С. Сарыг-пол. 1 страница

Аги и 11 ш ш ч 1 ч »1111111 ц | I п п 11 и ц I п 11 ц ц 111111 |2? жЮ<

^0^^я*ЧВС=? ^ИНВШ11НММВИР*!!!!!? ЧИВ^к^Иь! ^ч^/^'^х,'>

I *»

	, ч—> 257 ■ *	4? X ^И\|& Жл»*м рт " ’ЯЯИт г 9 ~~■* " " Пй/" ' 7 ЯI . / ВИС" ' ' * V
		X _Д\|г7 « •ввИЧИМИП в ) \ЯъГ Уг/ ' Я Р II ^:55^ж‘! /Я / дуКХ; М к
Я' гч ■ 1Л- ' «ЖЛ. <	ГЫВАНЫҢ ДЫЛ, ЛИТЕРАТУРА ЬОЛГАШ ТӨ Ө ГҮ НҮ Ң ЭРТЕМ- ШИНЧИЛЕЛ; ИНСТИТУДУ	1В[ 1 и '• \|1рч Л1)Й! «• г Ж\|! У $1 [ ’ 7 Я ' \ //,

■ ■ *■ '

" 7

И и

□

ИР

I *

ь. ?

■

ТЫВА ОБЛАСТЫҢ НОМ

Ү НДҮ РЕР. ЛЕРИ

{£ *- 4”' к як. ’		' г., '^•' у/ЛУь -Т ■ . - г 1 - " ” ''^$'^> ^? ^лшк* {
1«янн«№	54« ;.. \|. ; ' ■ '	' г., '^•' у/ЛУь -Т ■ . - г 1 - " ” ''^$'^> ^? ^лшк* {
\|Н\| > Ьл- й	вами» ■ - ^¹ ,. /»4. ихж — П^'-^ -.	■ ^' ' ' -. ^жййгЛНйм'> —. -••• •••»< -. ’■ ■ -'■ < ** '7ч-». —•’ < 4; • \|*Ц .. . ^— —— -- —-• -------------------------------------------------------------------------- —
[ВМВеМ	] иж1в»*? й«®-зэв«-. > ■ леж»	: > гзздяя»1' » & *•■ £ $}

луггуң аас-чогаалы (делегей сө зү -билс фоль- |Л& клор) дээрге, тоолдар, тоолчургу чугаалар, Кж ыр-кожамыктар, алгыш-йерээлдер, сургаалдар, ү легер домак, чечен домактар, дывызыктар болгаш улустун амыдыралында сес-домак бооп артып калган тө ө гү лү г, уран-чечен, мерген чугаалары болур. Чү ге „улустун“ дээнил? Кандыг бир салым-чаяан- НЫ-Г кижилер эгелеп-даа кагза, ол чогаал хө й ки- жилерни—чонну-дамчып чорза-чорза, улам-на утка- шынар немежип, сайзырап, ооң чогаадыкчызы чаң гыс кижи эвее, чон чогааткан болурга, улустун чогаалы дээр.

' Чү ге „аас“ чогаалы дээнил? Ону чогаадырда, бижип чогаатпаан, чү гле аас-биле (кижилернин аскын дамчып) чогаатынган. Ынчангаш аас-чогаа лы дээр.

Улустун аас-чогаалы—фольклор кайы-даа национал улустарда бар. Ол болза, бодунун улузунун эртип келген тө вгү зү н болгаш амыдыралын, аажы- байдалын кө ргү зү п турар.

Улустун аас-чогаалы болза, чоннун катышкан коллективтиг чогаалы болур болгаш ында бү гү чон-

нуң сеткил-сагыжын, кү зел-соруун, чоннуң угаан- гыр-сагынгыр уран-мергенин, садым-чаяанң ыын, чү ү чү веге ынак туралыын, чү ү чү веге хө ң нү чогун— бү гү чоннун эртип келген тө ө гү зү нде демиселдерин, качыгдал-тү регделдерин, ажып-тиилеп чораанын каску ү легер-дү рзү чурумалдыы-биле кө ргү зү п, херечи- леп турар.

Ардт чон бодунуң чыргалдыг чаагай амыдырап чурттаксаарын, ол дээш демиселдерин, чаагай бодал- дарын—эрткен ыраккы чү с чылдардан бээр амгы ү еге 'чедир аас-чогаалын дамчыштыр чедирип кел- геннер.

Улустуң аас-чогаалдарында арат чоннуң, чү зү н- баазын дайзыннарынга удур демисежип, чоннун чаагай чыргал, амыдыралы дээш, бү гү улустуң херээ дээш, шыинын эчизинге чедер дээш, хү режип чо- раан' эрес-маадыр оолдарының ү легер-дү рзү зү н кө р- гү зү п турар. Улустуң аас-чогаалының сонуурганчыг, кижи-бү рү ге билдингир болгаш утундурбас, елү м чок мө ң ге кү штү ү болза, эжелекчи дайзыннарньш ханиыг-каралыг халдаашкыннарынга удур демисежип, оларның араатанзыг дарлалынга таварышкаи чер-чурттуң, арат чоннуң човулан-хилинчээн, килен- хорадалын кө ргү зү п турарында| болур.

Улустун аас-чогаалдарын чыып шинчилээр бол- гай ону улам сайзырадырын кижи-тө релгетенниң шылгараан угаанныг улуг кижилери канчаар-даа аажок ү нелеп, боттары улустуң аас-чогаалынга ха* нызы-биле ыиакшып, ө еренип чорааннар.

Владимир Ильич Ленин улустуң тоолчургу чу- гааларының, ырларының болгаш тоолдарының чыынды номун комчуп чорааш, ону улуу-биле ү нелевишаан. бир катап мынча деп чугаалааи:

„... Бо материалдан арат массанын чаагай кү зел бодалдарының болгаш манап чоруур чү ү лдеринин дугайында магалыг-ла шинчилел бижип болур-дур ийин керем... Бистиң чечен-чогаал теө гү чү леривис-

тиң кичээң гейин кайнзар угландырар херектиг тур- ган-дыр, бис, кө рем. Бистин ү евисте улустун психо- логиязын ө ө рениривге шак ындыг херектиг болгаш чугула, чиң гине улустун чогаалы-дыр бо“.

Бистиң аттыг-сураглыг, улуг чогаалчывыс Алексей Максимович Горький улустун аас-чогаалының дугайында чонга, ылангыя чогаалчыларга чагып сө г- леп чораан мындыг сө стери бар:

„... Сө стү ң уранынын эгези аас-чогаалында. Аас-чогаалдарынарны чыынар, оон ө ө рениң ер, ону чаартып кыльщар... Маадырларның 'эң -не ханы болгаш чидиг тода, уран талазы-биле кү ү скет ү легер-дү рзү лери ажылчы чоннуң аас-чогаалында—фольклорда тургустунган".

„... Улустун аас-чогаалын билбейн ажылчы чоннуң ылаптыг тө ө гү зү н билип ап болбас*.

Орус чуртунга лиилеп унген Октябринин социалистиг революциязынын мурнү нда улустун аас-чогаалы ниитилелдин мурнунга бодунун амгы ышкаш улуг ү нелээшкинин тыппайн чораан, харын ажылчы чонну кулданып чагырган эвээш санныг ямбылыгларга—дарлаар ангыга аас-чогаалы болза, чоннуң идегелдыг кү жү бооп билдингеш, дарлаар ангыга ү регдетирип, хоругдатырып гурган. Ынчан- гаш улустун салым-чаяанныг тоолчулары, ыраажыла- ры ажылчы чоннун ынактары бооп чорза-даа, эрге- чагырга тутканнарга ө жээнниглер бооп чораан^,

Чү гле Ленин—Сталиннын башталгазы-биле орус чуртунга тиилеп ү нген Октябринин социалистиг улуг революциязындан бээрССРЭ-нин хө й-хө й национал улустарынын аас-чогаалынын хостуг сайзыраар эжии ажытынган. Сталиннын ү езинде улустарнын ден эргелиг хосталгазы улам быжыккан. Бистин совет улустарнын аас-чогаалы ам улуг ленинчи—сталинцы коммуниетиг партиянын, совет чазактын идей- лиг чепсээ болу берген. Ынчангаш, улустун аас-чо-

гаалыиың чечектелиишкини чаагай орукту, чырык херелди алган. Сталин башкы боду-биле улустун культуразынга сагыш човап, ону улам чечектелди- реринге улуг чаагай аргаларны делгеп берип турар. Улуг Сталин боду чоннуң кү ^ел-бодалын, улустун аас-чогаалын бедии-биле ү нелеп, улустуң салым чаяанныг чогаалчыларын кижиниң сеткил-сагыжынын инженерлери деп бисти ө ө редип чоруур.

