кижи угбас оң гар шараа аксып бериң ер, —деп хаан чар лык бол­тан. Аксып эккеп бээрге, чангыс пакта^ш, аяанын дү вү н деже, чылгааш:

— Кайдыг аайлыг савал мои, —дээш, аяанын бир чартыын дү ндү ктен ү ндү р октааш, бир чартыын эжиктен ү ндү р октапкаи.

Хаан ора: ’

Доо улус ожук дажы угбайн чор, барып са- лып бербес сен бе, оглум—деп-тир. , Оон чедип кел- геш, ү ш могении угбайн чораан даштарын ийизин колдуктап алгаш, бирээзин ийи буду-биле далгып тевектеп чорааш:

— Каяа салыр чү вел моонар, эштер? —деп айты- рып-тыр.

Ай оглу Алдын-Мрге, Дээр оглу Дээк-Меге, Хү н оглу Хү лү ш-Мө ге бот-боттары аразында итки- лежип, „чү ү мындыг чернин ческээ, сугнуи сускаа чү ве келди, хаанныи алдын даигыназын бо алыр эвес деп бе" деп чугаалажып чорааннар.

Ожуунуи даштарын салып бергеш, хааннЫң ө оиге чедип кеЛген.

— Бо улус чү нү кылып турар чү вел, хааи ка­тым? —деп ай1ырып-тыр.

— Мээи алдын даигынамны алыр дээш, баг адып турары ол-дур, —дээи.

»5

— Мен ышкаш кижи адып болур чуве ирги бе, —деп-тир.

— Сен Ханаан чок, алды харлыг уруг-даа, ал­дан харлыг ашак-даа адып-ла турар чуве-дир. Ат- кай-ла сен, —дээн.

— Чү нү адар чү ве ирги? —деп айтырган.

— Ү ттү г тевененин ү дү н чире аткаш, ү ттү г чарынның ү дү н чире аткаш, ү щ, чү стү г терезиннин ортаа чү зү н кезе аткаш, демир кежээни кезе'ат­каш, ү жен шары чуьгу ыяшты далганнай адар чуве, оглум, —деп-тир.

Кужур эр тыртыныгг туруп берип-тир-оо.

— Мен адар мен! Мен адар мен! Ың ай тур! — дижип, улус ону ынай-бээр идер, шанчарга-даа шим чевес, кадап каан баглааш ышкаш, ү нү п келген ыяш ышкаш, кара шору чү ве •бооп-тур. Ужен кулаш дурт сынныг, ү ш кулаш кара кежегелиг кончуг эр боду бооп алгаш, эртен тыртынган боду кежээге чедир тыртынып, кежээ тыртынган боду эртенге чедир тыртынып, кес туткан холундан кезек ыжы бурунайнып, ча туткан холундан чалбыраажы чай- ынайнып, алдыы сагында сиилип кылган алдан те- чуң ма ү скү лежип-шашкылажып, ү стү ү сагында сии­лип кылган ужен улу алгыржып-кышкыржып кээр ор? а, шыдашпайн, ышкына чоруй салыр орта, ут- туг тевенении удун чире, уттуг чарыннын удун чи­ре аткаш, уш чустуг терезиннин ортаа чузун узе ат­каш, демир кежээни кезе аткаш, ужен шары чуьгу ыяшты далганнай аткаш, карак четпес сарыг хову- ну ерттендир аткаш, хажыызында турган сарыг дыт- чыктын дезунге кадалып чорда, алдан кулаш ары- лыг чаагай сыдымын билээнге дуруп суп алгаш, огун доннуг ужу-биле кан-дас кылдыр хап ап-тыр эвеспе.

Оон келгеш:

— Бир мерей мээнии болду, хаан катым? — деп-тир.

Ү ш меге олургаш:

— Ам-даа элек чү ве болгай-аан он, эжим! —диш кеннер.

— Ам чү нү кылыр чү ве ирги, хаан катым? — деп айтырган.

— Амдаарта кижилер чарыштырар чү ве ийин, о глум, —дээн.

— Кайыын чарыштырар чү ве ирги? —дээн.

— Чер-дээр кыдыындан чарыштырар чү ве ог- лум, —дээн.

Оол соок чадын чадавыткаш, соок сай кырынга соотунуп чыда хонуп-тур.

Чаа, ам даартазында тура халып келген: Ү ш салгын куу курьяк эдертип берген. Оларнын-биле кады чер-дээр кыдыынче чаржып чоруп кааннар. Чоруп олурда, ү ш салгын куу курьяктар кара дон- гада чувезин аразында октажып ижип чоруур бооп- тур. Чер-дээр кыдыынга баргаш:

— Чү ве ижер сен бе, Кара-Кегел? —деп айтыр- ганиар.

— Берзинерзе ишкей-даа мен,, бербезинерзе ишпээй-даа мен, —деп-тир.

Бээрге, ижиптерге, хоран болган. Хоравнап каапкаш, кара донгазын кулаанга дуй салып кааш, уш салгын куу курьяктар халыжып чоруп-ла каап- тырлар. Аалда турган Арзылан-Кыскыл бү дү ү билип турарга, ’Кара-Кегелди хораннап каапкан болган. Канчалза экил дээрге, чат былгызын былгыргаш, дедир хадын хадыткаш, кулаа^че хат-салгын киир каксыптар болза, тура халып кээр бооп-тур. Арзы- лац-Кыскыл чат былгызын былгыргаш, дедир хадын хадыткаш, кара донгазын чуу каксыпкаш, кулаанче салгынын киир каксыптарга, Кара-Кегел тура халып келген. Кара донгазын чуура шапкаш, ийи^ холунга

«7

ийи адыш элезин адыштап алгаш, халып-ла казн. Чер ортузунга чедип кээрге, ү ш кадайның доозуну бо-ла кожая берген бар чң ткан. Ү ш кадайга Ынча- мынча чедип келгеш:

— Чедип келдим, кө рү ң ер, кадайлар! —дзэн. Кадайлар:

— Ханныг каралыг Кара-Кө гел, кандыың ны, чү ң нү кө ө р бис? — дээш, халыжып-ла олурганйар.

Кара-Кө гел база катап:

— Чедип келдим, кө рү ң ер, кадайлар! —дзэн.

Кадайлар база-ла:

— Ханныг каралыг Кара-Кө гел, кандыың ны, чү ң нү кеер бис? —дээш, хая кербейн, халыжып-ла олурганнар.

Ханныг каралыг Кара-Кегел:

— Эх, денмээм сына берди, халак-ла халак! — деп-тир. Кадайлар хая кө рнү п кээрге, карактарынче элезини-биле тундур 1шаапкан. Тундур шаапкаш, бир талазынче эрткеш, бирээзинин бир чодазын сый теп, бир талазынче эртерде бирээзинин бир чодазын сый теп, бир талазынче эрткеш, база бирээзинин бир чодазын сый^тепкеш, халып-ла каап тыр. Халып-ла олурган. Ү ш мө ге-биле хаан кө рү п олурганнар. Дооэуиу кө стү п келген. Ү ш меге:

— Мээн салгын куу курьяам-дыр, мээн салгын куу курьяам-дыр, —дижип, маргыжып блурганнар.

Хаан олура:

—- Чок, кайынарныы-даа эвес, тү мен кижи доо­зуну дег доозуннуг, тү мей кижинин ыыды дег ыыт- тыг, мун кижи доозуну дег доозуннуг, мун кижи ыыды дег ыыттыг Кара-Кө гел-дир. Кончуг кижинер аал кыра хемээлеп кааптазын, ийи чартыынга демир дегэзлиг ү жен мегеден тургузуң ар, чү вү р шазындаи каккаш, олуруптунар, —деп чагып туруп-тур эвеспе.

Удаткан чок чеде халып келгеш, ужен кижинин аразыяче аде халыыр орта, ужен кижи^’чувур^жа-

зындан демир дегээ-биле каккаш олуруптарга, мл ды ү ш долгандыр сеерткеш, доктаап турган.

— Ийи мерей мээнии болду, хаан катым? — деп-тир.

— Ам-даа элек болгай-аан, эжим, —деп ү ш ме­ ге ынча деп-тирлер.

— Ам чү нү кылыр чү ве ирги, хаан катым, — деп айтырган.

— Ам даарта аът чарыштырар чү ве, —деп хаан харыылаан.

Кара-Кегел ора:

— Кайыын чарыштырар чү ве ирги? —деп айты- рып-тыр.

Хаан ора:

— Чер-дээр кыдыындан чарыштырар чү ве, —. деп харыылаан.

Кү жү р Кара-Кө гел-даа Арзылан-Кыскыл аъдын дяш кылдыр соодуп, дага кылдыр баглап алган. Ам даартазында аъттанып чоруур апарган. Аъттанып чо- руп турда, хаан каты:

— Ың ай баарында бээр кө рбе, бээр кээринде ынай кербе шиве, оглум, —деп каап-тыр. Чаа, ү ш салгын куу курьяк, ү ш саазын кара аъдын мунуп ап-тырлар, Кара-Кегел Арзылан-Кыскылын мунгаш, база-ла оларнын-биле кады хап каап-тыр эвеспе. Ол-ла кады хап чоруп олурда, демги кадайлар аразында кара донгада чү вени октажып ижип чоруп олурар мындыг бооп-тур. Оон ол-ла чоруп чорааш, чарыш оалыр черинге чедип келгеннёр. Чедип келгенде. „ынай баарында бээр кө рү нмё, бээр кээринде ынай кө рү нме' деп хаан катымнын чү ү дээри ол боор дээш, дедир кө рнү п кээрге, иези эмии саамчый бер геи, соонда ушкажып алган чоруур мындыг бооп- тур. Оон Кара-Кегел „хеө кү й иемнин эмиин ээп береЙй* дээш, ээп чыткаш, удуп каап-тыр-оо.

а»

Демги ү ш салгын куу курьяктар, КараКвгелди хей илби-шидизи-биле ынчаар мегелеп удуд^п каап- тып-тырлар.

Кара-Кө гелди Арзылан-Кыскылы:

— Улус чер-дээр ортузу чеде берди, чоп кон- чуг удуур кижи сен, улустун хей илби-шидизинге, — деп чугаалаарга, мең нээн ышкаш тура халып кээп тир.

Аъды тургаш: _ч '

— Ийи таар элезинден артынывыт, иен саары эвес, мээң саарым-дыр, довук чайнады чара шаавыт, иен чырыы эвес, мээн чырыым-дыр, кулак дажынга дээр чара шеливит, —деп чагыыр орта, шынап-ла ийи таар элезинин артыныпкаш, аъдынын саарынче довук чайнады чара шаап, чырыын кулак дажынга дээр чара шелгеш, сыр соонче шуут хап-ла каап тыр эвеспе.

Ол-ла хап олурарга, демги уш салгын куу курьяктар чер-дээрнин ортузунда доозуну кожа» берген хап бар чыдар мындыг бооп-тур. Соондан хап олура, ынча-мынча чедип келгеш:

— Бээр кврунер, чедип келдим кадайлар! —ден кыйгырган.

— Ханныг каралыг Кара-Кегел, сээн кандыын- ны, чү ң нү кө ө р бис? —дээр мындыг бооп-тур. Оон хап олура, база-ла:

— Чедип келдим, кө рү нерем, кадайлар! —деп алгырарга, база-ла хая-даа кө рү нмес мындыг бол- ланнар. Оон-на хап олура:

— Ох, халагым-на халак. аъдым чодазы сына бер­ди! —деп мегелеп алгырар орта, кадайлар таптыын дээш ам-на хая кө ргү леп кээрге, ийи таар элезинин ү зе шапкаш, ийи холунга адыштап алгаш, каракта- рын элезин-биле хеме шапкаш, хап эртерде, ү ш аъттың бир чарыындан эртип чыда, фирээзиниң бир чарыкы чодазын, бир талазы-биле) эртерде, бирээ- зииин бир чырыкы чодазын, база бир талазы-биле

эртерде бирээзиниң бир чарыкы чодазын сый теп каапкаш, кара чааскаан хап-ла олуруп-тур эвеспе. Ол каккаш, барааны кө стү п, доозуну чоруп олурда, ү ш меге ону кергеш:

— Мээң салгын куум-дур, мээң салгын куум- дур! —дижип маргылдажып олурларда, Малчын-Эге хаан олура:

— Кайың арныы-даа эвес-тир, муң кижинин доо­зуну дег доозуннуг,, мун кижинин ыыды дег ыыт- тыг, мучугур кызыл шырайлыг, тү мен кижинин доо­зуну дег доозуннуг, тү мен кижинин ыыды дег ыыт- тыг, дү ндү гү р кызыл шырайлыг, ү ш кулаш кежеге- лиг, ү жен кулаш дурт-сынныг, Арзылан-Кыскыл аъттыг, ханныг каралыг Кара-Кегел-дир, бо кончуг кижинер аал хеме таварып кааптазын, оруктун ийи чарыынга ийи ужен алдан мегеге демир дегээден тудускаш, тургузуп каанар! —деп чарлык бооп олу- руп-тур эвеспе.

Оон шынап-ла ийи ү жен алдан мегенин аразы- биле еде халдый эртип бар-чбрда, ийи ү жен алдан меге демир дегээзи-биле аъттын дээрбектен каккаш, олу- руптар орта, аал коъданын ү ш долгандыр сө ө ртү п келгеш, доктаагай

— Уш мерей мээнии болду, хаан катым? —дээр- ге, ү ш меге олура:

— Ам-даа элек чү ве болгай-аан мон, эжим, — дээр мындыг бооп-турлар.

— Ам чү нү канчаар чү вел моонар, хаан ка­тым? —деп айтырарга, хаан каты олура:

— Бо дү не Биче-Кара-Мегени чалаар дээш, он кижи, он кегээржик арагалыг, он тергелиг чорутту оглум, ам даарта хү реш болур чү ве, —деп чугаалап олуруп-тур.

Кү жү р Кара-Кегел, ону дыннай салы-ла, соок чадын чадапкаш, кек сай кырынга соотунуп чыда хонуп-тур эвеспе. )

91 •

Эртен дан бажы шара-дере, даш бажы сарыг шокер турда, удуп-Отуп чыдарга, бир чартыындй беш кижи, бир чартыында беш кижи сү ргү мон- биле хап-соп:

— Меге шылады, меге шылады! —деп алгыргам, кышкырган, херээ диригеййий хеелээн-хаалаан кел­геш.

— Мээн сураам дыннааш, чашты берди бе, чана берди бе, —дээрге, Кара-Кегел:

— Чок, чаштынмадым-даа, чанмадым-даа, бо чыдыр-ла мен, —дээш, тура халып келгеш, йлдан ки­жи аштып туруп, сезен кижи сестип туруп даарааи, сезен буур кежи содак-шуудаан ыгый-дыгый кедин алгаш, чер-дээрни бир кылдыр эвип-девип келгеш, дис кырынга олура дү жерге, ийи дө ң мээ ийи мажа- лыктыг тей дег, ийи ээн эьди ийи сарыг оорга дег, кежегези чү ьктү г кара буура дег апарган кезе- нип белеткенип олуруп турар мйшдыг бооп-тур эвеспё.

Оон удаткан-дү деткен чокта-ла ийи меге хар- тыгаиыи кайШёгаЙы дег, Эзир куштун шү ү ргези дег кап-шак сегиржип-ле ап-тырлар звеспе.

Та чежеге, тй кажага тутчуп кёлгён чү ве, чер- ниң довураан дээрге тырылдыр, дээрнйн булудун черинге дү жү р, кургйг йерни суглуг кылдыр, суг­луг черни кургаг кылдыр, даглыг черни элезин-кум кылдыр, ыяштыг черни ос-чээрген кылдыр тозам хонук доктааЛ чокка, аЛдан хонук амыр чОкйа, чайын болур шалынын шылырадыр, кыжын болур хыраазын хылырадыр хү режип туруп-турлар эвеспе.

Ол-ла тутчуп турда, Биче-Кара-Мегенин эьди изий берген; колдуунуң алдындан чү ьктү г ак буура дег кө вү к шуурап, ховузун кежир чуглуп, ү скү ле- жип-шашкылажып, хавак аразындан хуиан йнек дег кара дер уштунуп чаштап турар мындыг ббОй- тур. Кара-Кегел тургаш:

92

—, 0л чү ң боор, эжиким? —деп айтырарга, Биче- |< яра-Мө ге тура:

— Бис ийи хү решке-ле алдам чыл болган-дыр, адам-ием аавайлап-ө ө вейлеп азыраарда, алдан чыл болгаш эьди изизин деп алгап-йө рээп кадн чү ве, мынчап барганымда аажы-чаң ым багай кижи мен, ха­рын бектенип тур, кулугур! - дээш, тевектей тептейн дээрге, дески чаагай улуу-биле, кажыктай кацвтайн дээрге, капшагай-шымдагайы-биле ызыртынып туруп турган. Биче-Кара-Мө гениң холунуң тудужу частып турда, ханныг каралыг Кара-Кө гелдин эьди чаа изип, колдуунуң адаандан чү ьктү ^ ак буура дег кө вү к цзуурап, хорузуң кежир чуглуп, ү скү лежиц-шашкы- лажып таран туруп турар мындыг бооп-тур. Оон Биче-Кара-Мө ге тургаш:

— Ол чү ң боор, эжиким? —деп айтырарга, Ка- ра-Кө гел тура: ,

— Бис ийи хү решкенивистен. бээр, чеден чыл ашкан-дыр, адам-ием аавайлап-ө ө вейлеп азыраарда, чеден чыл болгаш эьди йзиир болзун! —деп алгап- йө рээп каан кижи мен, ам-ам кээп харын эьдим изип тур, ынчап барганымда кончуг кижи мен, кичээн харын! —дээш, чү ве каап кербээн эмдик чарнынын кырынга салгаш, тозан хонук доктаал чок, алдан хонук амыр чок, чажында таактаваан таагын таак- тады, чажында ыглчваан ыызын ыглады тырыкылап- тырыкылап, дө ң мээн сый дү жургеш, хола баштыг данзазынга хоюг сарыг такпызын такпылавышаан, хү лү н хө рээнге хап тыртып олуруп турда, Биче-Ка- ра-Моге: ,

— Тын оочула, эжиким! —деп чаннып чыткыже:

— Мени болза, тын оочулап кө ө р хире доруун эр чорбадын бе харын, —дээрге:

— Амытанга кө гү тү ргеш, арага-дараа эзирээш, ынчап турганым ол-дур, —деп чаннып дилеп чыткы­же, такпылап олурбушаан, будунун улуг эргээ-биле онгача тамы кадай теп ө ң гештээш, беле-хаара тут-

аз

каш, ынаар октааш, бош даг дег бора тейнндө зү и- ден тура тыртып эккелгеш, аскын дуй базырын хееп кааш, хаанга келгеш:

— Ам дө рт мерей мээнии болду, хаан катым, — деп чугаалап турган иргин.