СГвет чазактың ү езинде ССРЭ-ниң улустары иың аас-чогаалын чыыр болгаш сайзырадыр ажыл улуг, чедиишкиннерлиг болган. Ооң бү гү делегейде чырыткыланып турар барымдаазы болза, 1937 чылда/ү нген „ССРЭ-ниң улустарынын чогаалдары' деп хө лчок улуг чыынды дептер ү нгени-дир. Ол ыщ- каш чыындылар болгаш тус-тус номнар—аас-чогаал- дарының чыындылары орус улустун эрте-бурун шаг дан тө ө гү лү г, байлак аас-чогаалдарының чыынды- ларының ү легери-биле хө й-хө й националдарның аас- чогаалы тө ө гү де кө стү п кө рбээни-биле делегейнин чечен чогаал эртинезинге немелде эртине болур бе- дик ү нелээшкинни тып, чечектелип сайзыраан. ^ы- ванын чү с-чү с чылдар эртип келген демиселинин— теө гү зү нү ң ханы дү вү нче хая кө рнү п кө ө рге, оон аас-чогаалы кончуг байлак. Бистиң улузувус бижик- ү жү к чок чораанының хараазы-биле улустун аас-чо- „гаалдары анаа-ла чидип чораан. Ленин—Сталинның ' шылгараң гай национал политиказының ачызы-биле, улуг орус улустун мурнакчы болгаш, байлак аас_гчогааль^нын сайзырап турар ү легерин эдерип, Тыва- нын, арат чонунуң аас-чогаалы бодунуң хостуг, чаагай чечектелиишкининин эгезин тыпкан. Сү т^Хө л району Тевек-кежеге, Чө ө н-Хемчик рзйону Докур- оол, Бай-Тайга району Дү ктү г-Бора, Мө ң гү н-Тайга району Чанчы-Хө ө, Улуг-Хем району Баазанай чи- жектиг ады-сураа хө йге билдвнгир тоолчулар кайы- даа районнарда эвээш эвес; (Улуг-Хем району Чааты суму, Ары-Торгалыг чурттуг, ам 58 харлыг, Доң гак.

Халдаа оглу Баазаң ай (чериниң улузунга шола ады „Тоолдаар" ) болза, Юхарлыындан эгелээш тоол дан ееренген. Колла, тоолу н дыннап верен ген ки жнзи Донгак Конгаржык дел нижи (ол тоолчу 1911 ч уезинле дыка назылааш влген). Ол тоолчу- яун теө гү зү нден дыннаарга, шагда бир мээрен ки* жаден чангыс аът алыр дээш, бир кышты вгү р 331 тоелду ыдып турган чери бар.

Баазанай бичиизвнден тура чер кезип, аннап- дииннеп-даа чорааш, аал-арбан кезип-даа чорааш, бичии-даа чалгааравайн бедик сонуургалдыг тоолдап чораан. Тоолдап олурда квер болза. нйн караан шмйип каап, кө рү п каап, салгын аайы-бнле чайга- нып турган ел дыт ышкаш, вйи талазынче эглиней- нип чайганып, узуун, хоюг аялга-биле ырлай аарак алганып ыдып олурар. Ынчалдыр алганмайн барган- да эпчоксунуп, узуктелвп астыга бээр. Тоолун хун- дулээр болгаш ону ёэулуг уран геткили хайныгып тоолдаар. Оон тоолун дыннаан кижи, тоолчунун сеткил сагыш талазы биле канчаар хайлыгыи олура- рын оон шырайындан керуп болур: тоолдун чараш чурумалдыг болуушкуинарын мурнунда днрнгге керуп орган чуве ышкаш, демиселдин чиднг чидиг чер- леринге хаваа дуглуп, шырайы хуулуп, маадырнын. твилелгезинге, чогаан чоруувга ееруп хулумвурел олуруп чугаалаар.!

Эш „Тоолдаар" —Баазанай болза, ам бижидипбо- лур мен дээш, 90 шаа тоолду адап берген. Тоолчу кандыг-даа бижик балбес болгаш терээн дылындан еске кандыг-даа дыл билбес Ол хирезинде моолдун „Кезер-Тоожузун* чвнгине тыва дыл кырынга ыдып чоруур. Оон ол 90 шаа тоолдарында—2-3 хун иштинде тоолдаар узун тоолдар бар. Ол ышкаш тоолчулар эвээш эвес. Ону дурген чыып, шинчилеп, кедуруп ундурер ажыл чугле тыванын национал хе* амрл и г, социалист и г утка-шыварлыг культуразын, че чен чогаалын, уран-чү ү лү н хегжудеринге ү ре-херең ги

болур эвес, харын делегейниң аас-чогаал эртинеэжж ге чаа немелде салыышкын болуру чугаа чок.

Советтиг тыванын чоокта чаа тургускан Дыл. Литература болгаш Тө ө гү нү ң Эртем-шинчилел Инсти туду улустун аас-чогаалын чыыр ажылды эгелээк 50 шаа тоолдар бвжитинип кирген., Улустун ааочо- гаалын чыырынгл соиуургалдыг эштер тыптып ту рар. Чижээ: бо чыгдынган тоо«гдарны чыырынга эш Лундюп идепкейлиг киришкен: Бзй-Тайга, Барыын Хемчик, Тес-Хем чижектиг ангы-ангы рай он нар дан кырган-чалыы, эр, херээжен тоолчулардан он ажыг тоолду бодунун сонуургалы-биле бижип киирген Ө вү р районунда эш Сарыг-Хаа база бодунун эки туравы-билв 2—3 тоолду бижип чоруткан Артист эштер Мунзук, Кара-кыс олар улустун ырларынын нотавын болгаш сө зү н катай чыып, дыка со лун ажыл ды кылып, ам-даа ү ргү лчү леп турарлар. Эш Идам- Сюрюн база элээн хө й тоолдарны болгаш улустун ырларын чыып киирген. Эртеи-шинчимел институ- дунун директору эш Чадамба улустун аас-чогад- лын чыырын кончуг чугулага коруп, боттуг ажыл дарны чоруткан. Тоолчу Тевек-Кежеге ашакты шуут албан черинге чалап эккеп алгаш, оон билир тоолдарын дегерезин боду-лаа бижип, веке бижнир эщтерге даа бижидип дооскан. *

Улустун аас-чогаалын сОнуургап, ону чыыр ажылды кылыры дыка алдарлыг чаа гай ажыл болур болгаш ол талазы биле улуг мергежнлди чедип «п болур Бистин улуг Совет Эвилеливисте улустун аас-тогаалын билир тоодчуларда болгаш ону чыыр чыыкчыларда чоннун мурнунга ады сураа ө лү м чек болгулаан дыка бедик аталдар, хавыяа шанналджр- ны чедип ал га нн ар хей.

Чнжээ: П. В. Киреевский, П. И. Якушкиы, А. Н. Афанасьев, И. А. Худяков дээш, оон^даа иске эмгежок Чү гле улустун тоолдарын утпайн шээ- жилеп алган тоолдап чоруурундан эрткеш, харын

чаа тооядарны чогаадып чоруур; М. С. Крюкова. И. А. Федосова, П. И, Рябинин, Ф. А. Конашков. М. М. Коргуев, А. К Барышникова. Е. И. Сороке пиков, И. Ф Ковалев дээш, дыка кевей тоолчулар- нын ады бистин совет чечен чогаалдың тө ө гү зү ндев чыдып калбас. Оларның чамдыызы кырган тоолчу- лар ам даа бар, ССРЭ нин чогаалчылар эвилелинин кежигуннери.

Улустуи аас чогаалын чыыр чаагай болгаш ха- рыысалгалыг у луг ажыл бистин областа чаа-ла хай- нып эгелеп турар, а ону чыыр талазыбиле бистин теорийлиг болгаш практиктиг билиг, дуржулгавыс ыракта куду. Аас чогаалын чыыр ажылды чиик кер бейн, эн-не хынамчалыг, быжырымчылыг болгаш хү н аү леп кеер чорук чугула

Аас-чогаалын бистин чыып турарывыста четпес терниң чамдык бө д^ү н чижектери мындыг: тоолчу яун тоолун бижиирде, ол тоолчу сагыш-сеткили хайяып, шуудап, уран чечен тоолдап олурда бижи- вейн, ол тоолчуну ү зе кирип, айтырып, албаактырып оргаш бижиир бис. Ону шынында тоолдаан деп бол бас, анаа билир тоолунун кол-кол утказын, дурт-сы- яын чугаалап берген деп санаар. Ынчаалдыр далаш- биле бижээн тоолду соонда ноичуп кеерге, чамдык сестери эпчок, кагылчак, аяны таарышпас ап а ар, ынчангаш чамдык бижикчилер ол тоолду оон-моон эскиттеп „чазап* кааптар ийикпе. азы бодунуч са- гыжындан сес домак киирип чамашкылап эгелээр. Яо болза, дыка четпес деп санатынар.

Тоолду дынная бижиирде, тоолчунун чугаалаа нын бү рү нү -биле, сес-домаан, уран-чеченин ол Ке- вээр артырары—-кол чү вези ол болур. Кыска тдол, улегер-домак, ыр, алгыш-йерээл, тывызык ышкаш чү ү лдерни бижиири—тоолдан чиик. Ындыг болза- даа, ону база ла эн овазрымчалыг кө ө р херек. Бн- жээн кижи чангыс сес-даа киирип каар болза, оозун тускай тайылбырлаар ужурлуг, чижээ: мындыг сес

мыядыг боорга мен мынчаар эттим деп миирер хе' рек. Сес хамаан чок, сестү чугаалаар аянын безин эдип болбас, дынналган аайы-биле бижиир чурумнуг

Тыва улустун аас-чогаалдарында, ылангыя гоелдарда боду ну н национал онзагай байдалдарын ееренип кө ө рү негетвнип турар. Делегей кырында кайы-даа улустарнын чурт девискээр, эконом, поли тик харылааа аайы биле оларнын аас-чогаалдарында харылзажып холбажыр чү ү лдер черле туруп болур Тыванын чурту эрте-бурун шагдан бээр Азиянын теп чү рээнде. Оиу долгандыр турар улустарнын гоолдары-биле ходу ткан чү ү лдер турары чайлаш чок

Оон-биле чергелештир тыва улус чү с чү с ’чыл дар иштинде кыдаг, моол хаавнарга эжеледип ча гыртып, бодунун национал дылында бижии чок, моол бижикке кирип, чамдык кожуун, гумулар моол дылга холужуп. шажын-чү дү лге талавы-биле база ү р холуш - как ү ени эртип келген. Ьнчангаш, тыванын тоолдарын да, бир твлавында моол сестер элээн хейү -биле кирип турар. ийи талазында ойрот, кыргыс, казах чнжек- гвг тыва-биле уксаазы чангыс бир соек, терелдеш. аайы-биле оларнын тоолдары-биле тыва тоолдарда демейлежип турар чү ү лдер бары илден. Ындыг бол за-даа, ук тоол тус-тус улустарда канчаар сайзы- рап доктааганы анты-анты болур. Ол хамаан чок, чан тыс тыва тоолду ангы-ангы кожууннариын тоолчула- ры безин бот-бодуига солун-солун чаа чү ү лдерни кергү вү п ангы-ангы тоолдаар бол гай. Ол ниити ту рун болур онзагай байдалдарны шинчнлеп кө ерү - биле кады, анаа-ла эдвп ап болуруйун бедү ү н, чевен чү ү лдери бар: чамдык тоолчулар коя бо дааш, тоолунга моол сестерни кииринтер, а херен кырында ол чараш-даа эвес, харын боттары безин ол сестернвн утказын билбес боор таварылгалар бар, чижээ: уула, агуула, Далай-Усун хаан, Луусут хват, Курбусту-Денгер хааны, найын хонуктун найы

рын найырлап, чырын хонуктун чыргалын чыргап— суг-суг дээр чижектиг сестер.

Мынчангаш, бистиң Дыл, Литература болгаш Тө ө гү нү ң Эртем-шинчилел Институдунун мурнунда улустуң аас-чогаалын чыып, ө ө ренип, сайзырадып тургузар, тываның чаа социалистиг утка-шынарлыг, национал хевирлиг культуразынын, чечен-чогаалы- ның ү ндезини болдуруп, арат чоннун калбак ээлел- эдилелинге киирер талазы-биле улуг сорулга- лар тургустунуп келген.

Тыванын аас-чогаалын чү гле тыва чоннун че- диишкини эвбс, бү гү Совет Эвилелинин чедииш- кининин немелдези болдурар сорулга-биле ону орус дылга очулдуруп калбартыры тергиин чугу- ла. Ылаң гыя дө рт дугаар сталинчы чаа беш чыл- дын иштинде тыва область культура, уран чү ү л, чечен чогаал талазы-биле дыка улуг ажылдарны кылыр деп турар. Оон база бир кол кезээ—улустун аас-чогаалы болур болгаш эртем-шинчилел институдунун чонга даянган карак-кызыл ажыл-чорудул- газындан эки тү ннелди негеп турар. Большевик пар- тиянын, совет чазактың культура, чечен чогаал, уран чү ү л дугайында хү н-бү рү сагыш-човаашкыны- биле советтиң ө ске хө й акы-дуң ма улустарынын культура хө гжү лдезиниң ү легерин эдерип чорааш, улустун аас-чогаалын чыыр болгаш улам бурунгаар хө гжү дер деп улуг сорулганы алдарлыы-биле куусе- дир ужурлуг бис.

’К- *

Дыл, Литература болгаш Тө ө гү нү ң Эртем-шинчилел Институдунун чыып турар тоолдарынын иш- тинден тыванын улустун тоолдарынын баштайгы чыындызы он санныг тоолдарны мында ү ндү рү п турар.

Танаа-Херел болза, улустун маадырлыг тоолдарынын база бирээзи—Даш-Хурен аъттыг Танаа-Хе- релдин бир дугаар бө лү ү бооп илереп турар. Танаа-

Херелдин ү легер-дү рзү зү болза, чоннуң таарымчэ- лыг маадыры кылдыр кө ө р маадырын кө ргү скеи. Чү с сес кадынныг Шаң хаан, ынча хө й кадынң арьнц дан ү ре-тө л ү нмес бооп кээр орта, ооң арга-сү мезии сурай-сурай кээрге, „чер-дээрниң кыдыында“чурттал турар Малчын Эге хаанның алдын даң гыназын ча- лап эккеп кө ргү зер болза, эки апарган. Ынаар чо- рудар экер-эрлик кйжилерни тыппайн дилеп турда, хаанның чоогунда чурттап чоруур бир багай ашак- тың ү ш харлыг чангыс чаш оглу чоруп шыдаар болу бээр. Ол чаш оолду хаан „чер-дээрнин кыдыын- че“ айбылап чорудуптар. Оол, орук-суур хө й-хө й моондак бергелерни ү реп-талап эртип, Малчын Эге хаанның алдын даң гыназын алыр дээш, келген маа- дырлар-бнле адаан-мө ө рей, адыш-чарышка тиилеи тургаш, даң гынаны кадын кылып алГаш, чедип ке- лир. Ол чедип келирге, Шаң хаан алдын даң гынаны боду олчалап адыр дээш, Даш-Хү рең аьттыг Танаа- Херелди ө лү рерин бодап, эң берге- ө лү мнү г черлер- же дужаап чорудуп туруп берген. Танаа-Херел ол бергелерни шуптузун шыдап ү нген, адак сө ө лү нде ханныг-каралыг хааннын бодун базар.

Бо 10 тоолдуң аразында „Ө скү с-оол* деп аттыг 3 тоол бар. Тыванын тоолдарынын бир алдарлыг, чоннуң ынак маадыры—Ө скү с-оолдун ү легер-дү рзү зү болза, эжелел-базымчага кирип чораан ядыы-тү рен- ги, арат кижилернин ү легер-дү рзү зү н кө ргү зү п ту-, рар. Хааннар чеже-даа кү чү шыдалдыг болза, кара сагыш чок Ө скү с-оол чоннуң угаангыр мерген ду- зазынга даянып, чү вениң шынынэдерип чорааш, дайзынны ажып, тиилеп шыдаарын кө ргү зү п турар.