Ынча дээрге, ү ш меге олургаш:

— Ам-даа элек чү ве болгай моң, эжиким, —деп ү зе-кирип харыылаарга:

— Ам чү нү канчаар чү вел мооң ар, хаан ка­тым? —деп айтырып туруп-тур эвеспе.

Малчын-Эге хаан ора:

— Ам даарта база хү реш болур, оглум, бо дү - яе Ортун-Кара-Мегени чалап, чээрби кижи чээрби кегээржик арагалыг, чээрби тергелиг чоруй баргаи чү ве, —деп харыы бээр мындыг бооп-тур.

Кара-Кегел ону дыннай салы-ла, соок чадыи чадавыткаш, сай кырынга соотунуп чыда хонуп-тур эвеспе.               •,

— Даң гаар эртен, дан бажы шара-хере, даш бажы сарыг шокар хиреде удуп-отуп чыдарга, ийи он чээрби кижи ийи чарыындан сү ргү монбиле хап-соп:

— Меге шылады, меге шылады! —дишкен, оозу- нун херээ еелээн-аалаан:

г; — Азазыг чү вең ер кайда барды, мээн сураам дыннааш, чашты берди бе, чана берди бе, канмыыл- сээккилештир чуура -часкап каайн, адыжым иштинге ойнадып каайн, —деп кексенип-херектенип чоруи олурар мындыг болган. Оон кү жү р ханныг каралыг Кара-Кегел:

— Ол чү ү дээрин ол, чаштынмадым-даа, чанма- дым-даа, —дээш, дуп-тура халааш, алдан кижи аш- тып туруп, сезен кижи сестип туруп даараан сезен буур кежи содак-шуудаан ыгый-дыгый тыртып ту­руп кедип алгаш, ховузун кежир эвип-девип чү гү - рү п туруп-туруп, дис бажынга олура дү жерге, ийи дө ң мээ ийи мажалыктыг тей дег, ийи эн эьди ийи

сарыг оорга дег, кежегези чү ьктү г кара буура дег ^ооп-тур.

Хартыга куштун кашпагайы-биле, эзир куштун шү ү ргезң -биле кап-шак кылдыр сегиржип ап-тыр. Сегиржип алгаш, черниң довураан дээринге тырыл- дыр, дээрниң сылдызын черинге дү жү р хү режио туруп-тур.

Та чежеге-кажага хү режип келген, кыш болурга —хыраазын хылырткайндыр, чай болурга—шалың ын шылырткайндыр, суглуг черге баарга, суг чок бооп, суг чок черге баарга, сугланып кээр, тайга черге баарга элезин-кум апаар, аъргалыг черге баарга, ос- чээрген бооп каар, тозан хонук доктаал чок, алдан хонук амыр чок хү режип туруп-тур.

Ортун-Кара-Мө гениң эьди изип, кплдуунуң ал- дындан чү ьктү г кара буура дег ийи ак кө вү к уш- тунуп тө гү лгеш, ховузун кежир ү скү лежип-шашкы- лажып, ийи карак аразындан ийи хунан инек дег кара дери дамдылап дү жү п, ховузун кежир ү скү ле- жип-шашкылажып туруп-тур.

Кара-Кегел тургаш:

—г Ол чү ң боор, эжим? —деп айтырган.

Ортун Кара-Мө ге тургаш:

— Бис ийи хү решкенден бээр алдан чыл бол- ган-дыр, адам, ием аавайлап-ө ө вейлеп туруп азы- раарда, алдан чыл болгаш, эьди изизин дээн чү ве, ынчап барганымда, аажы-чаным багай кижи ме«, бектениц- быжыгланып тур, кулугур, —деп-тир.

Тевектей тептер дээрге, дески чаагай улуу- биле ызыртынып, кажыктаптар дээрге, капшагай- шымдагайы-биле ызыртынып туруп-тур. Ынчап тур- да, Ортун-Кара-Мө гениң холунуң тудужу частып, кошкап сударка келген. Ханныг каралыг Кара-Ке- гелдиң эьди изип, ийи колдук алдындан ийи чү ьк- тү г кара буура дег кө вү к шуурап тө ктү п, ховузун кежир чуглуп, ү скү лежип-шашкылажып, ийи хавак аразындан ийи хунан инек дег кара дери дамдылап

»5

дү жү п, ховузун кежир ү скү лежип-шашкылажып ту- руп-тур.

Ортун-Кара-Мө ге тургаш:

— Ол чү н боор, эжим? —деп айтырган.

Кара-Кө гел тургаш:

— Бис ийи хү решкенден бээр чеден чыл бол ган дыр, адам, ием аавайлап-ө ө вейлеп туруп азы- раарда, чеден чыл болгаш, эьди изизин дээн, ын- чап барганымда, аажы-чаң ым багай кижи мен, ас- кың улуг кулугур чордуң, харын бектенип тур! — деп чоруй-ла, чү ве каап кө рбээн эмдик чарнынын бажынга каггаш, тозан хонук доктаал чокка, алдан хонук амыр чокка, чажында таактаваан таагын таактады, ^ажында ыглаваан ыызын ыглады тыры- кылап-тырыкылап, дө ң мээн сый дү жү рү п-тү р. Д'ө ң - мээн сый дү жү ргеш, белиниң кырын орта олуруп алгаш, амырап дыштанып, хола баштыг даң зазынга' хоюг сарыг такпызын тип алгаш, хайыгайындыр тыртып, хө рээнге хү лү н токуң айндыр хап олурган.

Ортун-Кара-Мө ге чыткаш:

—- 1ын ершээ, эжим. ¹—деп-тир.

Кара-Кө гел ора:

т— Мени болза, тын ө ршээ дег доруун эр чор- дун-на харын, —дээн.

— Амытанга кө гү тү ргеш, арага-дарыга эзирээш, аан ынчанган-дыр мен, —деп бирээзи чыда мындыг сө глээн.

— Арагага эзирээн, амытанга кө гү тү рген кижи ындыг боор бе, —дээш, будунун улуг эргэа-биле алдан кулаш тамы каза тепкеш, танаан кыстын- дыр, тавангайын карартыр, бажын куду кң лдыр киир каапкаш, бош^дагны оора тырткаш, дуй салыц каап-тыр.

Ортун-Кара-Мө гени октап алгаш, Кара-Кө гел:

— Беш мө рей мээң ии болду, хаан катым, — дээрге, ү ш мө ге олургаш:

— Ол чү ү дээриң ол, эжиким, ам-даа элек бол- гай-аан моң, —деп ү зе шаап харыылап олуруп-тур- лар эвеспе.

Оон ханныг каралыг Кара-Кө гел ора:

— Ам чү нү, кандыгны кылыр чү вел моонар, хаан катым? — дээрге, каты Малчын-Эге хаан олура:

— Бо Дү не ү жен кижи ү жен кө гээржик арага- лыг, ү жен тергелиг Улуг-Кара-Мвгени чалап чоруй барган чү ве, ам даарта база-ла х\реш болур ийин, оглум, —деп харыылап олуруп-тур эвеспе.

Кара-Кө гел ону дыннай салы-ла, соок чадын ча- дааш, сай кырынга соотунуп чыда хонгаш, эртенин* де дан бажы шара хере, даш бажы сарыг шокар лире турда, удуп-отуп чыдарга, ийи чартыында ийи он беш ү жен кижи сү ргҮ, мон-биле хаи-соп:

— Мө ге шылады, мө ге шылады! —деп алгырыш- кан-кышкырышкан, оозунуң хө рээ дирилеп, динми- рээн, кө скенип-чанчанып: '

— Азазыг чү вең ер мээн сураам дыннааш, чашты берген бе, чана берген бе, каң мыыл-сээккилештир чуура часкап каайн, адыжым иштинге ойнадып каайн, —деп алгырып келирге, Кара Кө гел:

— Чоок, кайын ыйдыг боорул-аан, чаштынма- дым-даа, чанмадым-даа, бо чыдыр ла мен, —дээш, тура халып кээп, алдан кижи аштып туруп, сезен кижи сестип туруп даараан сезен буур кежи содак- шуудаан ыгый-дыгый кедип алгаш, ховузун кежир маннап, эвип-девип кээп, дис кырынга олура дү жер- ге, ийи дө нмэёнин эьди ийи мажалыктыг тей дег, ийи эн эьди ийи сарыг оорга дег, кежегези чү ьк- тү г кара буура-ла апарган, олуруп турар мындыг бооп тур эвеспе. *

Шыяан ам, оон ийи мө ге хартыганың капша- гайы дег, эзир куштун шү ү ргези дег бирде дег- жир, бирде дээшиес олчуп-солчуп, ээгилежип, хый- ыртажып туруп-туруп, кап-шак кылдыр сегиржип аи-тырлар эвеспе.

Шыяан ам, та чежеге, та кажага тутчуп келген чуве, чернин довураан дээринге тырылдыр, дээрнин сылдызын черинге дү жү р, суглуг черни^- кургады, кургйг черни сугландыр, тайга черни элезин-кум кылдыр, аъргалыг черни ос-чээрген кылдыр, тозан хонук доктаамал чок, алдан хонук амыр чок, кы- жын болур—хыраазын хылырадыр, чайын болур— шалынын шылырадыр урелдежип-хурежип кээр орта, Улуг-Кара-Мө гениң эьди чаа изип кээп, колдуунуи алдындан чуьктуг кара буура дег ак кө вү к шуурап чаштап, ховузун кежир ү скулежип-шашкылажып, хаваанын аразындан хунан инек дег кара дери дам- дылап дү жү п, ховузун кежир ускулежип-шашкылажып турар мындыг бооп-тур эвеспе.

Оон, ханныг каралыг Кара-Кө гел мө ге тура:

— Ол чун боор, эжим? —деп айтырарга, Улуг- Кара-Меге тура:

— Бис хурешкенивистен бээр алдан чыл бол- ган-дыр, адам, ием мени аавайлап-еевейлеп азыраар- да, алдан чыл болгаш, эьди изизин деп алгап-йерээп каан чуве, ынчап барганымда аажы-чаң ым багай ки- жи мен, харын бектенип тур, кулугур! —дээш, ка- жыктай хаптар дээрге, капшагай-шалывы-биле ызыр- тынып, тевектей тептер дээрге, дески чаагай улуу- биле ызыртынып турар мындыг бооп-тур эвеспе. Ол-ла тутчуп турда, Улуг Кара-Мө генин холунун тудуу частып, шаа тө нү п турда, ханныг каралыг Кара-Кө гелдиң эьди чаа изип, колдук алдындан чү ьктү г кара буура ышкаш ак кө вү к шуурап ушту- нуп чаштааш, ховузун кежир ү скү лежип шашкыла- жып, хавак аразындан хунан инек дег кара дери дамдылап чаштааш, ховузун кежир ү скү лежип-шаш- кылажып турар м лндыг оооп-тур эвеспе он.

Улуг Кара-Меге тура:

—Ол чү ң боор эжиким? —деп айтырарга, Ка- ра-Кегел тура:

— Бис хурешкенивистен бээр чеден чыл бол­

тан-дыр, адам, ием мени аавайлап-еевейлеп азыраар- да, чеден чыл болгаш эьди изизин деп алгап-йерээп каан чү ве, мынчап барганымда, аажы-чаным багай -Кижи мен, аскын улуг кулугур чордун, харын эки -бектенип тур. —дээш, хартыганын капшагайы дег, дээлдигенниң дезии дег хеп-хенертен шодак кончу- зундан алгаш, чү ве каап кө рбээн эмДик чарнының бажынга каггаш, чажында таактаваан таагын таак- тады, чажында ыглаваан ыызын ыглады, тозан хо- иук доктаал чок, ^лдан хонук амыр чок тырыкы- ландыр бө ө лдеп дү жү ргеш, белинге олуруй алгаш, хола баштыг данзазынга хоюг сарыг дү нзезин тик- кеш, хайыгайндыр тапкылап, хө рээнге хү лү н хап тыртып олуруп-тур эвеспе.

Улуг-Кара-Меге чыда:

— Мени тын ө ршээ, арагага алыскаш, амытан- та кө гү тү ргеш, ынчап турганым ол-дур. —деп дилеп чаннырга. ханныг каралыг Кара-Кегел олура:

— Мени болза, тын ө ршээ дег лоруун-на эр чорба дын бе! —деп, туразында харыылааш, будунуи улуг эргээ'биле алдан кулаш тамы каза тепкеш, танааи кыстындыр, таваң гайын карартыр киир каг- гаш, бош даг дег бора тейни тура тыртып эккелгеш, дуй базырып каап-тыр-оо.

Малчын-Эге хаанынга келгеш:

— Алды мерей мээнии болду, хаан катым, — дээрге, демги-ле ү ш мө гелер олура:

— Ол чү ү дээриң ол, ам-даа элек болгай-ааи 'моң, эжиким, —дижип, ү зе шаап харыылап турар мындыг болганнар.

Оон ханныг каралыг Кара-Кегел:

— Ам кандыгны, чү нү канчаар чү вел моонар, хаан катым? —деп айтырарга, хаан каты:

— Бо дү не дерген кижи дертен кегээржик ара- талыг, дертен тергелиг, Сырлыг-Мө ) ени чалап чоруй ^барган чү ве, ам даарта база хү реш болур ийин, юглум, —деп харыылап олуруп турган чү вен иргин.

Оиу дың нааш, ханныг каралыг Кара-Кегел:

— Алдан иьрт кежи аскыр эгей тондан берив кө рү ң ер, хаан катым, —деп-тир. Алдан иьрт кежи тонун ап кедип алгаш, соок чадын чадавыткаш, соок кара сугнуң иштинге чыда хонуп-тур эвеспе.

Эртенинде Кара-Кегел удуп-отуп чыдарга, ийи чартыында чээрби-чээрби—дертен кижихап-соп:

— Меге шылады, меге шылады! —дижип, кон- чуг чалар от дег сырылыг чувези дээрге:

— Мээн сураам дыннааш, чана берген бе, чаш- ты берген бе, ол багай чү венерни каң мыыл-сээккилеш- тир чуура шаап каайын, адыжым иштинге ойнадыл каайын, —деп еелээн-аалаан мындыг туруп-тур.

Кара-Кегел:

— Чаштынмадым-даа, чанмадым-даа, бо чыдыр- ла -мен, —дээш, дожун каң гырткайндыр тура халы» келгеш, тонун ү зе соп, доштуг тону-биле шаптап, долгандыр маннап туруп-тур.

Ынчап турбуже, тону-даа тө нү п келген, Сы- рылыг-Мө гениң сырызы база тө нү п келген-дир. Беле- хаара туда соп алгаш, тозан хонук доктаал чокка, алдан хонук амыр чокка, чажында таактаваан таа- гын тйаюады, чажында ыглаваан ыызын ыглады тырыкылааш, калчаа далайдыва караш кылдыр киир октапкан-дыр эвеспе.

Кара-Кегел чедип келгеш:

— Чеди мерей мээнии болду, хаан катым, — дээрге, ү ш меге ү зе кирип:

— Ам-даа элек болгай-аан он, эжиким! —деп чугаалапгтырлар.

Кара-Кегел олура:

— Ам чү нү кылыр чү ве ирги, хаан катым? —» деп-тир.

Хаан каты олургаш:

— Бо дү не мыйыстыг буганы чалап бежен ки- жи бежен кегээржик арагалыг, бежен тергелиг чо- руту, —деп чугаалап олуруп-тур.

к»

— Инек кежи ө л хемден бер, хаан катым, хо- лум идип шидип алыйн, —деп-тир. Ө л инек кежи хө м берип-тир. Ө л инек кежи хө мү -биле холун идип- шидип алгаш, соок чадын чадавыткаш, соок кара су г иштинге чыда хону п-тур.

Эртенинде даң бажы шара-хереде, даш бажы сарыг шокар турда, изиг мыйыстыг бугазы хө ө ң ей- нип-хааң айнып:

— Иштин-хырнын чара шелиптейн, азазыг чү - вең ер кайдал? Мээн сураам дыннааш, чашты бер- ген бе, чана берген бе? —деп кээп-тир.

Ханныг каралыг Кара-Кегел:

— Чок, чаштынмадым-даа, чанмадым-даа, бо чыдыр-ла мен—дээш, дожун кангырткайндыр тура халып келгеш, долгандыр маң нап тургаш, хартыга куштуң кашпагайы-биле, эзир куштуң шү ү ргези- биле к?. п-шак сегирип ап-тыр. Чаа ам чү ү боор, ол ийи ү зээлежип чоруп каап-тыр. Тайга черге баарга, элезинниг кум апаар, ыяштыг черге баарга, ос- чээрген апаар бооп-тур. Чернин довураан дээринге тырылдыр, дээрниң & ЛДЫЗЫН черинге дү жү р хү режип тургаш, ийи мыйызындан сегирип ал­гаш, ийи мыйызын тура соп октаптып-тыр. Тура соп октапкаш, кыжын болур хыраазын хылырадыр, чайын болур шалың ын шалырадыр хү режип-хү режип, чү ве каап кербээн эмдик чан бажын орта каггащ, тозан хонукта доктаал чок, алдан хонукта амыр чок тырыкылааш, чажында таактаваан таагын таактады, чажында ыглаваан ыызын ы глады тырыкылааш, даш-хорум чер орта кускун. куйт дээр сек чок, саас- кан сайт дээр сап чок, ө рге чылгаар ол чок, чылан чылгаар шык чок кылдыр чылча дү жү рү п каап-тыр эвеспе.

Оон ханныг каралыг Кара-Кө гел:

— Сес морей мээнии болду, хаан катым, —дээр- ге, база-ла демги ү ш мө гелер:

— Ол чү ү дээриң ол, эжиким, ам-даа элек чү - ве болгай-аан оң, ■ деп ү зе кирии харыылап турар* мындыг бооп-тур.

Ханныг каралыг Кара-Кө гел ора:

— Ам чү нү, кандыгны кылыр чү вел мооң ар,. хаан катым? —деп Малчын-Эге хаандан айтырарга_г хаай каты олура: '

— Ынчаарга ам даарта баяа хү реш болур чү ве, бо дү не ийи оолдуг кара хайыраканны чалап, алдан кия^и алдан кө гээржик арагалыг, алдан тергелиг чоруй барган чү ве ийин оглум, —деп харыылаи-тыр- эвеспе.

Ону дыннай салы-ла, кү жү р ханныг каралыг Кара-Кө гел соок чадын чадаикаш, сай кырынга соо- тунуп чыдын ап-тыр эвеспе.