Уран Дойду деп тоол болза, шынчы ак-сеткил- диг, айыылга таварышкан эш-ө ө рү н бодунуң билиг эртеми-биле камгалап, ниитинин херээ дээщ боду* нун амы-тынын харамнанмас, бергеден чалданмас чорукту кергү скен. Оон-бнле кады, эртем-билиглиг, уран-чечен болза, дайзынга аштырбас деп чогаал,

эртемнин ө лү м чок кү чү зү н бедин-биле ү нелеп кө р- гү скен.

Артаа-Седи, Авыгаа-Седи ийи алышкы болза; ' оларнын бот-бодунга бердинген, ө скерлиш чок ынак- шылын, ак-сеткилиниң кү штү ү н кө ргү скен. Ханызы- биле бердинген быжыг ынакшыл ү ениң долгандыр турган бергелерин шыдап эртип чорааш, шаа барьш бот-бодунуң шынчызын кө ржү п, чаагай амыдырал- ды тыпканын айыткан.

Оон ың ай, Каң гывай Мерган, Мвгө -Шагаан-Тоо- яай, Тоң Аралчын хаан, Баян-Тоолай деп дө рт улуг, маадырлыг тоолдар, база-ла тыванын хө й-хө й маа- дырлыг тоолдары ышкаш, халдап келген дайзынны кам-хайыра чок базып демисежир кадыг-дошкун, чаныш-сыныш чок маадыр чоруктарң ы кө ргү зү п ту- рар. Ооң -биле кады эжелекчи, ө лү рү кчү, дайынзы- рак хааннарныц багын, хоралыын болгаш оларның эжелел чагыргазынга кирген масса чоннуң аар-бер- ге^ эрге-шө лээ чок амыдыралын болгаш ө скен-тө рээн чурттун камгалаарын, арат чоннун чаагай амыдыралын камгалаарын шыйын- турар. Улустуң аас-чогаа- лын чыып, ону бү гү ниитиниң ажыглалы, эртине-хө - ренгизи болдурарынга чоннуң калбак киржилгези эргежок чугула.

Арат чон—партияның, советтиң, комсомолдуң ажылдакчылары бо тоолдарны номчуп, мооң чедер- четпезинин дугайында саналдарын биске берип, моон ү легер ап ажылдаарын Дыл, Литература болгаш Тө егү нү ң Эртем-шинчилел Институду кыйгырып тур.

С. Сарыг-пол.

ТЕВЕК-КЕЖЕГЕ ЫТКАН

(СҮ Т-ХӨ Л РАЙОНУНУҢ
СҮ Т-ХӨ Л СУМУЗУ)

. ан хаан чү с сес кадынны алырга-даа ү ре-тө л 1’$*« ^чок болур мындыг бооп-тур. Адактын сеө лү н- де Ак-ойда саадаан ачылыг башкызынга барып авырал кылырга:

— Барыын-чү кте чурттап турар Пат-Патпалчын хааннын дангыназын чалап алгаш, тейлээр болза, ам ү ре-тө л ү нү п болур-дур—дзэн. -

Ара-албатызын бө лү п эккээрге, ынаар чедип шыдаар кижи чок бооп-тур эвеспе. Ынчап турда, чыып алган ара-албатызы тарай берген соонда, хы- райланган кызыл дилги кежи бө рттү г, ушпа кырган ашак кирип келгеш, ө гү с берип каап туруп-тур эвеспе.

Хаан олургаш:

— Ө рү олуртунар, ак хептен кедиринер, ак олбуктан чадың ар, ол кижи бир эки. чү ве чугаалаар боор—деп чарлык бооп-тур.

Ашак олура:

— Ол черже мээн ү щ харлыг балдырбежик ог- лум шыдаза, ол шыдап болур боор, —деп чугаалаан. Оон биеэ ашак чанарда, аң аа хаан ү ш аът чедис- кеш, ү ш кижи эдерткеш:

— Ол оглуң ну чорудувут, —деп чагааш, ашак- ты аъткарып чорудупкан-дыр эвеспе.

Хааннын чоруткан ү ш элчизи баргаш, ашактын ү ш харлыг балдырбежик оглунга, четкен ү ш аъдын мундурарга, ооргалары сынгылап калгылаан. Мун ган ү ш аъдын мундурарга база-ла ооргалары сына бээр мындыг бооп-тур.

Элч^илер ол орта аьт-хө лү нден чадаглаан, дем- ги чалаткан оглу:

— Хааннын ынча новей аът! -актазын ө лү ргеш ынаар канчап шуут-ла бараалгап баар мен, —дээш чыдып каап-тыр.

Демги элчилери хаанынга келгеш:

— Хаанымнын ынча новей аът-актазын ө лү р- геш, ынаар канчап баар мен дээш чыдып калды, — деп-тирлер эвеспе.

Хаан олургаш:

— Мээң муң -тү ме малымның чаң гыс дү не ку- лун-салып каар шаа четпес чү ве-дир он, —дээщ, ам даартазында он элчиге он аът чеаискеш, ыдь/п чоруткан. Он элчизи чеде бергеш, он аъдын мундурарга, база-ла онаалдырзының ооргазын сый мунуп каарга, элчилери эзер чү ьктеп кезээн болгаш мунган он аъдын мундурбайн барып-тыр. Оон соонда демги оол база-ла:

—- Хаанымнын ынча новей аът-актазын олур- геш, ынаар канчап баар мен, —дээш чыдып каап- тыр эвеспе.

Оон демги он элчи хаанынга чеде бергеш:

— Четкен он аъдывыстын ооргазын база-ла сый мунгаш, „хаанымнын ынча новей аът-актазын олү ргеш, ынаар канчап бараалгап барып шыдаар мен“ дээш чыдып калды—деп чугаалап-тырлар.

Хаан олургаш:

— Мээң мун-туме малымдан чангыс дү не ку лун-с-алып каар шаа четпес чуве-дир он, —дээш, чээр-

11Г*

«би элчиге чээрби аъдын чедискеш. чорудуп-тур эвеспе.

Чээрби аътты мунган, чээрби аътты четкен эл- чилери оолга баргаш, четкен чээрби аъдын мунду- рарга база-ла чээрбизи-биле ооргазын сый мунуп каап-тьф.

Оол тургаш:

— Хаанымнын ынча кө вей аът-актазын ө лү р- геш, ынаар канчап бараалгап барып шыдаар мен, — дээш база-ла чыдып каап-тыр

Чээрби элчизи хаанынга баргаштарнын:

— Четкен чээрби аъдывыстын ооргаларын сый мунгаш, „хаанымнын ынча кевей аът-актазын ө лү р- геш, канчап ынаар бараалгап чедип шыдаар мен“ дээш оол чыдып калды. —деп-тирлер.

Хаан олургаш:

— Мээн мун-туме малымдан чангыс луне кулун- салын каар шаа безин четпес чү ве ышкашчыл он, — дээш, ү жен элчиге ү жен аътты мундургаш, ужен аътты чедискеш, чорудуп-тур эвеспе. \

Ү жен элчизи оолга баргаш, четкен ужен аъдын мундурарга, база-ла ооргазын сый мунуп каапкан.

Оол олургаш:

— Хаанымнын ынча кевей аът-актазын ө лү р- геш, ынаар канчап бараалгап барып шыдаар мен, — дээш, база-ла чыдып каап-тыр эвеспе.

Ү жен элчизи хаанынга баргаштарнын:

— Четкен ү жен аъдывыстын ооргаларын база-ла сый мунгаш. „хаанымнын ынча кевей аът-актазын елургеш, ынадр канчап бараалгап чедип шыдаар мен“ дээш оол база-ла чыдып калды, —деп-тирлер.

Хаан олургаш:

— Мээн муң -тү ме малымдан чангыс дү не ку лун-салып каар шаа безин четпес чү ве ышкашчыл он, —дээш, дертен элчиге дертен аътты мундургаш, дертен аътты чедискеш, база* чорудуп-тур эвеспе.