Оон Кара Кегел даң гаар эртен даң бажы ша- ра-хере даш бажы сарыг шокар хире турда, удуп- отуп чыдарга, ийи чарыындан ийи ү жен алдан ки- жи сү ргү моң -биле хап-соп:

— Мө ге шылады, мө ге шылады! —деп алгырган- кышкырган, ийи оолдуг хайыраканның хө рек- ишти кингирээн-каң гыраан:

— Азазыг чү вең ер мээң сураам дың нааш, чэш- ты берген бе, чана берген бе, каң мыыл-сээккилеш- тир чуура часкап каайн, адыжым' иштинге ойнадып каайн, —деп кө скенип-хө ректенип чоруп олурар мын­дыг болган. Оон кү жү р ханныг каралыг Кара-Кө гел дуп-тура халааш:

— Чо-ок, кайынам, чаштынмадым-даа, чанма- дым-даа, бо чыдыр-ла мен, -деп харыылааш, алдан кижи аштып туруп, сезен кижи сестип туруп даа- раан сезен буур кежи содак-шуудаан ыгый-дыгый тыртынып кедип белеткенип алгаш, дис кырынга олура дү жерге, ийи дө ң мээнин эьди ийи мажалыктыг тей дег, ийи эн-эьди ийи сарыг оорга дег апарган олу- руп турар мындыг бооп-тур. .

1«

Оон-на ынчап тура, ханныг каралыг Кара Ке- гел, ийи оолдуг кара хайыракан-биле хартыганын капшагайы дег, эзир куштуң ш\ү ргези дег дегжир, дээшнес авый-шавый солчуп кө ржү п туруп-туруп- кап-шак кылдыр сегиржин-ле ап-тырлар эвеспе.

Та чежеге, та кажага тутчуп келген чү ве, чер- нин довураан дээринге тырылдыр, дээрнин булудун черинге дү жү р, суглуг черни кургады, кургаг черни сугландыр, тайга черни элезин кум, ыяштыг черни ос чээрген кылдыр, кыжын болур— хыраазын хылы- радыр, чайын болур—шалың ын шалырады ту гчуп кел- геш. кужур ханныг каралыг Кара-Кө гел ажыныл хоралап келгеш, кайы-кайызынын эьди изииринге чедирбейн, чү ве каап кербээн эмдик чарнынын ба- жынга салгаш, тозан хонук доктаал чок, алдан хо- нук амыр чок тырыкылап келгеш, чажында таакта- ваан таагын таактады. чажында ыглаваан ыызын ыглады киискидип-киискидип, даш-хорум черте кээп, кускун куйт дээр сек чок, сааскан сайт дээр сап чок, ө рге чылгаар ел чок, чылан чылгаар шык чок кылдыр октап дү жү рү п-т^р эвеспе-оң. Оон кү жү р ханныг каралыг Кара-Кегел Малчын-Эге хаанга ол уу-биле эвип-девип челип келгеш:

— Тос мө рей мээң ии болду, хаан катым, —деп чугаалап туруп-тур эвеспе. Ынча дээрге. демги ү ш меге олура:

— Алдыы оранда сенээ таварыштырар чү вевис ам чок болду, ам бистин сестир, чигзинер чувевис чок болду, алыр дээнин ал, чиир дээнин чи, ен- тала болуулу. ү стү ү орандан бис карактаал. алдыы орандан сен каракта, —дижип чашпып-чаннып туруп- турлар.

Кара-Кегел тура:

— Кандыг-адам, чү ү -адам улус силер, эштер, мал-даа болза, ан, араатан-даа болза, демир-дээс-даа болза кижээ таварыштырар, мен болза, кижи бол-

1«

базык мен бе? —дээрге, демги ү ш мегези алды казы-
да, карыш бистиг кан хожуула огунун бизин чыл-
гап, аскын-тангыраан бергеш, ү стү ү орандыва хап
чоруп каап-тырлар эвеспе он.

Кү жү р эр ханныг каралыг Кара-Кө гел хаан ка-
тының ө ө нге чедип кээрге. сес буттуг ширээзинин
кырынга сес каът олбуун чадып, олуртуп,
чин шайын кудуп, чигир-боовазын салып, богданын
бора иртин бооп, быжырып хү ндү леп туруп тургац
чү вен иргин. Ханныг каралыг Кара-Кегел дашкаар
ү нү п кылаштап чоруурга, Арзылан-Кыскылы бү дү ү
имнеп туруп турган, чанынга кылаштап чеде

— Сени малдаар деп тур, оон сен „малдаары
чө п-тү р“ дээш, „идик хевим бериптейн дээримге,
орук ара хат-чаашкын келзе канчаар мен, огум-чам
бериптейн дээримге, орук ара чаа-дайын болза кан-
чаар мен, ам канчаар чангыс аъдымны алыр бооп-тур
силер ийин“—дээш, мени аазап тударсен, ынчаарга
чү гле демир киженин бербес сен шиве, оон канчаар,
ам, мен канчаарымны-даа бодум билгей мен-аан, —
деп чагып чугаалап туруп-тур эвеспе.

Кара-Кегел, хаан катынын еенге кирип кээрге,
Малчын-Эге хаан каты олура:

— Ёзулуг малдаар-дыр мён ийин оглум, —деп
чугаалаарга, Кара-Кегел:

— Ол-даа чө п-тү р, идик-хевин бериптейн дээ-
римге, орук ара бар чорумда хат-чаашкын келзе
канчаар мен, огум-чемзээм бериптейн дээримге,
орук ара чаа-дайын болза канчаар мен, ам канчаар
боор, хаан катым силерге, чангыс аъдымны тудар
бооп-тур мен ийин, —деп харыылап-тыр эвеспе. Хаан
каты олура:

Чаа, мү н-дү р, оглум, —дээш, Арзылан-Кыс-
кыл аъдын алгаш барып-тыр-оо.

10*

Оон хаан каты, кул кижинин кулаа бү ткү же, кулугур ыттың кудуруу бү ткү же найыр улуу найыр, чыргал улуу чыргал кылыр дээш, кегээржиктин кө скү нден, аржымактын аскындан арага-хымызын чыып эккеп, эгелээр дээш, Ары, Ө вү рде ара-алба- тызын арып-куруп чыып эккеп туруп-тур эвеспе.

Чыглып келгеш, арага-хымызын ижип, эьдин- чемин чип, найырлап-байырлап эгелээн. Малчын-Эге хаанның кадыны ора, Кара-Кегелге арагазын кудуп ■ сунарга:

— Черимге арага-дары ишпес, аажы-чаным ба- гай кижи мен, кат-ием, —деп, ырап чоруп туруп-тур эвеспе.

Кат-иези тура.

— Ийи он беш ү жен мегеден эртсинзе-даа, ийн ужен алдан мегеден кайын эртип шыдаар деп сен, тудуп аар ыйнаан, оглум, —дээш, ындынныг ырын ырлап, ындынныг сыгыдын сыгыттап туруп, дашка- зын тудуп турган-дыр эвеспе.

Кара-Кегел тура:

— Чаа, канчаар, бодуң арны бодуң ар-ла билип- тир силер ийин, —деп харыылааш, ижип туруп-тур эвеспе. Оон улус эзирээш, ужуп-туруп турла, кү - жү р Кара-Кегел, кегээр араганы кегээри-биле кен- гейти тудуп ижип, доскаар араганы доскаары-биле донгайты тудуп ижип тургаш, хааннын еенден кек- сенип-хө ректенип, алгырып-кышкырып ү нү п кээрге, ийи ү жен алдан меге ийи чү ктен кээп сегириг» алыр- га, алдан мегени алды чукче арбай тараа дег ча- жыпкаш:

— Чер ием, дээр адам, канчалдын, чоондун? — ' деп, кара черин сиригайндыр, кек дээрин хелбен- ейндир алгырар орта, дээрден даш долу дү шкеш, хаанның аг-шерииниң ортаа кезиин чылча дү жү п каап-тыр эвеспе. Кара-Кегел ол-ла алгырып-кышкы­рып чоруп чорааш, хааннын ожуу, пажы-биле кады

К»

бү ткен хү лер пажын хү л-далган кылдыр деспеп ту* руп берип-тир эвеспе.

Хаанның кадыны кат-иези кадай тос каът шил бажың иштинде алдын даң гыназынга чү гү рү п чеде бергеш:

— Кончуг кижиГе арага ижиртиптим, уруу- кум, —дээр орта, алдын даң гына ү не чү гү рү п кел- геш, ханныг каралыг Кара-Кө гелдин башкы салаа- зындан чедерге, бурундуктуг буга-ла, буйлалыг буу- ра-ла болур мындыг болган. Ол ла чедип чоруп, тос каът шил бажың ынын иштинге аппарып удудуп чытырып каап-тыр эвеспе.

Оон даартазында Кара-Кө гел удуп-отуп чыдарга, тос каът шил бажьш иштинде чыдар, орун баарын- да хааннын алдын даң гыназы шай хайындырып олурар мындыг болган. Кара Кө гел чыда, алдыи даң гынаны:

— Дү ү н мен дө ө ө гге арагалап олурган кижи эвек мен бе, кым мында эккеп чытырып кагды? — деп айтырып-тыр.

Алдын даң гына олура:

— Мен-не эккеп чытырып кагдым. Сен-даа ыш- каш кончуг кижи кө рбээн мен, эзирик, дээр адам, чер ием“ деп алгырып кышкырарынга, даш долу дү шкеш, адамнын аг-шерииниң чартык кезиин чыл- ча дү жү п кагды, ол-даа канчаар, даг-даа чуглуп келгеш, дээр даа чанныы дү шкеш, бузуп-ү реп ча- даан ожуу-биле тудуш хү лер пажын чуура тепсеп кааптын, ол-ла кончуг-дур, —деп чугаалаанын дыннай салы-ла, кү жү р ханныг каралыг Кара-Кө гел кара саар идиин кеткеш, кара торгу тонун эгин бажын- га ала салы-ла, ү не халып келгеш:

— Чер нем, дээр адам, арага-дараа эзирээш, оскунуптуп-тур мен, чылыг хү нден хү ннеп хайыр- ланар! —деп кускуннаар орта, чылыг хү н хү ннеп». демги елген-читкен аг-шерииниң ортаа кезии дир-

лип ү нү п турар, ортаа кезии ө лү п калган чыдар мын- дыг бооп-тур. Ооң боду аъргалыг Сояктың ыяжын аа- сывыра тыртып эккелгеш, хө мү р ө жү ргеш, биеэги буза теп каапкан хү лер пажын сырыладып туругс кудуп бү дү рерге, биеэгизинден артык чаагай наш бооп-тур эвеспе.

Шыяан ам, Малчын-Эге хаан алдын даң гыназы- биле Кара-Кегелге тозан аът долганып четпес до- кулчак ак ергээзин тип берип, алдан аданны соо- дуп, эдиниң оргузундан эт, малының ортузундан мал ү зү п бээр бооп аазап туруп турган.

Шыяан, айның чаазында, хү ннү ң экизинде ал­дын дангыназы-биле ханныг каралыг Кара-Кегел кү дээзин аъткарып чорудар дээш. улуг кара аъдын Кара-Кегелге кээп мундурарга, будунуң аразындан хос еде бээр болган, улуг шилги аъдын эккеп мун­дурарга, богба-чаваа мунган ышкаш ыйлынайнын турар мындыг болган. Оозун ыйлыннадыр, тендиң - недир мунуп алгаш, хаан катының аалындан аътта- нып кө жү п ү нү п-тү р эвеспе.

Ол-ла чоруткаш, чер ортузу хире черте кө жү п чоруп орган-дырлар эвеспе.

Малчын-Эге. хаанның бичии оглу бир-ле хун ойнап чораагп, демир бажын кезенээнден бакылап, кеерге, честези ханныг каралыг Юра-Кегелдин Ар- зылан Кыскыл аъдын демир кижен-биле киженнээш, демир баганада ыяк-так кылдыр баглап каан, демир кижени биле чер кө гү н ээги ортузунга чедир казып чий берген, ийи караа дү вү нде дү же берген, ийи бырты дегжи соглу оерген туруп турганын кергеш: _жмээң адамнын-даа ишти-сагыжынын багын, кү дээ- зиниң чангыс аъдын ө лү р баглап кааптар дээни ол- дур" деп бодааш. маннап чоруткаш, адазының дү л- гү ү рү н барып оорлап алгаш, демир бажынын ажыт- каш, Арзылан-Кыскылдың демир киженинии ийи башкы холаан адыргаш, будунга сө ө ртү ндү р чедип

ИГ к

алгаш, суггарар дээш, суг кыдыынга эккеп салырга, суксаан мал узун дынын сывыра кылаштааш, суг- нун теренинге кире берген. Демги оол, ижип ал- гаш унупкээрге, тудуп алгай-аан деп бодап турбуже, Арзылан Кыскыл суун ижип алгаш, уне кылаштап келгеш, доктаавайн даа чиге соң гу чү кче кө рү нгеш, челип-ле каап-тыр эвеспе. Оол оон чү гү ргеш, Ак­сагалдай Сайын-Хавычаа чедип келгеш:

— Арзылан-Кыскылды суггарып турумда, узун дынын ушта соп алгаш, челип чоруй барды, акым, — деп чугаалаарга. Аксагалдай Сайын-Хавычы:

— Аскак-Шокар сени четпес болза, довук дор- зуун кестиргей-аан, Аксагалдай Сайын-Хавычы сени шалбадавас болза, холу-будун кестиргей-аан, —дээш, Аскак-Шокарны мунгаш, сыр-соондан хап чоруткаш, чеде бергеш, Арзылан-Кыскылдын аргалыктыг ал- ды мойнундан киир кааптар орта, кү жү р Арзылан- Кыскыл Аксагалдай Сайын-Хавычыны холу буду- биле, Аскак-Шокар аътты хө рээ-биле ү зе соп ал­гаш, салып ынай-ла бооп-тур эвеспе-он.

Ханныг каралыг Кара-Кегел чер ортузунга ке- жуп чоруп олура, алдын дангыназы-биле улузунун соонга элең недип чоруп орда, хенертен бичии чаъс чагылап, бичии хат хадыгылап. турар мындыг дпар- ган, бодап чортуп олурарга, аъдының тыныжы бол- гаш эзини ышкаш болган, оон душкеш олурда, ку- жур Арзылан Кыскыл бо удур челип олуруп-тур эвеспе. Кыйыы-биле эрте челип чыдырда:

— Ол канчаарын ол, Арзылаң -Кыскыл? —деп айтырарга:

— Канчаарым ол-дур, чуртумче чанарым-на рл- дур—деп, демир киженин бир будунда сеертуп ал- ган, „киженин бербес сен дииртимни ө незин берип, мени чуге кадайга саттын? —деп харыылап-тыр. Ка­ра-Кегел тура:

— Хаан катым олургаш: „Аъдын бергеш, киженин бербескр кайын боор* дээш, ээрежири кончуг боор-

. I»

га, шыдашпайн берипкеним кай—деп, чугаазын тен- д^ргелек чорда, эрте челгеш. бар чыдып тыр. Ол ла бар чыда, алдын даң гынаның кыйыы-биле эрте челип чыдырда:

— Ол кайнаар баарың ол? —деп айтырарга:

— Кайнаар баарым ол-дур, 'чанарым-на ол- дур, —дээш, бар чыдырда:

— Эр аът эр ээзинге хайыралыг-ла ыйнаан, эр ээзи эр аъдынга-даа хайыралыг-ла ыйнаан, эр ээн- ниң чаржынчыын, тү ренчиин кербес сен бе, —деп алдын дангына чугаалаарга, доктаап тура дү жү п-тү р эвеспе.

Будунче кө ө рге, демир киженин сө ө ртү п ал гай, мойнунче кө ө рге, ^уаргамчылыг, оон ужунда Аскак- Шокарнын хө рээн, Аксагалдай Сайын-Хавычы акы- зынын холу-биле будун кады сө ө ртү п алган бооп- тур эвеспе. Кара-Кө гел алдын дангыназынын ча- нынга чедип келгеш:

— Арзылан-Кыскыл харын-даа чедип кээп-тир ийин, —деп чугаалаарга, кадын:

— Чедип келбейн канчаар, Аскак-Шокар аът- тын хө рээн, Аксагалдай Сайын-Хавычынын холун- будун сө ө ртү п алгаш, кээп тир, Аскак-Шокар-даа канчаар, Аксагалдай Сайын-Хавычы акым-на кончуг- дур хө ө кү й, —деп чугаалап турган чү вең иргин.

Шыяан-ам, кү жү р ханныг каралыг Кара-Кө гел Арзылаң -Кыскылын мунгаш, бош дагны оора тыр- тып тө репчилеп алгаш:

— Дорт шыйган черимге чоруп, доора шыйган черимге. хонуп чоруп кээр силер, —деп чагааш, хап чоруп каап-тыр.

ОЛ-ла хап чоруткаш, аалынга чедип кээрге, ие- зинге белеткеп берген чаг оваазы чамырлы берген, эьт оваазы эмирли берген мындыг бооп-тур. Ханныг каралыг Кара-Кө гелдиң авазы Сай-Куу кадын:

п»

— Оглум чедип келген-дир, —дээш шай хайын- дырып берип-тир.

— Мээң ачамнын канчап елгенин чугаалавас? олзунза, сээң -биле бактажыр мен авай, бо изиг шайже ийи холунну быжыр суптар мен, —дээр орта, авазы:

— Чугаалаайн, чугаалаайн оглум, сен хырын иштинге чорунда, сээн адан Меге Баян-Далайны чиге сонгу чү кте Узун-Кара хемни эжелей терээн, Кадын Кара, Ак-Хаан ийи алышк^ ө лү ргеш, ара ал- батывысты, азыраан малывысты, эт-севивисги шуп- тузун олчалап, ү птеп алгаш барган чү ве, оглум, — деп-тир эвеспе.

Чин шайын ижип, чигир боовазын чип алгаш, адазынын ө лү рткен черин дилээр дээш, чиге соң гу чү кте адазы Баян Далайның чурттап чораан Чинге- Кара-хеминче углааш, хап чоруп каап-тыр-оо.

Ол-ла хап чоруткаш, Чинге-Кара-хемнин аскын- га хап кээрге, тос каът шил бажың бар болган, оон тос хаалгазын ажыда тарбыдааш, кире бээрге, сес буттуг ширээ кырында, сес каът олбук кырында кижинин сө ө гү сайланып калган чыткан. Ү не ман- нап келгеш, Арзылап-Кыскылынын хан сидиин, дес -чинин ү ндү рү п холуй тудуп-тудуп, демги сө ө ктерин эптей каап-каап чаапкан, ынчаарга оозу чаа ө лген кижи апарып-тыр. Оон тынгарып аар деп чорда, куу сө ө к бооп кингирткейнип кээп дү жер мындыг болган, оон ийи удаа диргизип алыр дээш чадап кааш:

— Бо-даа кижи бержип болбас, тере аралчаан жижи-дир дээш, каапкаш, тос каът шил бажынынын хаалгазын дуй тарбыдап кааптып-тыр эвеспе.