Дө ртен элчизи оолга баргаш, дө ртен аъдыв мундурарга, дө ртен аъттың ооргаларын шуптузун сый мунуп кааш:

— Хаанымның ынча кө вей аът-актазын елү р- геш, канчап ынаар бараалгап чедип шыдаар мей, — дээш, база-ла чыдып каап-тыр.

Дө ртен элчизи хаанынга баргаш:

— Четкен дө ртен аъдывысты му ң дурарывыска, шуптузунуң ооргаларын база сый мунгаш, „хааным- ның ынча кө вей аът-актазын ө лү ргеш, канчап ынаар бараалгап барып шыдаар мен“ дээш, оол база-ла чыдып калды, —деп-тирлер.

Хаан олургаш:

— Мээн мун-тү ме малымдан чаң гыс дү не ку- лун-салып каар шаа четпёс чү ве ышкашчыл оң, — дээш, бежен элчиге бежен аътты муң дургащ, бе- жен аътты чедискеш, чорудуп каап-тыр эвеспе.

Бежен элчи оолга келгеш, четкен бежен аъдын мундурарга, база-ла бежен аъдының ооргазын бе- жери-биле сый мунуп каан.

— Хаанымнын ынча кө вей аът-актазын ө лү р- геш, ынаар канчап бараалгап чедип шыдаар мен, — дээш, чыдып каап-тыр эвеспе.

Бежен элчизи хаанынга баргаштарнын:

— Четкен бежен аъдывысты мундурарывыска, бежен аъттын ооргаларын бежени-биле сый мунгаш, , хаанымнын- ынча ковей аът-актазын ө лү ргеш, ынаар канчап бараалгап чедип шыдаар мен“ дээш, оол база-ла чыдып калды, —деп-тирлер.

Хаан олургаш:

— Мээн мун-тү ме малымдан чаң гыс дү не ку- лун-салып каар шаа четпес чү ве ышкашчыл оң, — дээш, алдан элчиге алдан аътты чедискеш, алдав аъдын мундургаш, база-ла, аъткарып чорудуп-тур.

Алдан элчизи оолга баргаш, четкен алдан аъдын мундурарга алдан аъттын ооргаларыц. алданы- биле сый мунуп каапкан.

Оол олургаш, адазындан: >

— Сээн каш малың да мени уур чү ве чок бе, эчай? —деп айтырып-тыр эвеспе.

Адазы ашак:

—Чаа, чоп кончуг сагыш чованчыг чуве апаар- ды, каш малындан бир хорам чү веден мунгаш, соон- ардан, бараалгап чеде бергей-аан, ам моон сонгаар суруп келбес силер, —деп харыы бергеш, ашак эл- чилерин дедир чорудупкан. $

Ийи адалышкылар боттары аразында чугаала- жып олурганнар.

Оглу олура:

—Чоп кончуг сагыш чованчыг чуве апаарды, канчалзымза экил ачай? —деп база айтырган.

—Улуг хү рен бе ү ш чылда боозааш, уш айда долгаткаш, чылан ө тпес шыргай арыгнын ортузун- да улуг сарыг алаакче кирген чү ве, ында терээн боор. Эр чуве терээн болза, сени ол бир ууп болур боор, —деп чугаалап олуруп-тур.

Оглу олургаш:

—Ону канчап тудуп мунарыл, ачай? —дээрге, адазы улуг кара аптаразын ажыткаш, алдан кулаш арылыг чараш кара сыдымын уштуп берип олурган.

, Оглу, сыдымын алгаш, чылан етпес шыргай арыгны еде кылаштап чеде бээрге, улуг хурен бези теруп алган, эр хурен кулун, иезин уш долган- дыр куржалы берген ээп турган. Оол магадап ке- руп олурарга, эр хурен кулун, иезинин мурнундан маннап келгеш, соонга халып дужуп, соондан ман- нап келгеш, мурнунга халып дужуп, ол-бо арта халып, шурап-дужуп дешкилевишаан, ээп туруп ту- рар мындыг бооп-тур.

Оол, аргамчызын дуруп алгаш, кылаштап чедип келгеш, эр хурен кулуннун аргалыктыг алды мой- нундан киир каггаш, олуруптар орта, моюннап ын- ай-ла бооп-тур. Кулун Дывылааш, чернин довураан дээринге ундур, дээринин сылдызын черииге дужур,

суг чок черге баарга—сугланы бээр, суглуг черге баарга—соглу бээр, даглыг черге баарга—элезин- кум апаар, ыяштыг черге баарга—ос-чээрген апаар, кыжын болур—хыраазын хылырадыр, чайын болур —шалың ын чайтыладыр, алдан хонук амыр чок, тозан хонук доктаал чок моюннап, дывылап кээп-тир. Олла дывылап-дывылац. доктаап турупкаш, чугаалап- тыр:

—Ээмнин эр карачангыс оглу боорга, бир шаг- да ээ боорун чадавас дээш? арай хумагалап турдум, —деп-тир.

Оол олургаш:

—Адамның эки малынын оглу боорга, аргалык- тыг алды мойнун адыра соптайн бе дээш, бир шаг- да аът боорун чадавас ирги дээш, арай хумагалап турдум, —деп-тир эвеспе.

Аът тургаш: ¹

—Менээ ген ээ-даа бооп шыдаар-дыр сен, сен- ээ мен аът-даа бооп шыдаар-дыр мен, —деп чугаа- лап туруп-тур. •

Оол тургаш: |

—Менээ сен, аът-даа бооп шыдаар-дыр' сен, сенээ мен ээ-даа бооп шыдаар-дыр мГн, —деп харыы- лаан.

Оол ону хемээштээш, мунар дей бээрге, аъды тургаш:

—Эмдик мал мунар кижи хемээштеп алгаш мунар боор бе, эзертеп, чү геннеп алгаш мунар бол- бас ийикпе, —деп мынчднган. Оол аъдыньш сө зү н дыннааш, мунмайн, чедип-алгаш кылаштап келгеш, адазының баглаажынга баглап кааш, ө ө нге кылаштап кирип келгеш:

—Бо малды чү нү ң -биле эзертеп, чү геннеп мунар чү вел, ачай? —деп айтырып-тыр.

Адазы улуг кара аптаразын ажыткаш, чү с лан ертектиг хү мү ш чү генин, чарылбас болзун дээш сан- дан ыяш-биле чавылап кылган, бузулбас болзун

дээш булан сө ө гү -биле баштап кылган кангайган- кең гейген кызыл чуң гу эзерин, хел болган хелбен кара чонаан, кара саар идиин, кара торгу тонун, кара дордум курун,. карактыг, одагалыг кара киш кежй бө ргү н, чеден тении мыйызын бириктирип, ширилеп, дозулап кылган, ү стү ү сагында ү жен улу сиилип туруп кылган, алдыы сагында алдан те, чун- ма сиилип туруп кылган, кара тенин кежин ү спейн- дытпайн туруп кылган кадыг кара чазын, Борзук- туг-Хемнии ыяжын боос беге деин^п туруп кылган, Кырзалыг-Хемнии ыяЖын кызыр беге деннеп туруп кадырган, Хан-Херети куштуң чү ү н ү спёйн-дытпайн туруп чү глээн, кара казылгаң -биле казылганнай туруп кылган, чеден кара паштын демирин сырыладып- бириктирип туруп соккан, чаърт сө ө кке чанчырыл- бас, чалым хаяа эмирилбес, каи-хожуула огун уш- туп берип олурган.

Оол- хү мү ш чү генин кулуннуң бажынга сугарга, богба болу берген, хелбен кара чонаан салырга, ху- нан болган, арт болган ангайган-кенгейген кызыл чунгу эзерин салырга, дө нен болу берген, он сес колун, чиримин санап тыртарга, он сес хө ндү ргезин санап туруп тыртйрга, он сес кудургазын санап туруп тыртьш сугарга—ү жен кулаш дурт-сынныг, ү ш кулаш кудуруктуг, даг дег улуг хү рең аът болу берип-тир. Оол боду, кара торгу тонун, кара саар идиин, кара дордум курун, карактыг одагалыг бер- гү н кедип белеткенип туруп-тур эвеспе.

Аърга болган аргай-хоргай саадаан, карыш бис- тиг каң -хожуула огун азынгаш, кадыг кара чазын хойндуруктааш, аъдынга кылаштап чедип келгеш, аътт₍аныр деп барйш-тыр.