— Ол-ла каккаш, Чинге-Кара-хемнин бажынга хап чедип кээрге. шаанда аал турган чер бар бол­ган. Оон чиге мурнунда Ыдык-Бора тейнин бажынга уне маннадып кээрге, сө ө к-даяа сайланып калган ки­

мв

жи чыткан. Сө ө ктерни чыггаш, Арзылаң -Кыскыл •аъдынын хан сидиин, дес чинин ү ндү ргеш, бирик- тир тудуп тургаш чаарга, чаа ө лген кижи кыннып кээп-тир.

— Мээң адам Мө ге Баян-Далай шын болза, . „чоп эрте удуй берген кижи боор мен“ дээш, тура халып чугааланып-ла кээр ыйнаан—дээш, алдын допуржак кымчызы-биле белин орта домнай каккаш, ар га ха- лый бээрге, шынап ла ковайып туруи кээп, чугаала- за-ла кижи билип алыр хире сес чугаа-даа чок, анаа-ла шулураар чү ве болур мындыг бооп-тур. Хоочун шагнын хопчу сарыг судурун ушта соп ал- гаш, кө рү п олурарга, адазының ө гү нү ң дижизин хей- кү ске ызырып алгаш, чеди каът чер, тос каът дову- рак алдынче кире берген бооп-тур. Ханныг каралыг Кара-Кө гел доң мас ас бооп хуулуп алгаш, соондан киргеш, ук кү скени ө лү ргеш, вгү нү ң дижизин ап алгаш, ү нү п кээрге, адазы база ө лү п калган чыдып- тыр эвеспе. Демги ө гү нү н дижизин адазынын аскын- че киир каапкаш, боду катап биеэги боду бооп эде хуулуп алгаш, сө ө к-даяан эптей туткулааш, демги-ле ёзугаар диргизерге. адазы ковайып кээп:

— Чоп эрте удуй бергеним ол боор, —деп чугаа- лааш, тура халып кээп-тир. Тура халып келгеш:

— Чү ү м. 1ндыг черниң ческээ, сугнун сускаа чү ве сен. '—деп чугаалаарга:

— Мен бояза. сээң оглун, ханныг каралыг Кара- Кө гел деп кижи мен, —дээр орта адазы олура:

— Сээң оглуң мен, сээң оглуң мен—деп алган, чү ү мындыг чернил ческээ, сугнун сускаа чү ве сен? —деп, серте чок кө ксеп-хө ректеп олуруп-тур эвеспе.

— Оглу олура:

— Чаа ынчаарга, сен дө ө дагның бажынга олу- руп алам, мен бо дагн-ң ң бажынга олуруп алыйн, ынчангаш кайы-кайывыстыл аастарывысче киир сы- кыржыылы, бир эвес кайы-кайывыстыл аскывысче ки-

1Н

рип турар болза, шын-на ыйнаан, —деп чугаалаав соонда, кайы кайызы ийи даг бажынга олургулап алгаш, сыкыржырга, шынап-ла кайызынын-даа аскын- ’ че кирип турар мындыг бооп-тур эвеспе. Оон ийв адалышкылар таныжып ап-тырлар.

Ынчап турбуже, адазы Мө ге Баян-Далай:

— Арыда адааным ап, Ө вү рде ө жээним ап чо- руур кижи мен, —дей бээр орта, оглу:

— Ынаар мен барайн, а сен сонгу аал-чуртувус- ту хондуруп, ажаап-карактап ээлеп олур, —дев чугаалап туруп турган чү вен иргин.

— Шыяан, ханныг каралыг Кара-Кө гел, диргн- зип алган эвиген чанагаш адазын хепкерип, тонга- рып, аъткарар дээш, бодунун кара торгу тонунув ееледин суйбай туткаш, кара торгу тон кылып тон- гарып, кара саар идиинин хончузун суйбай туткаш, кара саар идик кылып берип кедирип, кара дордум курун суйбай туткаш, кара дордум кур кылып кур- жандырып, карактыг одагалыг кара киш кежи бө р- г\н суйбай туткаш, карактыг одагалыг кара киш кежи борт кылып берип кетсип хепкергеш, Арзылан- Кыскыл аълынын челинден, кудуруундан чула тырт- каш, Арзылан-Кыскыл аът кылып берип, эзер-чү ге- нйнден суйбай тырткаш, эзер-чү ген кылып, эзертеп, чү геннеп берип, хей илби-биле аъттандырып, хептен- диргеш. чорудупкаш, кү жү р эр-даа адазының адаа- нын, ө жээнин сү рү п негээр дээш, Ак-Хаан, Кадын- Кара ийи алышкының алды чыл болган изин алыр аза. бооп истеп, чиге сонгу чү кте Узун_: Кара хемче углааш, хап-ла каап-тыр эвеспе.

— Ол-ла истеп, дилеп чоруткаш, инек кадар- чызынга таагылыг бора чаваалыг, ыт кежи кө вү нчү к- тү г, ың гыржак эзерлиг, багай оол бооп хуулуп ал­гаш, чылдыр-шак кылдыр чортуп чедип кээрге, ка- зыра мунган, инек кадарган ашак кижи бооп-тур, улам чоокшулап чортуп чеде бергеш:

Ш

— Кайы хаанның каң сү рү ү боор, ирем? —деп ашактан айтырарга, ашак тура:

— Биеэ шагда болза, Мө ге Шагаан-Тоолай, Ме­ге Баян-Далай ийи адашкының малы болур чү ве, ам шагда Ак-Хаан, Кадын-Кара ийи алышкының *кан сү рү ү болур чү ве ийин, оглум, —дээр орта, оол тургаш:

— Ок кө дек, ийи хаанныг чораан кижи-дир сен, кайызы кадыг-дошкун, кайызы эвилең -чымчак чораан чү вел, ирем? —деп айтырауга:

— Биеэги хааннарымны кандыг дээрил-аан, кон­чу! эки хааннарым-на болгай, казыра мунуп мал чандырар хамаан чок, бак аът-даа мунуп мал чан- дырып кө рбээн мен, кончуг чү ве-дир ийин, оглум, — деп чугаалааш, —кайыын келдин, кайнаар баарын ол? —деп айтырып-тыр. Оол тура:

— Бистин хаанның торум тевези читкенден бээр тос чыл болган, ону дилээш, октаргайны одурт- кан. делегейни дескинген мындыг кижи мен, ам ба- за-ла ону дилеп чор мен, харын торум теведен чү - нү кө рдү н, нрем? —деп удур айтырып туруп-тур эвеспе.

Ынча дээрге, ашак тура:

— Ынчаарга сен октаргайны одурткан, делегейни цескинген кижи-ле-дир сен, сенден бир чү ве айты- рар дээш: бистин Сай-Куу кадьш ол шагда чаа- дайындан иштиг-саатгыг ойлап дескеш, ханныг ка- ралыг Кара-Кө гел деп оол уруг божаан, ол кижи кончуг эрнин эрес—эгинниг чү вээ октатпас, эринниг чү вээ алыспас, чарынныг чү вээ октатпас, чаактыг чү вээ алыспас. орлан эрес кү ш-кү чү лү г’кижи болган дижип: „ол келзе, ө лбээн бодувус ө лү р, ө шпээн одувус ө жер болгай“деп, бижирешкен-сымыраш- кан турар чү велер болгай-аан моң, оон чү нү бил- дин, оглум? —• деп айтырарга, оол тура:

из

— Ол кижи чиге мурнуу чү ктё Малчын-Эге хаан деп кижинин алдын дангыназын чалап аар деп чорааш, оон Сырылыг-Мө гезинин сырызынга чир- тип, ө лү п калган деп дыннаан мен, —деп мегелен харыылааш, оон улаштыр чортуп каап-тыр эвеспе Ашак:

— А, ону кө рү п, бир амырап-чыргаар деп бо даан чү ве, ам хоржок болган-дыр, кижи мынчап чорааш-ла дү вү рээр чү ве-дир бо! —дээш, багай ка- Зыразындаң андарлып кээп дү жү п, казыразынга бас- тырып кагы дег ьГглап сыктап чыдып каап-тыр.

Ханныг каралыг Кара-Кө гел ол-ла хап чорут- каш, богба мунган, чылгы кадарган ашакка чылдыр- шак, чылдыр-шак кылдыр чортуп чеде бергеш:

— Бо кайы хааннын как сү рү ү боор, прем? — деп айтырарга, ашак тура:

— Бо биеэ шагда болза, Меге Шагаан-Тоолай Меге Баян-Далай ийи адашкынын малы боор чү вс, ам Ак-Хаан, Кадын-Кара ийи алышкынын кап су- рү ү боор чү ве ийин, оглум, —дээрге, оол тура:

— Ок кедек, ийи хаанныг чораан кижи-дир сен але, ол ийи хааныннын кайызы кадыг-дошкун кайызы эвилен-чымчак чораан чувел. ирем? —теп айтырып-тыр эвеспе. Оон ашак тура:

Биеэ хааннарымны кандыг дээрил-аан, кончуг эки хааннарым-на болтай, мындыг богба мунуп, мал чандырар хамаан чок, багай аът безин мунуп алгаш. мал чандырып чорбаан кижи мен, ам-даа бактың багы-биле тү реп чор мен, кайыын келдин, кайнаар баарын ол боор, оглум? —деп-тир эвеспе

Оол тура: .

— Бистин хааннын торум тевези читке-ле тос чыл болган, ону дилеп, октаргайны одурткан, деле- гейни дескинген кижи мен, ам база-ла ону дилеп

< 14

чор м. ен, харын чү нү кө рдү н, чү нү билдиң, ирем? — деп айтырарга, ашак олура

— А, харын сен, октаргайны одурткан, деле- гейни дескинген кижи-ле-дир сен, бир-ле чү вени билген, дың наан боор сен. Бурун шагда бистин Сай-Куу кадын иштенип-саатангаш, чаа-дайындан ойлап-дезе берген чү ве болгай, ханныг каралыг Кара-Кө гел деп оол уруг божаан деп сураа ү нер, ол кижини эгинниг чү вээ октатпас, эринниг чү вээ алыспас, чарынныг чү вээ октатпас, чаактыг чү вээ алыспас орлан-эрес, кончуг кү ш-кү чү лү г кижи ди- жип: „ол кээр болза, ө лбээн бодувус ө лү р, ешпээн эдувус ө жер“ дел бижирежип-сымыранчып турар чү велер болгай-аан боларын. оон чү нү билдин, ог- лум? —деп ашак айтырган.

' Оол тура

— А, ол кижи чиге мурнуу чү кте Малчын-Эге хаанның алдын дангыназын чалап алыр деп чорааш, оон Сырылыг-Мө гезинин сырызынга чиртип ө лү н калган деп дыннаан мен, ирем, —деп мегелеп харыы- лааш, база улаштыр чортуп каар орта:

— А, ону кө рү п, бир амырап-чыргаар деп бодан чораан чү ве, ам хоржок болган-дыр, кижи мынчап чорааш-ла, дү вү рээр чү ве-дир-аа, —-дээш, багай бог- базындан аң дарлып кээп дү жү п, богбазынга басты- рып кагы дег ыглап-сыктап чыдып каап-тыр эвеспе.

Ханныг каралыг Кара-Кө гел ол-ла улаштыр хан чоруткаш, казыра мунган, хой кадарган ашак ки- жээ чылдыр-шак, чылдыр-шак кылдыр чортуп кээп:

— Бо кайы хааннын каң сү рү ү боор, ирем? — деп айтырарга, ашак тура:

— Бо биеэ шагда бо. лза, ‘Мө ге Шагаан-Тоолай, Мө ге Баян-Далай ийи адашкыньш каң сү рү ү болур •чү ве, бо шагда болза, Ак-Хаан, Кадын-Кара ийи алышкының каң сү рү ү болур чү ве-дир ийин, ог- -лум. —деп харыылаар орта, оол тура:

— Ок кедек, ийи хаанныг чораан кижи-дир сен але, оларнын кайызы кадыг-дошкун, кайызы эвилен-чымчак чораан чү вел мон, ирем? —деп айты- рып-тыр. Оон ашак тура:

— Биеэги хааннарымны чү ү дээрил-аан, кончуг эки хааннарым-на турган чү ве болгай, ам дээрге, кандыг дээрил-аан. ө лбестиң аргазы-биле, бо хой тө рү ү рге, сонгузун-даа быжырып чип чоруур-ла-дыр мен, мал тө рү п кааптарга, чү кү й-ле ө лү рбес улус болгай-аа'н мон, шаанда шагда болза, мындыг казыра мунар хамаан чок, багай аът безин мунуп алгаш, мал чандырып чорбаан мен ийин, оглум, сен кайын келдиң, кайнаар барайн деп? —деп оолдан айты- рып турган чү вен иргин.

Оол тура:

— Бистиң хааннын торум тевези читкенден бээр тос чыл болган, мен ону дилээш, октаргайны одурткан, делегейни дескинген кижи мен, ам база- ла ону дилеп чор мен, харын ч\нү кө рдү ң, чү нү дыннадың, ирем? —деп айтырарга, ашак тура:

— Ынчаарга сен харын октаргайны одурткан, делегейни дескинген-не кижи-дир сен, бир чү вени билген. дыннаан чадавас боор сен, ол шагда бистин Сай-Куу кадын чаа-дайындан дезип-ойлап, иштиг- сааттыг чоруткаш, оол уруг божаан, ол оглун хан- ныг каралыг Кара-Кө гел дээр, эгиннигге октатпас, эриннигге алыспас, кончуг орлан-эрес кү ш-кү чү лү г кижи дижип: „ол келир болза. елбээн бодувус ө лү п, ө шпээн одувус ө жү п дү вү рээр боор бис“ деп бижирежип-сымыраячыд турар мындыг чү велер болгай-аан, боларың, оон чү нү билдин, оглум? —деп айтырган.

Оол тура:

— Ол кижи чиге мурнуу чү кте Малчын-Эге хаан деп кижиниң алдын дангыназын чалап аардеге чорааш, оон Сырылыг-Мө гезинин сырызынга чир- п«

тип ө лү п калган деп дыннаан мен, ирем, —деп меге- лепхарыылаарга, ашак:

— Ону керуп, бир чыргап-амыраар деп бодаан чуве, ам хоржок болган-дыр, кижи мынчап чорааш, дувуреп елур чуве-дир-аа, —дээш, 'ыглап-сыктай бе- рип-тир.

Ханныг каралыг Кара-Кегел тура:

— Хааннарын чуну кылып турар чувел, ирем? — ■ деп айтырган. Ашак тура:

— Кадын-Кара дее баалык кырында тос сыра- биле чер аштап-ширбип турар чуве, анаа Ак-Хаан баг адар дээр чуве чорду, —деп харыылап каарга, ■ оол тура:

— Ынчаарга, мен ырак чер чорааш, аштап- суксап пат чор мен, бо эмгежок хой ышкажыл, моон иштинден бир хевээ шаандан бооп чип кер ээли, кайын чоктаарыл олар деп-тир. Ашактан:

— Ой, ыйчаарга кайын боор, оглум, мени бо улузун елурер-ле болгай, —деп харыылап турбуже, ханныг каралыг Кара-Кегел багай чаваазынга аъттан гаш, чылдыр-шак, чылдыр-шак кылдыр чортуп ту- руп, хойну беле сывырып келгеш, Арзылан-Кыскыл аъттыг, ханныг каралыг Кара-Кегел боду бооп кес туп алгаш, богданын бора иьртин туткаш, аъргалыг саяктын дыдын аа-сывыра тыртып эккелгеш, улуг одун ужуткаш, демги иьртин будунге улуг сыразы нын бажынга шищтээш, ашакка оон чангыс буурээн ушта соп, шиштей шанчып бээрге, демги ашак хан­ныг каралыг Кара-Кегелди кергеш, ееруп, ыглаар дээш, чангыс борбак буурээн быжырып чадап ор- да-ла, Кара-Кегели шиштээн иьртин дооза быжырып чип, чинге сеегун синмирип, кадыг сеегун каккыр- таш, хап чоруй барып-тыр эвеспе.

Бар чыда, таагылыг бора чаваалыг, ыт кежи хевунчуктуг, ынгыржак эзерлиг багай оол бооп хуулуп алгаш, баалык кырында черширбээн Кадын-

нт

Карата чылдыр-шак, чылдыр-шак кылдыр чортуп че­ле бээрге, Кадын-Кара тургаш:

— Кайын келдин, кайнаар барайн дел, оол? — дээрге, оол тура:

— Бистин хааннын торум тевези читке-ле тос чыл болган, ону дилеп октаргайны одурткан, деле- гейни дескинген кижи мен, ам база-ла ону дилеп чор мен, силер харын чү нү кө рдү ң ер, чү нү билдиң - ер? —деп айтырып туруп-тур эвеспе.

Ынчап тура:

— Бо чү нү кылыр чер боор? —деп, Кадын-Ка- радан оол айтырарга:

— Бо болза, бистин хааннын баг адар чери- дир, —ден харыылап-тыр.

Ынча дээрге, оол тура:

— Хаан кижинин баг адар чери мындыг боор бе? -г-дээш, эжип чыткан черин ээжээ-биле чара дес- пеп чү гү ре бергей.

— кижинин ширбип чыткан черин ынчап ту- рар чоп кончуг хоранныг чү ве боор бо! —дээш. бир сыразын ушта соккаш кагарга, балдыры-даа эглиш дивес мындыг болган. Оон беш катап оя деспеп чү гү ре бээрге, беш катап каккан, беш сыразы бе- жээлээ сына бээр мындыг бооп-тур Эвеспе.

— Шынап-ла кончуг хоранныг хей боор бо! — дээш, ү ш сыраны катай туткаш, /кээп кагарга, ба- за-ла балдыры эглиш дивес мындыг болган. Кадын- Кара оон ажынып-хорадап:

— Сен кулугурну кө рү п турзун шиве, хааным- га барып сө глээш, бө рттү г бажың бө ргү -биле, чең - ниг холун чени-биле кестирер мен, —дээш, маң на- дып чанып келгеш, Ак-Хаанга чугаалап-тыр:

— Таагылыг бора чаваалыг, ыт кежи кө вү нчү ктү г». ынгыржак эзерлиг багай оол келгеш, „хаан кижиниң баг кагар чери мындыг боор чү ве бе“ дээш, шир­бип турган черимни ээжээ-биле оя тепкилеп маң най

бээр мындыг болду, оон мен ширбип тургвн сыра ыяштарым-биле кагарымга, балдыры-даа ыйлыш ди­вес, харын шупту-ла углуп чаштай бээр мындыг боорга. анаа хорадааш, силерге сеглээр дээш, кел- дим, —деп мындыг сеглээн.

Ак-Хаан олура:

— Сен- ышкаш, мунгаш-мугулай кончуг амытан чок-тур, апкан-чипкен чувелиг эвес, арга-хорга-биле эртирип кө ө р чү вени, ону чү ге сокулай бергенин ол, кончуг кижи келгени ол-дур. Ам-на елбээн бо­ду вус ө лү п, ешпээн одувус ежер-дир, —деп чемелеи чугаалап олурбуже, ыт ээре берген, ү нү п кеерге, ханныг каралыг Кара Кегел Арзылан-Кыскыл аъдын мунуп алган аалче чортуп кирип олуруп-тур.

Ам-на ылап кө ө рге, муң кижиниң дү рзү зү н баскан мучугур кызыл шырайлыг, тү мен кижинин лү рзү зү н баскан дү ндү гү р кызыл шырайлыг, ү ш ку- лаш кара кежегелиг, ү жен кулаш лурт-сынныг, сү р- кү чү лү г эр бооп, Ак-Хааннын еенге кылаштап ки­рип кээрге, чолугуп мендилежип, сес буттуг ши- рээзиниң кырынга сес каът олбуун салып, чин са- рвн шайын кудуп, чигир боовазын салып, хү ндү леп туруп турган чү вен иргин. Ынчап хү ндү леп ямбы- лап турбуже, ханныг каралыг Кара-Кегел олургаш:

— Чаа, мен-даа багай аданын Арыгда адааны, Ө вү рде ежээни дээш мынчал чортуп чор мен йй- ин, —деп чугаалаарга, Ак-Хаан олура:

— Харын ындыг шын чү ве, алые ук чааның баштыны силерден болган чү ве, —деп чугаалаарга. Кара-Кегел олура:

— Ам харын силерден-даа эгелээй-ле, —деп чор- гаар чугаалап олу^уп-тур эвеспе.

Олар ынчап хеережип хонгащ, ам даартазында ү жээлээ чоруп каап-тырлар эвеспе.

Ол чоруткаштарнын, карак четпес сарыг хову- нул ийи кыдыында мажалыктыг ийи тейнин бажынг

че маң наткылай берип-тирлер эвеспе. Ханныг кара лыг Кара-Кегел Арзылан-Кыскылының кырынга он сес ө ө гү н чешкеш, аптара болган ак чаагай херээн ашкаш, машпайты олуруп берип-тир эвеспе.

Оон Ак-Хаан, эртен тыртынган боду кежээге чедир, кежээ тыртынган боду эртенге чедир тыр тып-тыртып, кес туткан холундан ыжы буругайиып, ча туткан холундан чалбыраажы чайынайнып кээр орта, ышкына чоруй салырга, ханныг каралыг Ка- ра-Кө гелдиң хө рээнге деггеш, хая-даш атканы ыш каш, кан болат атканы ышкаш, огу чанчырлып, уг луп чаштай бээр мындыг бооп-тур.

Оон ханныг каралыг Кара-Кегел.

— Ам сагыжынар бар бе, эштер? -~деп айты- рарга, демгилери:

— Чок! —деп харЫылап туруп турлар эвеспе

Ханныг каралыг Кара-Кегел тургаш, база катал:

— Ийилдириң ерни ийи адар мен бе, азы кат таштыр адар мен бе? —деп айтырарга, Ак-Хаан, Ка дын-Кара ийи алышкы катташтыр туруп берип-тир­лер. Оон кү жү р ханныг каралыг Кара-Кегел, эртен тыртынган боду кежээге чедир, кежээ тыртынган беду эртенге чедир, кес туткан холундан ыжын бу- руладыр, ча туткан холундан чалбыраажын чайын- айндыр, ү стү ү сагында сиилип кылган ү жен улузу алгыржып-кышкыржып, алдыы сагында сиилип кыл ган алдан те-чунмазы ү скү лежип-шашкылажып ке лир орта, ышкына чоруй салырга, Ак-Хаан, Кадын- Кара ийи алышкыларнын херээн кадыг инек кежи хем ышкаш ө тү р салыптып-тыр эвеспе. Оларны шак ынчаар баскаш:

— ’Арыда, 'дагда мал-маганынар бө лү п-хавырып эккелинер, ара-албатылар, ам мээн-биле адыш-ча- рыш, адаан-мерей кылыр кижи бар бе? —деп кып

»20

сынчыг кышкызын кышкырып туруп-тур эвеспе Ынчаарга хамык ара-албатызы чедип келгеш:

— Ыткылаштыр эдерип, аъткылаштыр четинип, бараан боор бис, —деп харыылавышаан, бө лдү нчү п хагдынып туруп-турлар эвеспе.

Шыяан ам, кү жү р ханныг каралыг Кара-Кө гел хамык ара-албатызын, мал-маганын, эт-севин бө лү п ап, аалынга чанып келгеш, Ак-Хааннын кадынын Алдын-аас ирезинге бергеш, боду чаалап алган, ал дын дангыназын алгаш, оюн оя чурттап, чигин чире чурттап чоруй барып-тыр-оо.

Шыяан, оон ол ынаар баарды, мен чанып келдим.

Бижээн М. Кызыл-оол

г

ТОҢ -АРАЛЧЫН ХААН

АЛБАНЧЫ ЫТКАН

(ЧӨ Ө Н-ХЕМЧИК РАЙОНУНУҢ

ХӨ НДЕРГЕЙ СУМУЗУ)

сггр рте шагнын эктинде, бурун шагнын мур- нунда, Сү т-Хө л шалбаа турар шагда, Сү м- бер-Уула тей турар шагда, иьрт-сергениң мыйызы ирип дү жү п, шары-буганын мыйызы чарлып чаштап турар шагда чү вен иргин ийин.

Арзайтынын Ө вү р талазы чайлаглыг, Арзайты- нын Ары талазы кыштаглыг, эртен болза эртен болган, Кежээ болза кежээ болган кырган ада- иелиг, кажыр кара даъстын чү ү -биле чү глеп туруп кылган, аткан чү везин чазып болбас алдын хожуу- ла октуг, алдан бир адыр мыйыстыг Хү лү к-Бора аъттыг, эр карачаң гыс Тон-Аралчын Хаан дээрзи чурттап чораан-даа чү вең иргин.

Тон-Аралчын Хааннын соонда тө рээн дунмазы чок, мурнунда терээн акызы чок, эктинден ашкан эттиг, бажындан ашкан малдыг, малый малдаар, ижин кылыр сес хү лер аъттыг, он беш тон куу куурумчу алышкылар эштиг чү вең иргин ийин.

Тон-Аралчын Хаан бир ай болгаш-ла бир ажар хопчу-кара судурун бир эртен-не ажып кө рү п олур- ган чү вен иргин.

Хопчу-кара судуру: „Он беш тон куу куурум- чу алышкылар-биле эдержип чоруур болза, ал-бо- дунга-даа арай багай, алган кадайы-даа кадай бооп олуруп бү тпес, азыраан малынга-даа арай анчыг, олардан чарлып алыр чү ве болза, кадайлыг-даа бооп болту дет, азыраан малы-даа озер ужурлуг* деп мындыг дү жү п чыдар чү ве болтан иргин.

Тон-Аралчын Хаан он беш тон куу куурумчу алышкыларны эьттедип, шайладып олура:

— Эктинерден элеп-тү реп чораан эвес сидер, мштинерден аштап-сускап чораан эвес силер, мен- даа алды артты ажыр, алды хемни кежир кө жү п чо­руур болу бердим, дунмаларым. Силерлерден чар- лыр ужурлуг апаардым. Силер-даа канчаар дээр, ажыл-хожулунарны боттарың ар тып ап чорул кө - рү ң ер. дунмаларым Бир эвес шаг багы келгеш, бас- кырай берзиң ерзе, акың ар мен кайын кө рү п олурар кижи деп мен. —деп чугаалаан иргин.

Он беш тон куу куурумчу алышкылар.

— Ындыг-дыр, ~дижип каан.

Тон-Аралчын Хаан аал-оранын, ада-иезин, ак малый алгаш, алды артты ажыр, алды хемни кежир кө жү п чоруй барган чү вең иргин ийин.

Он беш тон куу куурумчу алышкылар сес хү - лер аъдын баглап алгаш, Тон-Аралчын Хааннын чур- тунга ү ш хонукта олуруп келгеннер чү вен иргин.

Ү ш хү н олуруп турда. эн биче дунмазы оргаш:

— Озук тудуп алгаш, аърга-каскактан ай-бес казып чип чораанынар бар ирги бе? Серээ-тырт- па тудуп алгаш, хем-далайдан балык-байлаң ө лү рү п чип чораанынар бар ирги бе? - деп айтырып-тыр.

Акыларынын кайызы-даа:

— Чок! —деп харыылаар турган-даа чү вен иргин. Эн хеймер дунмазы олура:

— Аштап-суксап ө лү р эвес, Ак-Ойда саадаан ачылыг башкыга барып авыралдаалың ар, —деп мын­дыг чугаалаан иргин.

Алышкылар доозазы

— Ындыг-дыр_г-—дижии чугаалашкаш, сес хулер аъдынга ушкашкаш, Ак-Ойда саадаан. ачылыг баш кызынга авыралдап чоруп каап-тырлар.

Он беш тон куу куурумчу алышкылар, Ак- Ойда саадаан, ачылыг башкызынга чеде бергеш, сес хулер аъдын баглаажынга баглааш. башкызы- нын куюнга кире берип-тирлер.

Ачылыг башкызы ном номчул олуруп-тур Он беш тон куу куурумчу алышкылар ачылыг башкы- га та чеже тейлээн чуве, тейлеп-ле турган, тейлеп- ле турган. Бир-ле шаг болганда, башкызы номун шег- лээш, он беш тон куу куурумчуже кернуп келгештин:

— Он беш тон куу куурумчу алышкылар, кайыын келдинер? —деп айтырып-тыр.

Он беш тон куу куурумчу алышкыларнын эн бичези тургаштын:

— Тон-Аралчын Хааннын чувезин кылып берин чорааштын. эктивистен элеп, хырнывыстан аштап чорбаан улус бис. Тон-Аралчын Хаан сес хулер аъдын тудуп бергеш, алды артты ажЫр, алды хем- ни кежир кожуп чоруй барды Аърга-каксактан ай- бес казни чип чораанывыс безин чок, хем-далайдан балык байлан елуруп чип чораанывыс безин чок улус бис. Амыдыраар арга чок болдувус. Тон-Арал­чын Хааннын ээн чуртунга уш хонукта олургаш, канчаар-даа аайын тыппайн, силерге авыралдап кел- дивис башкы, —деп мындыг-даа сө глеп турган чу- вен иргин.

Ачылыг башкызы олура:

— Адакы аптара иштинде алдан кулаш сыдым бар, ону ап алгаш, аърга-каксакче баргаш. кайнаар- даа шалбадаптарынарга ту гтунуп келбес чуве чок Сес хулер аъдынар силерге ажык чок-тур. Сес ху лер аъдынарны Калчаа-Далайдыва киир хай-дептин ер. Эки-даа, багай-даа чорзунарза, тос ай болгаш.

мең ээ кээп ужуражыр силер, —деп мындыг чугаа-
лап-тыр.

Он беш тон куу куурумчу алышкылар алдан
кулаш аргамчыны алгаш, чоруп каап-тырлзр. Калчаа-
Далай кыдыынга келгеш, сес хулер аъдын ынаар киир
хай-депкеш боттары аъргаже чоруп каап-тырлар.

Он беш тон куу куурумчу алышкылар эргам-
чызын дужа келбиже оир чердиве шалбадаарга-ла
кодан-тоолай, элик-хү лбү с болгаш сыын-мыйгак
дээш, чү ү -даа туттунуп кээр мындыг болган. Алыш-
кылар орта тодуп-ханып, ан-менинин кежин тулуп-
тап кедип, амыдырап чоруп берген чү вен иргин.

Он беш тон куу куурумчу ол-ла ынчап улчуп
чора'аштарнын, Арзайтының ө вү р тадазынга чедип
келген-дир. Бир хү н эн бичези шалбадаарга, кончуг-
ла кү штү г чү ве туттунган, аргамчыны ушта тыртар
чеде берип-тир.

— Шымданар-дектенер, оолдар, чү ү кон чу г чү -
ве туттуна берди, бээр болунар. ’—деп оол алгыра-
ла берип-тир. Хамык алышкылар дегерези дунмазы-
нын соондан улажып-селижип тутчуп, ыяш-дашка
ораап-шарып тургаш, доктаадып алгаш. аргамчыда
туттунган чү везинге чеде берип-тирлер. Баарга, ар-
нындан кө ө рге. ай херелдиг, мурнундан кө ө рге, хү н
херелдиг алдын-авыкай дангына туттуна берген мын-

дыг бооп-тур эвеспе.

Алышкылар эмеглежип туруп
даң гынаны хү лү п-шарып алган-даа
ийин.

У луг акызы тургаштың:

— Бо дангынаны канчаар бис,
айтырып-тыр.

Эн биче дунмазы тура:

— Чангыс кижини канчаар боор ону. Ачылыг
башкыга баар тос ай хуусаавыс чедип келген-дир.
Бо дангынаны аң аа аппарып берзивисе кандыгыл? —
деп чугаалап-тыр.

алдын-авыкай
чү вен иргин

оолдар? —деп

! 2а

—- Шынап-ла шын, —дижип сү мелешкеш, даң гы- наны бир чамдыызы сеерткен, бир чамдыызы соондан ү зээлеп сү рү п олурганнар.

Тон-Аралчын Хаан бир хү н „чуртта каапкан он беш тон куу куурумчу дунмаларым аш чор ирги бе, тод^г чор ирги бе? " деп бодап келгеш, алдан бир адыр мыйыстыг Бора-Хү лү к аъдын мунгаш, чурттунче хап чоруп каан чү вең иргин.

Тои-Аралчын Хаан чуртунга халдып чедип кел­геш, ө ө нү и орң унга кө рү п олурарга, он беш той куу ^КУУРУ^МЧУ алышкылар едек мурнунда хову ор- тузунда бир чү ве бү зээлеп алгаң, мурнундан чедип сеерткени-даа бар, соондан ү зээлеп иткени-даа бар мындыг чоруп олурганнар-дыр.

Он беш той куу куурумчу алышкылар, Тон- Арадчыи Хааниын алдан бир адыр мыйыстыг Бора- Хү лү к аъдын ырактан танып каапкаштарның, чедип кээп-тирлер. ;

Тон-Аралчын Хаан:

— Кайы хире чор силер, дунмаларым? —деп айтырып-тыр.

Эн биче оол тургаш:

Силер кө жү п чорутканынарның ' соонда, си- лерниц чурттуң арга ү ш хонукта олургаш, амыдыраар арга тыппайн, Ачылыг башкыга авыралдап барды- мс. Ачылыг. башкы алдан кулаш аргамчы берген Ол аргамчы-биле куруг черже шалбадаарга, ан-мен, кодан-тоолай дээш туттунуп келбес чү ве чок чү ве- дмр. Сес хү лер аъдывысты далайдыва киир ай деп- тимер дээрге, ынаар киир ай, дептивис. Арзайтынын Ө вү р талазынга аргамчывысты шалбадаарывыска, мындыг алдын-авыкай кижи туттуна берди, елү рү п каар дээш арай кайгап, ө лү рбес дээш арай кайгап, ачылыг башкыже аппар чор бис, —деп мындыг чу- гаалаан-даа чү вең иргин ийин.

1»

Тон-Аралчын Хаан дангынаны кө рү п, танып ту- рарга, Курбусту Хаанның Тоолай-Чечен даң гынаэы болган-даа чү вен иргин.

-** Ындыг-дыр, дунмаларым. Силерни мем ам алгаш, чанар-дыр мен. Силерлерни еглеп-баштаи, малдыг-магаң ныг кылып каайн. Силер бо даң гынаньг мең ээ бериң ер, —деп чугаалаан.

Алышкылар'Тура:

— Ындыг-дыр харын, хаан, —дижип, хү лү п-им- рып алган дангыназын чежип берип-даа туруп тур- лар.

Тон-Аралчын Хаан, Тоолай-Чечен. дангынамы дээрдиве ү нмес кылдыр бады-тангырааи ап, ашташ- сускаан боорга аъшкарып-чемгерип алгаш, он беш тоң куу куурумчу дуң маларын:

Соомдан чоруп олуруң ар оолдар, — д»»н, Тоолай-Чечён дангына-биле ушкажып алгаш, халды* чана-даа бёрген чү вен иргин ийин.

Тон-Аралчын Хаан, аалынга чанып келгеш, Тоолай-Чечен дангынаны кадын кылып алгаш, он беш тон куу куурумчу дуң маларьш еглеп^баштап, мал ортузу мал ү зү п берип, эт ортузу эт ү зү ц бе* рип-тир.

Тон-Аралчын Хааннын Кызыл чинзелиг бээ кижи, Тон-Аралчын Хаан Курбустунун уруун ан алган деп дыннааш, „бо-даа орта эрес болган, Тон- Аралчын Хаанны Курбусту дыннап каапса, кайын орта болур- Мону кыйгыртып алгаш, бир-ле ырак чердиве ыдыптар-дыр“ деп бодааш, Тон-Аралчын Хааи- че хаа ыдыпкан.

Тон-Аралчын Хааннын ергээзингё хаа чедип келгеш:                                                                  ⁷

Хайырааты бээн кыйгырты, —деп чу га ал ап- тыр э веспе.                                               .

Тон-Аралчын Хаан олура:

— Хайырааты кЫйгыртканда, канчап орар, — дээш, алдан бир адыр мыйыстыг Хү лү к-Бораэын эзер-

1%

тенип мунгаш. бээнин аалынче хап чорун каан-даа чувези иргин ийин.

Бээнин сандан ыяш баглаажынга Л> дын баг- лааш, алдан кижи аргажын угбас ак эжиик чан ба- жынга дээрбейн, чаң гыс холу-биле ажып кире бер- геш, бээнин амыр-мендизин айтырып, чугаалажыя орган. ⁵

Бег олура:

— Че, Тон-Аралчын Хаан, мээң мынча ара-алба- тымның иштинден сенден башка ырак черге чорук шыдаар кижи-даа чок, алдан бир адыр мыйыстыг Хулук-Борадан ө ске аян чорук шыдаар аът-даачок- тур. Шулбустугнуң оран черннде чаа эввс чей бЬй¹ ган чуве-дир, ону бээр чоокшулатпайн барыпййыж каггаш, кээп кер. Сенден башка часнас. адар кижД-' даа чок-тур, ону баскаш келгещ, мээн бег кйвыл чинземни кадап, орнумга бег боор сен, —-деп чарльж болгдн-даа чувен иргин ийин.