Аъды тургаш:

—Эмдик мал мунар кижи огун, чемзээн астып аар -боор бе, аъдын кадйлза, бодуи кадалза канчаар сен? —дээрг^, оол огун, чемзээн ө ө нге эккеп чө леп

кааш, кылаштап келгеш, аъттаныр деп барып-тыр. Аъттаныр деп баарга:

—Аъттайыр деп чү ң ү л, эмдик мал мунар кижи алаң гы, соң гу эдектерин астып аар боор, —деп-тир.

Оол алаң гы, соң гу эдектерин авый-шавый астып алгаш, аъттаныпкан.

Аъды тургаш:

—Бектенип алдың бе? —деп айтырарга:

—Бектенип деп чү ң ү л? —дээн.

—Солагай холу-биле мунгаш дынын дең неп туткаш, ои холу-биле ажыргы чарыкы дергиден тут- тунгаш, ийи эзең гизин дынзыг кылдыр хере теп аар боор ийин, —деп, аъды чугаалааш:

—Ам белен сен бе? —деп айтырарга. оол:

—Ие, белен мен, че! —дээш, дап-ла берип-тир эвеспе. 7

Аът, кек дээрин хелбеш кылдыр, кара /ерин сирт кылдыр мө ө п ү нү п-тү р. Кү жү р хү рең ол-ла мө ггеш, чер- ниң довураан дээрге ү ндү р, дээрнин сылдызын черте дү жү р, суглуг черте баарга—суг чок апаар, суг чок черге баарга—суглуг апаар, даглыг черте баарга— элезин-кум апаар, арга-ыяштыг черге баарга—ос- чээрген апаар, майыынын эьдин баглаштыр, дуюу- нун эьдин дужаштыр, тозан хонукта доктаал чок, алдан хонукта амыр чок мееп-мееп келгеш, доктаап тура дү шкен.

—Оорга-мойнун сый октаптайн дээш, ээмнин эр карачаң гыс оглу боорга, арай кайгап, бир шаг- да мээ ээ боорун чадавас ирги дээш, хумагалап тур- дум, —деп-тир.

—Оол тургаш:

—Оорга-мойнун сый мунуптайн дээш, адамнын эки малынын оглу боорга, бир шагда мээ аът бо- лурун чадавас ирги дээш, арай хумагалап турдум, — деп-тир.

—Аът тургаш:

—Сең ээ мен аът-даа бооп шыдаар-дыр мен, менээ сен ээ-даа бооп шыдаар-дыр сен, —дээн.

— Оол тургаш:

— Менээ сен аът-даа бооп шыдаар-дыр сен, сенээ мен ээ-даа бооп шыдаар-дыр мен, —дээн.

Оон-даа чү зү боор ам кү жү р эр-даа халдып чанып кээп-тир.

Аалынга келгештиң, аъды тура:

— Мен-даа уурак аам ээп алыйн, —деп чугаа- лап-тыр.

Оол тура:

— Мен-даа база уурак аам ээп алыйн, сен-даа уурак аан ээп амырап, дыштанып, чаяанны чара, комунну хоорасемирип ал, —дээштин, аъдын са- лып чорудуптуп-1ур.

Элээн ү р ү е эрткен соонда балдыр-бежик оол, аъдын тудуп алыр дээш, чиң ге кара сыдымын дү рү п алгаш чоруткаш, удаваанда тудуп алгаш аалынга ап четкен.

Аалынга келгеш, аъдын хү мү ш чү гени-биле, кангайган-кенгейген Кызыл чуң гу эзери-биле эзер- теп алгаш, чин сарыг шайын хайындыртып, чигир боовазын чип олуруп, боданып олурган-дыр эвеспе.

Оол чемненип алгаш, аърга болган аргай-харгай саадаан азынгаш, кадыг кара чазын хойндуруктааш, хаанынын аалынга ам-на бараалгап чедер дээш, хап- ла каап-тыр.

Хап бар чорда, арнынга чү ве-ле имилээн, кай- гай хона бергеш, суйбап кө ө рге, бажынын дугу кыргытынмаан бооп-тур.

Оол: „бажымның дү гү н авамга кыргыдып, ачам- га чү лү дү п алыйн арам" деп бодап келгеш, дедир хап-ла каап-тыр эвеспе он.

Аалынга дедир хап чедип келгеш, авазынга бажын кыргыдып, ачазынга бажын чү лудү п ап-тыр.

Бажын чү лү дү п ал-ла, оол:

— „Ад ын кымыл? " —деп баар-ла бол гай, адьш кым болур чү вел, ачай? —деп айтырган.

Адазы олургаш;

— Хаанынга баргаш, адым чок кижи мен, хаа- ным силерге ададып алыр дээш келдим дээр сен. шине, оглум, хаанын адап бергей аан, —деп каан.

Оон биеэ оол аъттангаштың, хаанының аал-ора- нынга хап чедип кээрге, тозан аът долганып чет- пес докулчак ак ө ргээлиг, демир, хү лер> ийи баглааштыг, кончуг бай хаан’ бооп-тур эвеспе. Д-емир баглаашка аьдын баглааш, хү лер баглаашка огун-чемзээн чө Лээш, хааннын ергээзинге кирип, дон черин довук доске чедир, кадыг черин кажык доске чедир киир базып, хаанынга' бараалгап-тыр- эвеспе.

Хаан олургаш:

— Адың -шолан кым боор, аалын-чурттун кай- да боор, опкан-чипкен, оглум? —деп айтырып олу- Руп-тур. ■

— Хырай дилги кежи борттуг, ушпа кырган ашактын оглу мен, адым-шолам-даа чок мындыг кижи мен, ачам: „хаанынга баргаш ададып аар сен“ дээш чоруткан чү ве, —деп харыылап-тыр.

Хааны кө рү п олуруп-олуруп:

— Аъдын-биле кады адаар мен оглум, —деп, чин шайын кудуп, чигир-боовазын салып, оолду сес буттуг ширээзинин кырынга сес каът олбуун чадып олуртуп, хү ндү леп туруп-тур эвеспе.

Богданың бора иьрттин бооп быжырып туруп салырга, оол, чинге сө ө гү н синмирип, кадыг сө ө гү н какырып, чемненип олурган.

Чемне^ип доосканының соонда, оолду хаан „ү нээлем оглум" дээш, аъдынын чанынга эдертип келгсш:

— Эринниг чү ве эннежип болбас, эргектиг чу- ве атчып болбас, тү мен кижиниң дү рзү зү н баскан дү ндү гур кызыл шырайлыг, мун кижиниң дү рзү зү н

баскан мучугур Кызыл шырайлыг, Даш-Хү рен аът- тыг Танаа-Херел болза кандыг-дыр оглум? —деп хаан чарлык бооп-тур эвеспе.

— Харын-даа чө птү г-таалыг ат-тыр эвеспе, хаан егбе, —деп оол харыылап туруп-тур.

, — Мен чү с сес кадынны алырымга-даа мынча-

га ү ре-тө л‘чок мындыг бооп турар. Мынчангаш, Ак- Ойда саадйан ачылыг башкыга авыралдаарымга, чи- ге Барыын-мурнуу чү кте чурттап турар Пат-Патпал- чын хаанның алдын даң гыназын чалап алгаш, сан салып, чү дү п тейлээр чү ве болза, ам бир ү ре-тө л ү нү п болур-дур деп чарлык болган чү ве. Мээң мын- ча хамык ара-албатымда ынаар чедип шыдаар чү ве чок болгаш, силерни сү рдү рү п, херегледип турган мен, ынаар барып кө ө рү ң кандыгыл, оглум? —деп айтырган чү вең иргин.

Оол-даа:

— Хаан кижи ара-албатызын айбылаар хамаан чок, бө рттү г бажын бө ргү -биле, ченнигхолун чени- биле-даа тудуп сунар чү ве дээнигай, барбайн кан- чаар мен хаан, егбе, —деп харыылааш, баар бооп каап-тыр. ⁴

— Чаа, ара-албатыдан чежени эдертин аарг сен, азыраан малдан чежени сү рү п аар сен‘оглум? — деп хаан айтырып-тыр эвеспе.

Танаа-Херел тура:

— Аартык кылдыр азыраан малды, ара-албаты- ны-даа чоор мен, эш-кошту бодум тып алгай мен аан, —дээш, бодунун кырган адазынын аалынга хап чанып кээп-тир.