Тон-Аралчын Хаан олура:

— Бег кижи чаряык болганда, мен дег карачыл кижи канчап ың айым дээр, бараан болуйн, — деж ев- гурээш, аъттангаш, аалынга халдып келген иргин Тоолай-Чечен кадын олура:

— Бээн чуге кыйгырты? —деп айтырыж олуруж- тур эвеспе.

Тон-Аралчын Хаан олура:

— Щулбустугнуң оранында чаа эвес чад унген, ону бо чуртче. чоокшулатпайн барыл базып куаш, бег кызыл чинземни кадап, мээн орнумга бег болур сен, Шулбустугнун оранынче сенден башка чедер кижи-даа чок, сээн Хулук-Бораң дан веке чедер аът- даа чок-тур деп чугаалаар чуве-дир, —деп мындыг сег- лээн чувен нргин.

Тоолай-Чечен кадын олура:

—⁴ Баар болдун бе, барбас болдуң бе? —деп айтырып-тыр эвеспе.

Тон-Аралчын Хаан олура:

— Бег кижи чарлык оолганда, мен дег карачыл кижм кан()ап орар, баар болгаш келдим, ам эртен аъттаиыр болдум, —деп чугаалаан-даа чү вең иргин нйнн.

Тоолай-Чечен кадын олура:

— Мээң соң гу сү ргээмден, мээң адамдан корт- каш, хей мегелеп орар бег-дир он. Мээн адам ажы- на бээр чү ве болза, бо оранда чү вени канчап-даа каар дизе хө ң нү кижи болгай. Сени ырак черже чорудупкаш, а на а элеп-тү реп ө лзү н дээш, ынчап орар беггднр оң. Сен-даа ам дуюклуг чү ве четпес, ушкан куштуң чү ү хыралып каар ыдак черже чоруурун ол-дур. Ында чаа-чалбак кайда боор, ол дээрге, аза ораны-дыр, —деп чугаалап даа орган чү вен иргин* ийин.                                                                        ,

Тон-Аралчын Хаан Тоолай-Чечен кадынынын •ө вү н херекке албайн;

— Ам эртен чоруур кижи болгай мен. Ашта- вас-сускавас аъш-чемден кылып берип керем, —деп олуруп-тур.

Кадын-даа айда-чылда чиир аъш-чемни хойнун чангыс чү рээниң иштинге сиирип тургаш, кылып* бермп-тир.

Дан аткан пар'такта Тон-Аралчын Хаан алдан бнр мыйыстыг Хү лү к-Боразын эзертээш, сыры дош- кун чазын хойндургалап алгаш, мурнунга чоруур, Буга-Кара маадырын, соонга чоруур Сойбунун, хажыызынга чоруур хааларын эдертипкен, будуктуг ыяштын кыры-биле, булуттуг дээрнин адаа-биле, бедик черниң белинге, чавыс черниң бажынга дү жү - рү п, кодан дег дашты хоора бастырып, хой дег дашты чу ура бастырып чоруп каан чү вең иргин ийин.

Тон-Аралчын Хаан чоруткандан бээр ү ш хонуп турда, бег ү ш чү с шеригни эдерткеш, Тон-Аралчын Хааннын аалын ү ш долгандыр бузээлеп келген.

Тон-Аралчын Хааннын Тоолай-Чечен кадыны элей Йерген хартыга хевин септеп-селип кааш, ал дын домбуга ак шайын хайындырып кудуп алгаш, аъш-чемин делбергей тудуп алгаш, бег, кунчуунун мурнунга сө гү рээш:

— Арзайтының кырында алдын кудуктан суг ижер деп келгеш, алдын шалбага киргеш, ө лү ртү п каар чазып турумда, силернин оглу нар адырып ал- ган чү ве. Силернин оглунар Тон-Аралчын Хаан-биле ажыл кожуп амыдыраар деп олурумда, силернин оглунарны бээ кижи, Шулбустугнун оран черинди- ве чаа-чалбак бо^ган деп мегелеп чорудупкаш, Кы­зыл чинзелиг бег мени тудуп алыр деп келди. Си- лерге куткан сускунум бо болзун, чооглап кө рү ң ер. Мен-даа боларга кайын туттурар' мен. Экер-эрлик Тон-Аралчын Хаан бир шагда чедип келир чадавас, чедип келзе, мээн соомдан истээн херек чок, аалын- та ханы хоюг олурганы дээре деп сеглээр силер, —• деп мону чугаалааш, ө ө нге чанып келгеш, куш хе­вин кеткеш, дээрдиве ужуп ү не берип-тир.

Тоолай-Чечен кадын чер ортузу бар чыткаш, хая кө рнү п кө ө рге, кызыл чинзелиг бээ хараган дег малый калбарты сү рү п, хая дег эдин овайты чү дү - рү п алгаш, бег-кунчуун катай хаара алгаш, чоруй барган чү вен иргин ийин

Тоолай-Чечен кадын бар чыда: „Бир шагда Тон- Аралчын Хаан чедип келгеш, мени сү рү п элээр-тү - рээр чадавас боор, мээн анаа берген бады-тангы- -раам бар чү ве болгай, Тон-Аралчын Хаан чедип келзе, Ачылыг башкыны таварыыр чадавас, анаа сеглээш чоруур-дур“ деп бодап келгеш, Ак-Ойда саадаан’Ачылыг башкыга баргаш, сө глээн иргин:

— Арзайтынын кырыйда алдын кудуктан суг ижер деп келгеш, алдын шалбага киргеш, ө лү ртү п каар чазып турумда, Тон-Аралчын Хаан амы-тыным алган чү ве, Тон-Аралчын Хаан-биле «жыл кожуя амыдыраар деп олурумда, Тон-Аралчын Хаанны

кижи Шулбустугнун оран чериндиве чаа-чалбак болган деп мегелеп чорудупкаш, мени тудуп алыр деп келирге, дезип ү ндү м. Чоруп ора хая кө ө рү м- ге, Тө н-Аралчын Хааң ның аал-оранын, мал-маганын эжелёп-олчалап алгаш барды. Экер-эрлик Тон-Арал? чын Хаан бир шагда чедип келзе, Тоолай-Чечен ка- дын дээрдиве ү не берди деп сө глээр силер. Мээң ачам кончуг кижи болгай» мени истээн херек чок, адан-иенниң сёө гү н тып тудуп, кагзынза эки боор дээр силер. Ынчаарга мону Тон-Аралчын Хаанга дамчыдып берип кө ө р Силер, —дээш, оң холунга чо- раан билектээжин уштуп кааш, чоруй барган-даа чү вези иргин ийин.

Шыяан ам, Тон-Аралчын Хаан та чежеге, та кажага чоруп келген чү ве, кыш болганын хыраадан билнп, хылырадыр челип, чай болганын шалың ын- дам билип, шалырадыр челип чорааш, Шулбустуг- иуи оран черинге чеде берген-даа эр чувези иргин ийин.

Шулбустугнун оран черинде чаа-чалбак-даа болбаан, куйт дээр кускун-даа чок, сайт дээрсаас- кан даа чок мындыг-даа оран болгаи-дыр эвеспе.

Тон-Аралчын Хаан: , Чү нү ынча дээр бег боор^-? * деп бодап, дилеп чоруп берген йү вен Иргин.

Мугур ү ш хонукта дилей келгещтнн бир черге чоруп чорУурга, кажан шагда ү релгён чамырыккуу бажын туруп турган-дыр эвеспе.

Тон-Аралчын Хаан, оран чуртка баарга, бег: — Чү нү ү реп-талап кагдын^—-деп айтырарга, чү нү сө глээр боор, мойу-даа болза, ү реп каар-дыр, — деп бодап келгеш, чамырык куу бажынны аът кы- рыидвн буза соптарга, кара ширээ кырыида хү лер колду хып турган-дыр эвеспе.                                                                              ¹

. Колдунун иштинден берзенип каапкан чанагаш •олг ү «е халып келгештин, кыйгырбышаан, колдуну Йф долгандыр чү гү рерге, аъттыг, бсюлуг бир чү с бажындан туруп келгеш, ийндол^

4МН

гд^дыр чү гү рерге аъттыг, боолуг ийи чү с шериг, ү ш долгандыр чү гү рерге аъттыг, боолуг ү ш чус шериг туруп келгеш, Тон-Аралчын Хааннын аъдын, бодун адмп-боолап-даа туруп берген чү вең иргин ийин.

Тон-Аралчын Хаан дү к-тү мен амытанны адар- боолаар-даа аайын тыппайын, аъдының кырындан кайгап туруп ап-тыр эвеспе.

Бора-Хү лү к былгыргылааш:

— Соонда, мурнуң да, хажыыларында эдерткен хамык улузун дооза ө лү ртү п кагды ышкажыл, сен дын кара чааскаан арткан-дыр с^н. Бир эвес час- пас адар болзуң за, дө ө хып турган хү лер колдунун белдиринин дап-дал-ортузундан ү зе адывыт, оон башка бо ара-амытанны адып-боолап-даа турзунза, катап дирлип турар, —деп чугаалап-даа туруп-тур эвеспе.

Тон-Аралчын Хаан „бо-даа болбас чү ве-дир* деп бодап келгеш, айлык черже арта халды бергеш- тнн, хып турган хү лер колдунун белдиринин дап- дал-ортузундан ү зе адып дү жү рү птерге, имнгейнип, адып-боолап турган дү к-тү мен шериг чангыс угда калбаш кылдыр барып ушкулааш, ө лгү лээн-даа чү - вен иргин.

Тон-Аралчын Хаан огун барып алгаш, бодуиун •лген улузун диргизип-даа ал ганда чок, аал-чуртун- че эзп чоруп каан чү вен иргин ийин.

1" а чежеге, та кажага чоруп келген чү ве, чер ортузу чедип орда, денгү р ак шары мунган, улуг ак таалын артынган, сегел салы курлак четкен, азыг салы актин ашкаи ашак кижи Тон-Аралчын Хаанга ужуражып келген.

Ашак амыр-мендизин айтыргаш, дү же халааш, таалынын чангыс холу-биле дү жү ргеш, оозунун кы- рынга сандайланып ора, Кызыл хө ө ргезин уштуп су пуп:

— Чаа, огдум, барган чаан бастыиды бе? —деп |йтырып-даа орган чү вең иргин ийин»

— Бастынды, —деп Тон-Аралчын Хаан мындыг- даа харыылап орган.

Ашак олура:                        «

— Чаа, оглум, куруг чуртунга баргаш, ырман сындын, чажын чандын халак. Ак-Ойда саадаан Ачы- лыг башкың дан чү ү -даа чү вең ни оон дың нап алыр сен, —деп чагааш:

— Таалынымны арта каап берип кер, —деп-тир эвеспе.                                                           '

* Тон-Аралчын Хаан ашактын чацгыс холу-биле дү жү рү п алган таалынын ийи холдап арай боорда арта каап берген. Аша! к аъттанган соонда, черже- даа киргени билдирбейн, дээрже-даа ү нгени кезү л- бейн, чиде хона берген-даа чү вең иргин.

Тон-Аралчын Хаан: „кандыг аай элдеп ашак боор, ол чү ү деп чугаалаары ол боор, чангыс хол­дап дү жү рү п алган таалынын ийи холдап арай боор­да арта кагдым, кандыг элдеп чоор, а боду кай- наар чой баары ол ашак боор? “ деп бо'дап, аъттан- гаш, халдып чоруп каап-тыр эвеспе.

Тон-Аралчын Хаан аал-чуртун-даа барып кер- генде чок, Ак-Ойда саадаан Ачылыг башкызынче хап чоруп каан. Чеде бергеш, аъдын багЛааЖынга баглааш, Ачылыг башкызындан чү ве айтырар дээш тейлеп-ле турган.

Ачылыг башкызы Тон-Аралчын Хааннынхилин- чек ү ү лгеткенинден кррткаш, чү нү -даа чугаалавайн олуруп-да турган чү вен иргин.

Тон-Аралчын Хаан ү ш хону кт а тейлея келге- нинин соонда, Ачылыг башкызы олура:

—* Кызыл чинзелиг ^гбээн кижи сени ө лү ртү п кагзын дээш, Шулбустугнун оран чериндиве чаа- чалбак болган деп мегелеп чорудупкаш, Тоолай-Че- чен кадының ны тудуп алыр дээш келирге, кадынын дээрдиве ужугуп ү не берген-дир. Хамык аал-оранын- ны, ак малынны куйт дээр кускун чок. сайт дзэр

сааскан чок кылдыр олчалап-эжелеп алгаш барган- дыр. „Экер-эрлик Тон-Аралчын Хаан бир шагда че- дип келзе, Тоолай-Чечен кадынын дээрдиве дезип ү не берди деп сө глээр силер, мээн ачам кончуг кн- жи, меня сү рген херек чок, адаң -иеннин сө ө гү н тык тудуп каар сен, мону Тон-Аралчын Хаанга бээрсен дээш, Тоолай-Чечен дангына он холунун билектээ- жин уштуп кааш, чоруй баарды" деп чугаалатты. Чаърт ыяш-даа сынар, чалым хая-даа бустур, Кур- бусту хааннын орукта ү ш доскуулу база бар, ону эртери берге дээр чорду, —деп чугаалаан иргин.

Тон-Аралчын Хаан ыыт-даа чок ү нгеш, аъды- нын чанынга кээп, тапкылап ора: „аал-чуртка баар- га, чү ү -даа чок, елзе-даа чангыс бодум ыйнаан, Ар- зайты тайганын кырындыва ү нгеш, алдын, мө ң гү н кудуктарны манаар-дыр, Тоолай-Чечен дангына оон кээп чунар-ла ыйнаан бо“, деп бодап келгеш, алдан бир мыйыстыг Хү лү к-Боразын мунгаш, Арзайтынын кырындыва хей илби-биле тос каът челээш тыр- тыргаш, ©он кыры-биле кырладып ү не берген чувкн кргин.

Тон-Аралчын Хаан Арзайты тайганын кырындэ. алдын кудуктун, менгү н кудуктун чанынга баргаш, аъдын • киженнеп салгаш, Тоолай-Чечен дангынаны манап олурган чү вен иргин ийин.

г Тон-Аралчын Хаан бир ай иштиндв удувайн, чем-аъш-даа чивейн олуруп келген,, чуу-даа чок боорга, бир ай дооступ, чаа ай ү нү п турда, аъдын, куу аът мыяа кылдыр хуулдургаш. боду куу тере- знн бооп хуулуп туруп алган чувен иргин.

Тоолай-Чечен дангына челээш тыртынгаш, оон туттунуп бадып ора, чыт каккаш, дедир ү не берген.

Аалынга баргаш, Тоолай-Чечён дангына шивиш- КННИН-                                              »

— Алдын домбуга алдын кудуктан, менгун дом- буга ммнгум кудуктан суглап эккел, олкудуктар лштуыг чү ве-дир, мен ынаар барып шыдавас-тыр ж

мен*Шаанда ол кудуйтарга чорааш, туттурган-даа кижнбол гай мен, -—деп айбылаан-даа чү век иргин вйии.

Шивишкин алдын домбузун, мө нгү н домбузун тудуп алгаш, алдын кудук, мө ң гү н кудуктарга че- дип келген чү вёң иргин.

Шивишкин кудуктарга чедип келирге, кудук- тарнын аскың да бир кижи олурган.

Кудук аскында олурган кижи:

Кырган кижи уза албас, кире бээр апарган кудуктар-дыр, силерге сугну мен узуп берейн, — дээщтии, алдын кудуктан алдын домбуга сугну ус- каш, алдын билектээжин домбунуң дү вү нге суп каан-даа чү вең иргин ийин.

Тои-Аралчын Хаан тура:

— Силер чеде бээринерге, Тоолай-Чечен дан­гына: _ячыдыг чуве чуу-дур? “ деп айтырар эвеспе. Ыяча дээрге, „хой чылгы суг ижип турган боор, бир кудукта мыйыстыг мал дү жү п ө лү берген чы- дыр, оон чыды боор, ол малды уштуп чадап каг- дым“, дээр силер. „Кижээ душтун бе? ^м деп айты- рар боор, „черле кижээ душпадым**, дээр силер, — я& л чагып’чагып, шйвишкннин чорудуп-даа турган чү вези иргин ийин.

Шивишкин чеде бээрге, Тоолай-Чечеи дангына:

— Кудуктарда чыдыг чү ве чү ү -дү р? —деп айты- рыя-тыр.                       \

Шивишкин олура:

— Хой чылгы кудуктардан суг ижип турган боор, бир кудукта мыйыстыг мал дү жү п ёлген чы- дир, —деп харыылап-тыр.

Дангына олура:

— Мыйыстыг мал деп чү ң боор, инек эвес, мыйыстыг мал турар боор бе, алдыы оранда Тон- Арадчын Хаанныц алд«и бир «дыр мыйыстыг Кү лү к- Бора гъдыадан банка мыйыстыг мал бвр эвес, му-

мм

дум туң чаиында кмжи бар-дыр бе? —деп айтырып- даа оран чү вен иргин ийин.

Шивишкин олура:

— Кижи-даа чок чү ве-дир, —деп харыылап каап- тыр эвеспе.

Тоолай-Чечен дангына:

— Чунуп алыйн, алдын домбуда сугну халумга мудуп бээйт, шивишкин, —дээрге, шивишкин алдын домбудан сугну даң гынанын холундува кудуп бе- рип-ле турган, адак сеелү н кудар орта, алдын би- лектээш, Тоолай-Чечен дангынанын холун орта кээп дү шкен.

Тоолай-Чечен даң гына алдын билектээшти квө р- ге, „Тон-Аралчын Хаанга /бээр силер“, дээш, Ак- Ойда Ачыяыг башкыга берип каан билектээжн бол^ ганын танып каан чү вен иргин.                                                >

— Кижи кө рбедим деп чү ң ү л, шивишкин. Ал- дыы оранга чорааш, елү п каар чазып чорумда, ты- иым алтеи Тоң -Аралчын Хаан ол кудукта кедеп чы- дэры ол-яур. Ооң аъдындан ө ске мыйыстыг аътбар эвес. Ол аът канчап кудук^а дү жү п* елү п каар чоор. Сен черле кижи кврген< юор сен, чажырбайн свглеп квр. Тоң -Аралчын Хаан мени с^эү п кел чы- лвр-дцр. барыи душпааже хоржок-тур, че чои ыыг- ягавяйн ор сея. Сен черле бир кижиге душман боор аея, ~-деп дакгына шамкай оруп берген^ир эвеспе.

Шивишкин ора:

— Кижи кө рбедим, —дээрден ө Ске чү иү -даа сег- левээн-дир.

Тоояай-Чечен дангына аъш-чемин кылып белет- кеп алгатй, челээш тыргкаш, кырлап чораяш, алдын кудукка, мө нгү н куйукка чедип келген.

ТоН“Аралчын Хаан, алдан бяр адыр мыйыстыг Хү лү к-Боразын киженнээш, оъткарып алган, бону карара када берген, алдын кудуктуң, мвң гү н кудук^ туң чанында бо олурум-тур эвеспе.

Тоолай-Чечен дангына амыр-мендизин айтырбы- шаан, белеткеп алгаш келген аъжы-чеми-биле Тон- Аралчын Хааины ашкарып-чемгерип турган чү вен ■ ирг ин. _х •                                            •

Тоолай-Чечен дангына олура:

—- Сен чорутканын сооида, Кызыл чинзелыг бег, меня тудуп алыр, сээн аал-чуртунну эжелея- олчалап алыр дээш келирге, куш хевим кедипкеш. дезип ү ндү м. Ү стү ү ораиче ү нү п бар чыда хая кер- иү рү мге, ак малынны, аал-оранынны эжелеп-олчалая алгаш баарды. Дээрдиве ыыт-дааш чок ү нү п чоруй баарга, кайын тааржыр деп бодап келгеш, Ак-Ойда Ачылыг башкыга бо дугайын чугаалааш, бо алдыи билектээшти сени ү релгиже эдилезинг дээш, кааж- чсан мен, —деп Тон-Аралчын Хаанга чугаалап олу- руп-тур эвеспё.

Тон-Аралчын Хаан олура:

— Ачылыг башкыга ужурашкаш, алдын билек­тээшти эккелгеш, сээн алдын домбун иштииге сук- < каш, чорудупкан мен, —деп орда, Тоолай-Чечен дан­гына ү зе Кирип:

— Мээн адам-даа кончуг кылыктыг кижи бол- гай, сен ай’ынаар ү нген херээн чок.; Харынмал- маганын, аал-оранын барып ап ал. Ынаар ү нер-даа дээринге, орукта ү ш доскуул база бар. Мээн изим истээр, соом срннаар диве, —деп чугаалаан олуруп- тур. ¹     '

Тон-Аралчын Хаан олура:

— Мал-маган, аал-оран, ада-ие-даа канчаар Сээн соондан сү рү п чорааш, елзе—ө лү йн, дирилзе— дирлвйн, —деп харыылап олуруп-тур эвеспе.

Тоолай-Чечен дангына:

— Доскуулдарны эртер арган чок. Ону эрте- даа берзинзе, ү ш катан чаннык дү жү рү ясе {канчаар сен? -—деп айтырып-тыр.

Тон-Аралчын Хаан олура:

— Мен-даа доскуулдарны кайын тоор мен. Чай­ник дужурзе, база-ла ажырбас боор мен, —дээрге» дангына:

— Бодунну бодун бил, —дээш, дээрдиве солан- гы тырткаш, ону кырлап ү не берген чү вең иргин КЙин. ,

Тон-Аралчын Хаан-даа Хулук-Боразын муигаш, Сү мбер-Ууланын кырынга халдып ү не бергеш, хө й илби-биле дэзрден солангы дужургеш, ону еру хан унуп каан чувен иргин ийин.

Шыяан ам, Тон-Аралчын Хаан устууоранга уне бергеш, халдып бар чоруурга, ийи тайга дег эгер, каэар ийи ыт:

— Аъдын елурер, бодун елурер, —дижип кээп- тирлер эвеспе.

Тон-Аралчын Хаан алдын допу ржак кымчызы- биле ийи ыттын моюннарын оора шапкаш:

г. —• Бо уеде чугаа болзун, сонгу уеде тоолга ка- тышсы№, алдыы оранга коъдан ээрер ыттар бол­зун, —дээш, алдыы оранче дужур октап бадырыпкан- даа чувен иргин.

Оон ынай халдып бар чоруурга, ийи Хан-Хере- ти куштар:

— Аъдынын саадын, бодунун саадын узе те- вер, -—дижип, ылыйып-кылыйып кээп-тирлер эвеспе.

- Тон-Аралчын Хаан кадан болат улдузу-биле куштарны моюннарын оора шапкылааш:

—Бо уеде чугаа болзун, сонгу уеде тоолга катышсын, бо оранный кужу безин кижи чиир деп чузу боор, алдыы оранга чуу-биле уруг-дарыг со- туи чуглеп адар, эзир деп куш болзун, —дээштин, алдыы оранчехоктап бадырыпкан-даа чувен иргин.

Оон ынай халдып бар чоруурга, дерт даванын- да дерт хылыштыг, азыгларында сес хылыштарлыг ийи ак бу ура:

— Аъдын, бодун бдура дайиаар, —деи кээп- тирлер эвеспе.                                                          ’

Тон-Аралчын Хаан кадан болат ү лдү зү -биле мо- юннарын одура шапкылааш:

— Бо уеде чугаа болзун, солгу уеде тоолга катышсын, бо оранның малы безин кижи чиир деи чү зү боор, алдыы оранга аян кылырда аштавас- суксавас теве мал болзун, —дээштин, даваняарында, азыгларында хылыщтарын ү зе шапкылааш, алдыы орание октап бадырыпкан-даа чү вең иргин.

Оон ынай халдып бар чоруурга, изиг Кызыл демир кижи:

— Сени эртирбес, елурер мен; -—дээш, Тон- Аралчын Хаанны сегирип ап-тыр эвеспе.

Ийи кижи-даа хү режип-ле ү нү п-тү р.

Тон-Аралчыи Хааннын долгандыр донуруп ад- ган тОс каът дожунуң чаң гыс каъдынга чедир^эриж келгенинин соонда, изиг демир кижи дазырткайын- дыр бустугулдп чаштагылай бергилээн-даа чувеи иргин ийин.

Тон-Аралчын Хаан доскуулдарны ^ртни алглж, кидис хевенектиг, таа^ылыг чаваалыг оол боря хуу- луп алгаш, Тоолай-Чечен даң гынаның аалынга чеде берип-тир эвеспе.

Багай таагылыг чаваазцн баглаашка багдад кааш, дангынаның ө ө нге кйре берген.

' Тоолай-Чечен даң гына олургаш:

— Кайыын бээр келдин, бо оранга алдыы ррм- нын кижизи келбес ужурлуг чү ве болгай? —ден ай- тырып олуруп-тур.

' Кидис хевенектиг оол олура:                              '

— Оран кезии чоруур оол-дур мен. Бызаа ка- даргаш, быдаа иже^ чер болза, кой кадаргаш, хойт-; пак ижер чер болза д^п дилёп’чоруур кижи мен, — деп харыылап олуруп-тур.

1«

Дангына-даа чү зү боор, оолга сарыг суг куту- руп берген-даа чү вен иргин ийин.

Биеэ оол хү нзедир орган черинден турбайи олура хү нзээш, кежээзинде Тоң -Аралчын Хаан боду бооп кө зү лген иргин.

Тоолай-Чечен даң гына алгырыпкаш:

— Кончуг-ла кижи-дир сен але, мени дея < •- рааш, ө лү р тынын-даа, ө зер назының -даа сагынмас, хамык доскуулду база эртип келген, ам канчаар дээр боор, ачам дынназа, ат кылыр-ла-дыр, ачамга бодун бооп кө зү лбейн, манаа келгениң дег хуулун албаажаң че хоржок, —деп мындыг чагаан чү вен ир­ гин ийин.

Ийи-ү ш-даа хонганынын соонда, бир эртен Тон- Аралчын Хаан Тоолай-Чечен дангывага:

— Чеже чаштынар боор, ачаң га сен барыш сө гле. Ө ө вү сте самдар бол келди^, бызаа кадарары эки, быдаа ижери быжаргай, хой кадарары койчуг, хойтпак ижери коргунчуг кижи-дир де, —деп чагыш олурү п-тур. ,

. Тоолай-Чечен дангына адазынын эргээзинче кы- лаштап чоруй барып-тыр.

АдаЗының ө ө нге баргаш, шай ижип олура:

— Алдыы орандан ө ө вү сте самдар оол келди, бызаа кадарары эки, быдаа ижери быжаргай, хой кадарары кончуг, хойтпак ижери коргунчуг оол- дур. Хбюнар, бызааң ар кадарып кө рейн дээр оол- дур, ачай, ^т-дёп-даа чугаалаан чү вен иргин.

Хаан боданып олура..

— Ээ хай, уруум, алдыы орандан ү нү п кёлир чү ве кайда боор, аржыктыг, тү вектиг чү ве-дир он. Ол самдар чү вең ни ам эртен инек саар ү еде Ыдык- Тейже ү ндү рү вү т. Ол. чү веге чаң нык дү жү рү п каап- тайн, —деп уруунга чугаалаан-даа чү вең иргин ийин.       I

Тоолай-Чечен дангына чанып келгеш, Тон-Арал- чын Хаанга:

— Ачам мынча дээр чү ве-дир: алдыы орандаи ү нү п келир чү векайда боор, аржыктыг, тү вектиг чү ве-дир он. Ол самдар чү вени ам эртен инек саар ү еде Ыдык-Тейже ү ндү рү вү т. Ол чү веге чаннык дү - жү рү п кааптайн деп олур. Канчаар кижи боор сен? Мен ооң арга-хоргазын тыппас-тыр мен, —деп чу- гаалаан чү вең иргин.

Тон-Аралчын Хаан олура, кадынынга:

— Кижи муң гараар чү ү боор ында, —деп чугаа^ лааштың, тос кудургазын, тос хендү ргезин кө ктеп- даа алган чү вең иргин.

Тон-Аралчын Хаан эртенинде, инек саарының мурнуу чарыында тура халып келгеш, алдан бир а дыр мыйыстыг Хү лү к-Боразын тос кудургазы-биле кудургалап, тос хө ндү ргези-биле хө ндү ргелеп туруп ээертээш, аъттангаштын, Ыдыктыг-Тейнин кырынга ү нехалды бергеш, манап турда, соң гу чү ктен ке- век кара будут сырлып кээп, бир кызаш дээш, бир чаннык дү жү рерде, чү с бирнин черинге халдып ба- рып дү шкен. Чаннык Тон-Аралчын Хаанның куруг орнунга барып дү жү п, Ыдык-Тейни ерттендир чй» кире берген чү вең иргин.                                                                               Ц

Тон-Аралчын Хаан, Ыдык-Тейнин кырынга баз» ^атап халдып ү не берген. База катап кара будут тыртып келгеш, чаннык дү жү рер орта, база чү с бирнин черинге халдып барып дү шкен. Чаннык То|й-Аралчын Хааннын куруг орнунга барып дү жү п, Ыдык-Тейни ерттендир чип кире берген чү век иргин.

Тон-Аралчын Хаан Ыдык-Тейнин кырынга база катап халдып ү не берген. База катап кара будут тыртып келгеш* чаннык дү жү рер орта, база чус бирнин черинге " халдып барып дү шкен. Чаннык Тон-Аралчын Хааннын куруг орнунга барып дү жү п, Ыдык-Тейни ерттендир £ чнп кире берген чү вең иргин.

Тон-Аралчын Хаан ү ш айыылдың ү жээлдирзин эртирип алгаш, Ыдык-Тейде -дү шкен октарын шуп тү зун бө лү п алгаш, боду бооп кө стү п алгаш, Кур- бусту хаанга:

— Херектиг чү вең бе, херек чок чү вең бе? — деп, хорадавас боду хорадап, ажынмас боду ажы- нып халды бергеш, чыып алган хамык октарын Курбусту хаанның ө ргээзин долдур чажыпкаш, ө ө н- ге барып дыштанып чыдып алган-даа чү вен иргин ийин.

Курбусту хаан кортпас боду орта коргуп, сү р- гевес боду орта сү ртеп, алдын аастыг кара кө гээр- жиинге арага-дарызын куткаш, уруунуң ө ө нге боду кээп, кү дээзи Тон-Аралчын Хаэнга алдан ама ак ка­ла ан туткаш:

— Кылыктыг бак кижи болгаш, эки кү дээмче чаң нык дү жү рү п туруп-тур мен, мээн багым ка- жырбас силер, кү дээм, —деп бараалгап-даа турга» чү вең иргин ийин.

Тон-Аралчын Хаан катынга харыы кылдыр чү - ве-даа ыыттаваан.

Курбусту хаан кү дээзи Тоң -Аралчын Хаанга< арагазын сө ң неп туткан Тон-Аралчын Хаан каты- ның берген арагазын ө рү -куду-даа' сунмайн, ижип- кен чү вең иргин.

Катылышкылар-даа а^-на узун чугаазын чугаа- лажып, улуг каткызын катыржып, арагалап олуруп. алган-даа чү вең иргин ийин.

Курбусту хаан кежээликтей вргээзинче чанып чоруй барып-тыр эвеспе.

Бир эртен, Курбусту хаан, кү дээзин кел ден, кижи ыдыптып-тыр.

Хаан катынын ө ргээзинге Тон-Аралчын Хаан кире бээрге, шай кудуп-тур.

145 <

Тоң -Аралчын Хаан шайлааш. ү нер деп орда. хаан каты:

— Оран-чурттуг кижи чанар-ла сен ыйнаан, ол чанарың да, кадайынны алгаш чанар-ла сен ыйнаан оглум. Ынчаарга, алдыы оранда Адыгыр-Кара-Ман- гыс бар-дыр, шагны амыратканнай амыржыдып, он\ барып базып кааштын кел, оглум. Ол маң гыс чер иштинде кижи сиири-биле хү лү тү нү п алган чыдар чү ве. Оозу ү стү р болза, оранны аң дара тептер чү - ве-дир, —деп чугаалап-тыр эвеспе.

Тон-Аралчын Хаан тура:

— Хаан кижи айбылап орда, карачыл кижи канчай ың айым дээр боор, барайн, катым, —деп чу гаалааш, аъттангаш, ө ө нче хап кээп-тир эвеспе.

Тоолай-Чечен дангына олура.

— Ачам чү нү чугаалай-дыр^—чеп. Тоң -Арал- ‘чын Хаанны айтырып-тыр.

Тон-Аралчын Хаан:

— Хаан катым, алдыы’ оранда Адыгыр-Кара- Маң гыс бар, ону базып кааш кел. Оон соонда ке дайын алгаш, чанар сен дээр чү ве-дир, —леи ха- рыылап-тыр.

Тоолай-Чечен даигына олура:

— Ачамнын сагыжы кара кижи болгай. Сени •елү рер дээштиң ынаар айбылааны ол-дур. Ынаар баарының * орнунга, мээн адам, иемни аайлагылап йаапкаштың, мени алгаш бар, —деп чугаалап-даа олуруп-тур.

Тоң -Аралчын Хаан олура:

— Сээң адаң, иенни кандыг нү гү лдү г дээштин елү рер боор, Адыгыр-Кара-Маң гысты базып каар бооп берген аксым бар. Эр кижи соругдаан соруун- га четпес болза, соң гу назында дө жек-ширтек чү дү рер дө нгү р кө к буга бооп тө рү ү р чү ве дээн. Ам эртен ынаар чоруур кйжи мен, -—деп чугаалап-тыр эвеспе.

Даң бажы пар шакта Тоң -Аралчын Хаан алдыы орандыва солаң гы дү жү ргештиң, оон кыры-биле «ырладып халдып бады барган чү вен иргин. Алдыы оранга чедип келгеш, бир-ле черге маң гысты дилен чоруп чоруурга, чү с лама сымыранчып кылаштажын чюрааннар.

Тоң -Аралчын Хаан ламаларга ужурашкаш;

— Каинаар баарың ар ол? —деп. айтырып-тыр. Ламаларның бирээзи тургаштың:

— Чү с кижи баары тып алыр дээи/ чор бис, — деп харыылап туруп-тур.

Тон-Аралчын Хаан тургаштың:

— Ону канчаарынар ол? —деп айтырып-тыр -энеспе.

Ламаларның бирээзи тургаштын:

~ Адыгыр-Кара-Маң гыска бээр дээштиң ынчап чюр бис. Бежен кижини ө лү ргеш, баарын бо ап дар бис, —деп-даа сө глеп туруп-тур.

Тоң -Аралчын Хаан тура:

— Адыгыр-Кара-Мангыс деи чү ве кандыг чү вел^ Ок-боо дың ныр чү ве бе? —деп айтырган чү вен иргин.

Ламаларның бирээзи тургаштың:

— Адыгыр-Кара-Мангыс чер иштинде, кижи сиири-биле хү лү тү нү п алган чыдар чү ве. Адыгыр Кара-Маигыс чү с хонгаш-ла чү с кижинин баарын чиир амытан-дыр. Эртен чү с кижиниң баарын ап- парып бээрге, ону чиир, хү н хө ө реп чорда, маң гыс эжаарап чыдып алгаштың, „ удудум-удудум “ деп хаарыктай бээр, ол удувааны ол болур, „удувадым- удувадым" деп хаарыктай бээр, ол удуй бергени ол болур. Удуй бергенде, Адыгыр-Кара-Маң гыстык ийи хавааның аразынга ийи хү лер буга келгеш, кат тажьш келир орта, ийи моюн дө зү нден катташтыр ү зе адыптар болза, маигыс ам ө лү п болур. Оон башка Адыгыр-Кара-Маң гысты канчап-даа ө лү рер фга чок, шулу шой чү ве болгай, —деп харыылаан чү вең иргин ийин.

Тон-Аралчын Хаан тура:

— Адыгыр-Кара-Мангыска мени эдертип чеди- ре бериң ер, чү с кижи баарын мангыска аппарып бериң ер. Оон соонда оон ырай беринер. Ону ө лү - рер кижи мен-мен, —дел ламаларга чугаалаан иргин.

Тон-Аралчын Хаанны ламалар, Адыгыр-Кара- Мангыстын чанынга эдертип чедире бергеш, чү с кижинин баарын мангыстын аскындыва киир каап берип-тир эвеспе.

Адыгыр-Кара-Маң гыс чү с кижинИИ баярын чипкештин:

— Ам чү с хонгаш, чү с кижинин баарын чиир^ мен, —дел чанчатынып чугааланып чыдып-тыр.

Тон-Аралчын Хаан тура:

— Ойлер чоруй баргыланар, ламалар, Адыгыр- Кара-Мангыстын бажын мен билгей мен аан, —дел чугаалаан иргин.

Ламалар-даа корга-бара халчып чоруй баргы- лаан чү вен иргин.

Тон-Аралчын Хаан эртен тыртынган боду ке- жээге дээр, кежээ тыртынган боду эртенге дээр тыртынып, Адыгыр-Кара-Мангысче кезенип _ч туруп берген чү вен иргин ийин.

Таптыг-ла хү н хө ө реп чорда, Адыгыр-Кара-Ман- гыс ожаарап чыдып алгаш, „удудум-удудум" дел хаарыктаанынын соонда, „удувадым, удувадым" дел хаарыктай бээрге, ийи хаваанын аразынга ийи хү - лер буга каттажып келген. Кезенип чыткан Трн- Аралчын Хаан буганын моюннарын катташтыр ү зе адып дү жү рү пкеш, чү с бирнин черинге халдып ба- рып дү шкен.