Кү жү р Танаа-Херел аалынпа келгеш, Даш-Хү рең аъдын так кылдыр баглйп, дагаа кылдыр сооткаш, айнын чаазында. хү йнү ң экизинде аъттангаш, аалы- ның мурнунда Ыдык-Бора тейниң кырындыва ү не халыда бергеш, кара черин сиригейипдир, кек дээ- рин хө лбең ейиндир улуг кышкызын кышкырып:

— Чер ием, дээр адам, ырак чер чоруур дей бердим, аштавас, суксавас эш-коштан, арбас-турбас аът-хө лден хайырлап кө рү нер, —деп-тир.

Бир кезек болганда, алды чустуг солангызын тыртып алгаш, Белгечиниң оглу Бели-Шынар Бег бежен шериин эдерткен, Бедик-Хү рең ин мунган, со- лаң гыны кырладыр хап бадып кээп-тир. ₍

Ү стү ү ртен:

— Ам болур-дур бе? —деп кыйгырып туруп-тур эвеспе. '

Танаа-Херел тургаш:

— Ам-даа арай элек-тир, —деп алгырып-тыр.

Оон бир кезек болганда, Тө лгечиниң оглу Дв- жү -Шынар Бег Дө жү -Хү рең ин мунгаш, дерттен шериин эдерткен, алды чү стү г солаң гының кырын куду кырладып бадып кээп-тир эвеспе.

Ү стү ү ртен:

— Ам кандыг-дыр? —деп кыйгырып-тыр.

Танаа-Херел тургаш:

—Ам-на болур-дур, —деп харыылап-тыр эвеспе он.

Шыдан ам, ийи бег баштьшныг, Даш-Хү рең аът- тыг Танаа-Херел, Белгечинин ог’лу Бели-Шынар Бег, Твлгечиниң оглу Дө жү -Шынар Бег олар чоруп каап- тырлар эвеспе. *

Оон ам удаткан-дү деткен чок Хү н хаанның ыды ээре берип-тир. Хү н хаан олургаш:

— Ыт чү нү ээрип тур, кайнаар кө рнү п алган» ээрип олур, ү нү п керем, шивишкин, —деп-тир.

Шивишкин ү нү п келгеш кеерге, ыт чиге сон- гаар кө рү нген, кудү руун мунган, кулаан кыскан ээрип олуруп-тур.

Шивишкин кирип келгеш:

— Ыт кудуруун мунган, кулаан кыскан, чйге соң гаар кө рнү п алгаи ээрип олур-ла, хаан дээргим, —деп харыылап-тыр.

Хаан олургаш, хоочун шагның хопчу сарыг су-
дуру н ажып кө рү п олуруп-тур эвеспе. Судурун
ажып кө ө рге; „ийи бег баштынныг, тозан шериглиг,
Даш-Хү рең аъттыг ^Танаа-Херел, Белгечинин оглу
Бели-Шынар Бег, Телгечинин оглу Дө жү -Шынар Бег
олар, чиге Барыын-мурнуу чү кте Пат-Патпалчын
хаанның алдын даң гыназын чалап алыр дээш бар
чыдар бооп-тур.

Хү й хаан судурун кө ргеш, . боданып олурган:
„Ол улуска чү ве эннежип-шыдажып болбас кончуг
сү р-кү чү лү г улус чү ве-дир, ынчангаш оларны арга-
чогаал-биле эьттедип, шайладып эртирер-дир“ деп
аът алыр, от алыр улузун белеткеп. чыып турган-
дыр эвеспе.

Шыяан ам, даартазында кайгалдар аал баары-
биле эртип чыдып-тырлар. Хү н хаан оларже ийи
кижи ыдып: „Эьттээш, шайлааш, эртинер" деп сег-
ледип-тир.

Даш-Хү рең аъттыг Танаа-Херел, Белгечинин
оглу Бедик-Хү рең аъттыг Бели-Шынар Бег олар
моорлап кээп-тирлер эвеспе.

Хү н хаан чин шайын кудуп, чигир-боовазын
салып, сес буттуг ширээзинин кырынга сес каът
олбуун чадып, хү ндү леп-ямбылап туруп-тур.

Шыяан ам, ол кончуг кайгалдар аң аа хү ндү ле-
дип, ямбыладып хонгаш, ам эртенинде аъттанып чо-
руур дей берип-тирлер эвеспе.

Хү н хаан олургаш:

— Баар черйнернин орук моондаа хө й, оъду-
даа, суу-даа оо-хоран, дуюглуг чү вениң дуюу дур-
луп каар, чү глү г куштуң чү ү савалып каар кончуг
берге чер чү ве, даң гына-биле даң гына дө мей-ле бол-
базыкпа, мээн дангынамны алгаш барбас силер₄бе? —
’ деп сү мелеп олуруп-тур эвеспе.

Кайгалдар олургаштарнын:

— Башкы олча соң гаар-ла ыйнаан, сонгу олча
бурунгаар-ла ыйнаан, —дишкештернин, чоруур (деп
барып-тырлар.

Хү н хаанң ың алдын даң гыназы хү мү с манзы ар- жыылын белекке бергепг.

— Оон-биле челбий кагар болза, ө лген чү ре дирлип кээр, ө шкен от кыва бээр чү ве эвеспе, — деп айтып берип туруп-тур.

Шыяан оон ам, демги ийң кайгалдар хү мү с ар- жыылын хойлап алгаш, ө ө рү нге чеьде берип-тирлер эвеспе.

Ай хаанның ыды ээре берип-тир.

— Ай хаан олургаш:.

— Даштын ыт чү ге ээре берди, кайнаар кө р- нү п алган, канчаар ээрип олур, ү нү п кө рем, шивиш- кин, —дээш, шивишкинин ү ндү рү п-тү р эвеспе. Ши- вишкин ү нү п 'келгеш кө ө рге, 'хыт чиге соң гаар кө р- нү п алган. кудуруун мунуп алган, кулаан кызып алган ээрип олуруп-тур.

Шивишкин кирип келгеш:

— Ыт чиге соң гаар кө рнү п алган. ^кудупуун мунуп алган, кулаан кызып алган ээрип олур, —деп хаанынга бараалгап-тыр.

Ай хаан хоочун шагнын хопчу судурун ажып кө рү п олура: '

— Ийи бег баштынныг, тозан шериглиг, Даш- Хү рең аъттыг Танаа-Херел, Белгечинин оглу Бели- Шынар Бег, Тө лгечинин оглу Дожу-Шынар Бег олар, Барыын-мурнуу чү кте Пат-Патпалчын хаан деп кижиннн алдын дангыназын чалап аар дээш бар-чыдар-дыр, —деп чугаалап олуруп-тур эвеспе.

Ай хаан: „Ол ү ш кайгалдарга чү ве эннежип- шыдажып болбас сү р-кү чү лү г улус чү ве-дир, олар- ны эьттедип, шайладьш ужуражып эртирбес болза, хоржок-тур эвеспе“ деп боданып, аът алыр, от ту- дар улузун белеткеп тургузуп туруп-тур эвеспе.

Шыяан ам, даартазында кайгалдар аал баары- юиле эртип чыдып-тырлар. Хаан ийи кижи ыдып: „Эьттээш, шайлааш эртиң ер" деп сө гледип-тир.

зо

Оон Даш-Хү рен аъттыг Танаа-Херел, Телгечи- мин оглу Дө жү -Шынар Бег олар ийи бараалгап че дип кээп-тирлер эвеспе.

Ай хаан' чин сарыг шайын кудуп, чигир-боова- ’ зын салып, сес буттуг ширээзинин кырынга сес каът олбуун ^адып, богданын бора иьрттин бооп бы- жырып салкш хү ндү лен туруп-тур.

Кайгалдар чиң ге сө ө гү н синмирип, кадыг сө ө - гү н какырып чемнении олуруп турлар эвссне оларың.

Оон ам чү зү боор, кү жү р кайгалдар аъттанып чоруур дей берин-тирлер.

Ай хаан олургаш:

— Баар, чедер черннерде орук моондаа кон чуг, берт-межел, оъду-даа, суу-даа оо-хоран, дуюг-' луг чү вениң дуюу дурлуп каар, чү глү г куштуң чү ү савалын каар ындыг берге чү ве, дангына-биле дан- гына дө мей-ле ыйнаан, мээн дангынамны алгаш бар- бас силер бе? —деп сү мелеп олуруп-тур эвеспе.