/ Адыгыр-Кара-Мангыстың ханы ой черлерни ку­ду дамырак кара суглар дег, чу глуп бадып чыдып- тыр эвеспе.

Мангыстын амызы ү стү рде, ү стү ү оран твктү бер чазып, Курбусту хаан шай ижип ора, шай£ ыг

14«

аяан ширээ кырынга тургуза соп каар орта, аяк- та шайы тө ктү бер чазып чайгыла берген.

Курбусту хаан мең неп:

— Тон-Аралчын Хаан-биле кижи бержип бол- бас амытан-дыр. Адыгыр-Кара-Маң гысты ө лү рү п каанты, —деп чугаалап орган чү вези иргин.

Тон-Аралчын Хаан халдып баргаш, огун алгаш, ү стү ү орандыва ү не халдып келгеш, Курбусту хаан катынга барып:

— Адыгыр-Кара-Маң гысты ө лү рү п кагдым, хаан. Мен ам чанар кижи мен? Бө лү к чурттуг, бекпек малдыг кижи мен, даң гынаң арны алгаш, чорууйн, — деп чугаалап туруп-тур.

Курбусту хаан олура:

— Аныяк кижи дыка далаш чорбас, оглум. Сени база бир черже айбылаайн. Адыгыр-Кара- Маң гыстын ачы-тө рели болур Хү лер-Маң гыс бар, ону ө лү рү п кааштың кел, оглум. Чү вени амыржыт- каннай амыржыт. Оон кээриң ге, дү нде дү н чок, хү нде хү н чок, чер-чуртуң че кө жү п бадар сен. Мында чү ү -хө ө нү мен белеткеп турайн, —деп чугаа- лаан-даа чү вен иргин ийин.

Тон-Аралчын Хаан оргаштын:

— Ындыг-дыр, хаан, Хү лер-Маң гысче барып кө ө р-ле бооп-тур мен, —деп харыылааш, ө ө нче хап чана берип-тир эвеспе.

Тоолай-Чечен даң гыназы олура:

— Адыгыр-Кара-Маң гысты ө лү рдү ң бе, канчан- дын? —деп мындыг айтырып-тыр.

Тон-Аралчын Хаан, кадынынга:

— Ө лү рү п иааш, кел чыда, катым сугга кир- дим. Катым база катап айбылай-дыр. Адыгыр-Кара- Маң гыстың ачы-тө рели Хү лер-Маң гысты базып кааш кел дидир. Чү вени амыржытканнай амыржыткаш, кадайың ны алгаш, дү н-хү н чок чанар сен, мында

хамык чү ү -хө ө ннү мен белеткеп турайн, —деп мону сө глеп олуруп-тур.

Тоолай-Чечен дангына олура:

— Ө лбээң бодуң ам ө лү р-дү р сен. Хү лер-Маң

: ыс дээрге, Адыгыр-Кара-Мангыстан артык шыдал- чыг чү ве болгай. Бут шуглаар мугулай деп чорааш_с ынчап ө лү рү ң ол бе? Ынаар баарынын орнунга, мээн адам, иемни дайычылап каапкаш, мени алгаш\ чоруй бар, —деп мындыг сө глээн.

Тон-Аралчын Хаан:

— Сээн адан-иең ни кандмг буруулуг дээш елү - рер мен. Хаан кижи айбылаарга, карачыл кижи кан чап олурар боор. Ө лү р-даа болза, чангыс бодум Ө лбес-даа болза, чангыс бодум. Ам эртен чоруур кими мен, —деп сеглеп-тир эвеспе.

Тон-Аралчын Хаан-даа чү зү боор, эртенгиний дан аткан пар шакта алдыы орандыва солангы дү - жү рү п алгаш, оон кыры-биле кырладып халдып ба­ лы барган-даа чү вен иргин ийин.

Тон-Аралчын Хаан алдыы оранга баргаш, Хү - лер-Мангысты тыппайн, бир-ле черте дилен чоруур- га, чү с шываганчы сымыражып кылаштажып чоруи- тур эвеспе.

Чү с шываганчыга ужурашкаш:

— Кай баарың ар ол боор, шываганчылар? — деп айтырып-тыр.

Шываганчыларнын бирээзи тургаштын:

— Чү с кижи баары тып алыр лээш чор бис, — деп харыылап сеглээн.

Тон-Аралчын Хаан тура:

— Чү с кижи баарын канчаарынар ол боор? — деп айтырып-тыр.

Шываганчыларнын база бирээзи тургаштын:

. — Хү лер-Маң гыска бээривис            ол, — деп-тар>

эвеспе.

Шываганчылардан Тон-Аралчын Хаан:

— Хү лер-Маң гыста ок дынныр чер бар чү ве бе? —деп айтырган.

Бир шываганчы тургаштын: '

— Чок чү ве. Хү лер-Мангыс дээрге, шулу боду \ү лер-биле бү ткен боор чү ве. Бис, чү с кижинин баарын аппарын бээривиске, ону чигеш, хү н хере- лииге оюрзап удуй бээр. Ол удуй бээр орта, дум- ’ууиун ийи ү дү нден ийи сыр чылан ү нү п келгеш, оон ооргазын дургаар ойнай бээр. Ол чыланнар ой­кав тура, каттажы бээрде, ийи моюннарындан ийи чү ве кылаш дээр орта, ону таварыштыр ийи моюн­нарындан катташтыр ү зе адыптар болза, ө лү р боор геп бодаармен, —деп туруп-тур.

Тон-Аралчын Хаан тура:

— Хү лер-Мангыска мени эдерти беринер. Чү с кижи баарын мангыска аппарып бергеш, оон соон- да оон ырай беринер. Ону ө лү рер кижи мен-мен, — деп шываганчыларга чугаалаан чү вен иргин.

Тон-Аралчын Хаанны шываганчылар Хү лер- Мангыстыи чанынга эдертип чедире бергеш, чү с. кижинин баарын мангыстьш аскындыва киир каап берип-тир эвеспе.

Хү лер-Маң гыс чү с кижинин баарын чйпкеш- тин:

— Ам чү с хонгаш, чү с кижи баары эккелбес болзунарза, силернин боттарынарнын баарынарны чиир мен, —деп чаң чатынып чыткан-даа чувези нргин.

Тон-Аралчын Хаан тургаштың:

— Силер чоруй баргыланар, шываганчылар. Хү лер-Маң гыстың бажын мен билгей мен-аан, —деп чугаалап турган чү вен иргин ийин.

Шываганчылар-даа корга-бара-ла халчып чоруй' баргйлап-тыр эвеспе.

Тон-Аралчын Хаан, эртен тыртынган боду ке- жээге дээр тыртынып, кежээ тыртынган боду эр-

тенге дээр тыртынып, Хү лер-Мангысче кезенип ту руп берген чү век иргин ийин.

Таптыг-ла хү н хө ө реп чылып келгенде, Хү лер Маң гыс оюрзап удуй берип-тир эвеспе.

Хү лер-Мангыстың думчуунун ийи ү дү нден ийи сыр чылан ү нү п келгеш, оон ооргазын дургаар ой- най берген-даа чү вези иргин.

Ийи сыр чылан ойнап тура, каттажы бээрде, - ийи моюннарындан ийи кылагар чү ве кылаш кын- нып келген, кезенип турган Тон-Аралчын Хаан ийи чыланның моюннарын катташтыр ү зе адып дү жү рү п кештин, чү с бирнин черинге халдып барып, дү жү п тү р эвеспе.

-Хү лер-МанГыстың ханы ой черлерни куду да- мырак кара суглар дег агып бадып чыткан чү вен иргин.

Маң гыстын амызы ү стү рде, кара чер андарлып, кө к дээр кээп дү жер чазып, хая-даш каң гырадыр чуглуп бадып, Курбусту хаан шай ижип ора, шай- лыг аяан ширээ кырынга тургуза соп каар орта, аякта шайы текту бер чазып чайгыла берип тур- ган-даа чү вең иргин.

Курбусту хаан олура:

— Тон-Аралчын Хаан-биле кижи бержип бол- бас амытан-дыр. Хү лер-Маң гысты ө лү рү п каапты Тон-Аралчын Хааннын теве-тергезин белеткевээже хоржок-тур, кадай, —деп дү вү реп чугаалап олуруп- тур.

Тон-Аралчын Хаан халдып баргаш, огун алгаш, ү стү ү орандыва ү не халдып келгеш, ө ө нге кээп дү жү п-тү р эвеспе.

Кадынынга чем кылдырып чип алгаш, Курбус­ту хаан катынга барыш                                                              ₍

— Хү лер-Маң гысты ө лү рү п кагдым, хаан. Мен ам чанар кижи мен, бө лү к чурттуг, бекпек малДыг кижи мен, дангынанарны бээр болзунарза, алгаш

чорууйн, бербес болзунарза, чааскаан чанайн, — деп-даа атынып-хорадап туруп-тур эвеспе.

Курбусту хаан олура:

— Ам чоруур сен, оглум. Кадайынны алгаш, чоруур сен. Алдыы оранны сен каракта, ү стү ү оранны мен карактаайн, оглум. Мал ортузу малдан ал, эт ортузу эттен ал, оглум, —деп оожуктуруп чугаалап оруп-тур эвеспе.

Курбусту хаан уруун, кү дээзйн айнын чаазын- да, хү ннү н экизинде, мал Ьртузу малый, эт ортузу эдин ү зү п бергеш, алдыы орандыва бадырып чору- дупкан-даа чү вен йргин ийин.

Тон-Аралчын Хаан алдыы оранга, алган кадайы, ак малы-биле бады келгеш, ө ө нү н орнунга еен хон- дуруп, ө ргү н тайгазынга малый ү ндү рү п, бир айда удуур улуг уйгузун удуп чыдып ап-тыр эвеспе.

Бир айда удуур улуг уйгузун удааш, бир эр- тен Тоң -Аралчын Хаан ү нү п кылаштап чоруурга,. Хү лү к-Бора аъды салыпкан чёринден ү ш базым бас-* паан, оъттаваан, бо туруп-тур.

Тон-Аралчын Хаан тургаштың:

•— Чоондуң, чоп оъттавайн тур сен, Хү лү к-Бо- ра? —деп айтырып-тыр.

Хү лү к-Бора тургаш:

—• Сен-не болгаш удуй бээр кижи-дир сен Мен удуур хамаан чок, боскумче оът-даа ашпас бооп-дур. Мээң мурнумга чоруур Буга-Кара маа- дыр, соомга чоруур Сойбун чок, пат чор мен, — деп-даа чугаалап туруп-тур эвеспе.

Тон-Аралчын Хаан алдан бир мыйыстыг Хү лү к- Боразын мунгаш, Кызыл чиң зелиг бээндиве хап чо- руп каап-тыр.

И^Бегнин коъданынын кыдыынга чеде бээрге, кыр ган ада-иези самдар ө глү г, чээрген чыын чорун чорааннар.

да

Ада-иезй бглун кө ргёш, ө ө рээштин ыглажын- сыктажып-даа турган чү вен иргин ийин.

Тон-Аралчын Хаан Кызыл чинзелиг бээниң ө ө н- ге халды бээрге, падырткайндыр.... барба ал- дындыва чаштып, сидирткейндир............................................. ширтек

алдындыва чаштып чыдырда, бегни кадайы-билё иелдирзин буттарындан туткулааш, ушта тырткы- лап эккелгилээш, дайзын^арны баскаш. кырган ада-. иезин, аал-оранын, мал-маганын кө жү руп эккеп-тир эвеспе.                              *

Тон-Аралчын Хаан база-ла ойр айда удуур улус уйгузун удуп-удуп, бир эртен туруп келгеш, ү нү п кылаштап чоруурга, 'Хү лү к-Бора салган черинден ү ш-даа базым баспаан, бо туруп-тур.

Тоң -Аралчын Хаан тургаштьш:

— Чоондун, чү ге оъттавайн тур сен, Хү лү к- Бора? —деп айтырып-тыр.

Хү лү к-Бора тургаш:

— Сен-не болгаш удуй бээр кижи-дир сен. Мен удуур хамаан чок, боскумчё оът-даа ашпас чү ве-дир. Мээн мурнумга чоруур Буга-Кара маа- дыр, соомга чоруур Сойбун чок, пат чор мен, ~ деп чугаалаан. ■ ■

Тон-Аралчын Хаан кадынынга маннан келгеш:

— Аг болду. кадын. Шулбустугнун оран че- ринге чаа-чалбакка чорумда, мурнумга чоруур Бу­га-Кара маадырым, соомга чоруур Суйбунум, ха- жыыларымга чоруур карактыг-одагалыг хааларым елү ртү п каан чү ве, оларны канчап диргизип алыр кижи боор мен? —деп мындыг сө глээн.

Тоолай-Чечен кадыны:

— Барып диргизип-ле алгай сен. Ам чеде бээ- риң ге, биеэ ү релик бажың ың чок турар. Ө лү рткен улузуң иун сө ө гү н тып алыры бергё. Бо ак аржыыл- ды ап алгаш. оон-биле оларнын сө ө гү н тып алыр сен. Бо кызыл аржыылды бодунга ап чоруур сен.

Биеэ хү лер колдун азыынга бичии саржаг чыдар, ону оларнын аскынга чаггаш? бодун ырай бээр сен. Бир эвес оон ырай бербээжиң че, олар сени дайы- чылаар апаар, —деп мону чугаалап-тыр.

Тон-Аралчын Хаан аштавас, суксавас аъжын- чемин ижип-чип алгаш. алдан бир адыр мыйыстыг Хү лү к-Боразын мунгаш, Шулбустугнун оран черин- диве булуттуг дээрнин адаа-биле, будуктуг ыяш- тын кыры-биле ужудун, эстедип чоруй барган чу- вен иргин ийин.

Та чежеге, та кажагё чсруп келгён чү ве; Шул­бустугнун оран черинге Тон-Аралчын Хаан чеде берип-тир эвеспе.

Биеэ ү релик бажыны-даа чок, эдеш дээр чуве- даа чок, мындыг оран болган иргин.

Тон-Аралчын Хаан ак аржыылын хиискидип- терге, ө лү рткен улузунун аъттарынын, боттарынын. сө ектери кө стү гү леп, боттары-ла эптешкилей берги- лээн. Кызыл аржыылын хиискидиптерге. колду азыынга саржаг хайнып турар бооп кө стү п келген.

Ө лү рткен улузун, аъттарын ү с-биле чагылап- каш,. ырадыр халды бергеш, кө рү п турун-тур.

¹ Ө лү рткен улузу тура халышкылап келгилээш,.. Тон-Аралчын Хаанче тыртынып, кезенгилей берги- леп-тир.

Олардыва Тон-Аралчын Хаан кыйгы салырга, арай боорда танааш, аъттарын мунгулааш, халды- гылап келгилээн.

Тон-Аралчын Хаан мурнунга чоруур Буга-Кара маадырын, соонга чоруур Сойбунун, хажыызынга чоруур карактыг-одагалыг хааларын эдерткилээш, халдып чанып. каан чү вен иргин.

Шыяан ам, чер ортузу хире хап чоруп орда, биеэ як буга мунган, кара таалын артынган, ак салдыг ашак бо уткуп хап кээп-тир эвеспе.

Ашак таалың ын чаң гыс холу-биле дү жү ргеш, Тон-Аралчын Хаан-биле мендилешкеш, тапкылажып ора:

— Оранны амыржыттын. Ам чана бээр-дир сен. Баарың га адаң —эртен, иен—кежээ ө лү р-дү р. Сө ө ктерин ө рттеткештин хө ө ржү дер сен, —деп чугаа- лааш:

Таалыным арта каап бээйт, оглум, —деп-тир эвеспе.

Тон-Аралчын Хаан ашактын таалынын арта каап бергеш:

— Кандыг-мындыг ашак боор силер? —деп ай- тырып-тыр.

Ашак тургаштың:

—- Чаң гйс дү не Чамбы-дипти ү ш долганыр ашак мен боор мен, —дээш, бугазын мунгаш, чер- же-даа киргени билдиртпейн, дээрже-даа ү нгени билдиртпейн барган-даа чү вен иргин.

Тон-Аралчын Хаан: „кандыг элдеп ашак боор? Кижээ ужурашкаш, бир-ле чү ве чугаалаар, оон чу- гаазы ол-ла хевээр боор** деп бодап, аъттангаш, халдып чанып-даа каган чү вен иргин ийин. '

Тоң -Аралчын Хаан аалынга чедип келгеш, •аъдын оъткарып салгаш олурда, кежээ—иези ө лген, эртен—адазы ө лген-дир эвеспе.

Тоң -Аралчын Хаан-даа ада-иезиниң сө ө ктерив ерттеткештиң хө ө ржү дү п, саксалап шыгжааш, оюн оя, чигин чидир чурттун тудуп олуруп-даа берген чү вен иргин ийин.

Ол баарды, мен чанып келдим. Баары каткай- аан, ө ө жу ө ткей-аан.

Бижээн М. Идам-Сюрюн.

АРТАА-СЕДИ,
АВЫГАА-СЕДИ

ДОКУР-ООЛ ЬИКАН

(ЧӨ Ө Н-ХЕМЧИК РАЙОНУ НУН

ХӨ НДРРГЕЙ СУМУЗУ'1

В-

?

•? '

« урунгунун мурнунда
' иЗ мыйызы дээриң ге

, эртегинин эктинде, те
шаштыгып, теве куду-

руу черинге дежелип турар шагда, шаг-тере
бү дер шагда, калбак чү ве хадып, борбак чү ве чу-
глуп турар шагда, Сү мбер-Уула тей, Сү т-Хө л шал-'
баа турар шагда, иьрт-сергенин мыйызы ирип ду-
жү п, шары-буганың мыйызы чарлып дү жү п турар
шагда чү вен иргин ийин.

Бадына-Чечен деп кадынныг, Далай-Хаан деп
хаан чораан чү вең иргин. Ол хаан карачангыс оол-
Дуг, оон ынай ч’ерле ү ре-тө л чок чораан чү ве-дир
эвеспе.                                                                      •

Шыяан ам, карачангыс оглу ү ш харлыг турда, Бадына-Чечен кадын ө лү п калган-да? чү вен иргин

Демги кадын ө лү п каарга, хаанга кадын тып бээр дээш, ол кү рү нү ң иштинден кандыг-даа ү зес- кү ү лен-чараш кадымны тып эккелгеш:

— Кадын кылып ап кө рү ң ер, —дээш, найыр- наадым кылыр дээрге, хаан ону чө птү г деп кербес:

— Мээң кадайым ө лү п каарга, амырап, хеглеп тур силер бе? —деп, хө й амытанны чанчааш, ыглап- сыктап чоруп каар мындыг чү вен иргин.

© helpiks.su При использовании или копировании материалов прямая ссылка на сайт обязательна.