Кайгалдар олургаштарнын:

— Башкы олча сонгаар-ла ыйнаан. сонгу олча бурунгаар-ла ыйнаан, —дээштернин, чоруур дей бээр орта, Ай хааннйщ алдын дангыназы длдьщ манзы аржыылын берип тура: ¹

— Ө рү -куду челбиирге, ө лген чү ве дирлин кээр, ө шкен от кыва бээр чү ве эвеспе, чорук улу- зунга арга-дуза кылдыр ^елекке берип тур мен, — цеп-тир.

Ынчангаш ийи кайгал аъттангаш, ө ө рү нге хап ^едип келгештернин, орук-су\зр улаштыр хаплаткан нар-дыр эвеспе. * ‘

Шулбус хааннын ыды ээре берип-тир

Шулбус хаан олургаш:

— Даштын ыт чү нү ээрип тур, кайнаар кө рү п алган, канчаар ээрип олур ү нү п керем, шивиш- хин—дээн. /

Шивишкин ү нү п келгеш кө ө рге, ыт кудуруун мунуп алган, кулаан кызып алган, чиге соң гаар кө р- нү п алган ээрип олуруп-тур.

Шивишкин кирип келгеш:

— Ыт кудуруун мунуп, кулаан кызып алган, чиге соң /аар чү кче кө рнү п алган ээрип-ле олур, — деп чугаалап-тыр эвеспе.

Шулбус хаан хоочун шагның хопчу сарыг суду- рун ажып кө ө рге, чиге Барыын-мурнуу чү кте чурт- тап турар Пат-Патпалчын хааннын алдын дангына- зын чалап аар дээш, ийи бег баштынныг, тозан ше- риглиг, ү ш кайгал бар чыдар бооп-тур эвеспе.

Шулбус хаан суду рун кө рү п олургаш „Чү ве эннежип-шыдажыр аажок сү р-кү чү лү г Даш-Хү рең аъттыг Танаа-Херел, Белгечинин оглу Бедик-Хү рен. аъттыг Бели-Шынар Бег, Телгечинин оглу Дө жү - Хү рен аъттыг Дө жү -Шынар Бег олар кел-чыдарлар- дыр, ынчангаш оларга эьт-шай белеткеп, эьттедип, шайладып, хү ндү леп эртирбес болза, хоржок" дээш, аът алыр, от тудар улузун чыып туруп-тур эвеспе.

Чаа, ам даартазында аал мурну-биле эртип чы- дып-тырлар. Шулбус хаан оон ийи кижи ыдып: „Эьттеп, шайлап алгаш барынар" диртийкен-дир эвеспе.

Уктуулчулар чеде бээргё, кайгалдар ийи карак- тарын дешкеш, ийи кырыларын сыккаш:

— Кум-сай аъш-чемин бодун ижип, чип олур- бас сен бе, кижээ сыгаар, дө гээр сен бе“ дээштер- нин сывырып чорудупкан-дыр эвеспе.

Оон, Шулбус хаан база катап: „Эьттенер, щай- ланар“ диртип, ү ш кижи ыдыптарга:

— Кум-сай аъжын-чемин бодун ижип-чивейн_гкижээ сыгаар, дө гээр чү ве сен бе, олут кижээ чу- гаа, орук кижээ саат бооп турар хёрээжен сен, — дээш, ү ш кижини ү ш карактарын дешкеш, ү ш кы- рыдарын сыккаш, сывырып чорудупканнар-дыр эвеспе.

эе

Демги кырызы сыиык, кяраа дежик уш кйЖи хааийнга келгештерний:

— „Кум-сай аъжын-чемиң кижээ сыгаар, дө гээр чү ве сен ое, олут кижээ чугаа, ору к кижээ саат болдуруп турар херээжен Сея^- дидир, —дёп челип кээйтирлер.

Оон хаан база бёш кйжи ыдып: „Эьттеп, шай- ланар* деп сө гледип-тир Эвеспе. Беш кижи баарга, бежээлдирзиниң беш караан дешкеш, беш кырызын сыккаш:

— Чои кончуг хоранныг херээжен боор, олут кижээ чугаа болган, чорук кижээ саат болган, — дээш, Даш-Хү рең аъттыг Танаа-Херел, БелгечиНик оглу Бедик-Хү рен аъттыг Бели-Шынар Бег олар ө ө рү н; „Чер ап дө гү п олурунар" дээш, хап-ла каап- тырлар эвеспе.

Танаа-Херел, Бели-Шынар олар, Шулбус хаан- нын тос каът шил бажың ының иштиндиве киир ман- йадЫ берип-тирлер эвеспе.

Киир маннадып келгеш, Шулбус хаанга келгеш- тернии:

' — Кум-сай аъжың -чемиң бодун йжип, чип олур-

байн, кижээ сыгаар, дө гээр херээжен сен бе? —деп, алгыжа-ла берип-тирлер эвеспе.

’ Та чеженге, кажанга чедир а. тгыжып келген чү ве ийик, Шулбус хаанның шйл бажың ын хү рең -кызыл кылдыр алгыжып олуруп турлар эвеспе. Оон алгы- жып орза-орза, ак-кызыл кыннып кээп-тир. Ынчап олурда Шулбус хааннын эдээниң адаа, ө рттенип ү йү п олурганын Танаа-Херелдин эжи Бели-Шынар Бег кө рү п олуруп-тур. Бели-Шынар Бег оон кө рү п блурарга, Танаа-Херел эжинин бдлгаш бодуйун ^ьдынын кудуруктары сыдырткайнып, эьдектеринин адаа чаа-ла дыгдыНып чоктап олуруп-тур эвеспе.

— Ойт чоондуң, канчандын? —дээш, Бели-Шы й^р'Бег эжи Танаа-Херелди тырткылап, бо+тары ИЫСТын йъттарЫВЫС кудуруктары, эдёкЛеривис адаа

з»

врттенин келди, боттарывыстың аскывыстың вртун
ге боттарывыс ө ртенир дей бердивис, —дээштин.
аъттанып туруп-турлар эвеспе.

Шил бажыннын иштинден аьттангаш, чоруп
турда, ол бажы^ы хеглип барып дү жү п-тү р эвеспе.
Оон олар орук ара бар чорда, Танаа-Херел эжинге

— Хорадаан ө кпемниң ө ртү нге бодум врттеиин
елү ц кал часгым, —деп хө ереп чоруп олуруп-тур.

Ынчангаш улацггыр хап бар-чорда, дужаажып
алган ийи кара барааң чыдып-даа калбас, эрте-даа
бербес мь/ндыг чоруп олуруп-тур.

Аразында „бо улуска бараалы" днжип сү мелеш
кеш, ынаар углааш хапта-ла берип-тирлер эвеспе
Кара барааннарга хап чедип кээрге, ак теве, кара
теве четкен ийи кижи бооп-тур.

— Кай бар-чыдыр силер, эштер? Адың ар кым
боор, аалың ар кайда боор? —деп айтырып туруп
гурлар.

— Чиң ге Кара-Хем чуртуг. Кускун-Куюрам,
Сааскан-Сайырам ийи алышкы бис, —деп-тирлер
эвеспе.

— Кай баарың ар ол? —деп айтырарга:

— Чиге Барыын-Мурнуу чү кте чурттап турар
Пат-Патпалчын хааннын алдын даң гыназын чалап
аар дээш бар-чыдыр бис, —деп-тирлер.

— Ак теведе чү ң ерил, кара теведе чү нерил?.............

деп айтырарга:

— Ак теведе хаанга тудар агывыс-кө гү вү с-тү р.
алдывыс-киживис-тир, кара теведе хаанга кудар ка
ра арагавыс-тыр, —деп харыылап турганнар иргин

Танаа-Херел тургаш, алышкыларнын келген
оруун дуй, хвй доозун тургузупкаш: —Сооң арда хө й
доозун дола берген турар, эштнг-еө рлү г силер бр,
эштер? —деп айтырып-тыр эвеспе.

— Чок, чү гле иелээ-ле улус бис, —дээш, альин
кыдар хая кө рнү бээр орта, кара тевезии Танаа-
Херел туткаш, ажыра каапкаш, эжин нмней кааптар