15 Дәріс. Топырақ су режимі жəне оның экологиялық маңызы

15 Дә ріс. Топырақ су режимі жə не оның экологиялық маң ызы

Мақ саты: Топырақ су режимі жə не оның экологиялық маң ызы анық тату арқ ылы студенттердің жалпы жә не арнайы іскерлік дағ дыларын қ алыптастыру.

Жоспары:

15. 1 Топырақ су режимі жə не оның экологиялық маң ызы

15. 2 Топырақ тағ ы ылғ ал тү рлері

15. 3 Топырақ тың су қ асиеттері мен ылғ алдылығ ы.

Тірек сө здер: Топырақ, су, ө сімдік, халық аралық ғ ылым жә не т. б.

15. 1 Топырақ су режимі жə не оның экологиялық маң ызы

Су режимi деп топырақ қ а судың енуiнiң барлық қ ұ былыстарының жиынтығ ын, оның топырақ тан шығ ынын жə не физикалық кү йiнiң (жағ дайының ) ө згеруiн айтады. Топырақ тың су режимiнiң сандық кө рінісі, яғ ни ылғ алдың кiрiсi мен шығ ынының барлық мө лшерле-рінiң жиынтығ ы, белгiлi бiр уақ ыт аралығ ындағ ы оның қ орының ө згеруi су тең герiмiн бередi. Кө п жылдық орташа су тең герiмi топырақ тың су режимiнiң сандық сипатын кө рсетеді. Солтү стiк Қ азақ станның топырақ тарына шайылмайтын су режимi тə н.

Су – ө сімдік тiршiлiгiнiң маң ызды факторы. Ө сімдік ө з тiршiлiгiне керектi судың негiзгi бө лігін топырақ тан алады. Топырақ ылғ алды сыйғ ызатын, сақ тайтын орын болып табылады жə не ө сімдік тiршiлiгiнiң барлық кезең дерiнде оны ылғ алмен қ амтамасыз етуге мү мкiндiгi бар.

Су ө сімдік тiршiлiгiнiң барлық процестерiне дерлiк қ атысады. ө сімдіктiң жекелеген мү шелерiндегi судың мө лшері 70-95%-ғ а дейiн жетедi. Су ө сімдіктi қ оршағ ан ортамен байланыстыра-тын буындардың бiрi болып табылады. Сонымен қ атар, судың табиғ аттағ ы айналымында ө сімдіктер де маң ызды рө л атқ арады.

Топырақ тағ ы судың мө лшеріне оның тиiмдi қ ұ нарлылығ ын анық тайтын технологиялық қ асиеттерi, химиялық, физикалық -химиялық жə не микробиологиялық процестердiң қ арқ ындылығ ы байланысты болады.

Ауыл шарушылығ ы дақ ылдарының кө пшiлiгi қ ұ рғ ақ зат қ ұ рау ү шiн судың ө те кө п мө лшерін жұ мсайды. Мысалы, бидай ө сімдігі тə улiгiне ө зінiң топырақ бетiндегi бө лігінiң массасынан шамамен, 1, 3-1, 5 есе артық су жұ мсайды жə не сiң iрiлген судың 90-95%-ы транспирацияғ а кетедi.

И. Г. Мушкиннiң деректерi бойынша, кейбiр дақ ылдар ү шiн транс-пирация коэффициентiнiң (ТК) орташа мө лшерлері тө мендегiдей: жоң ышқ а – 858, сұ лы – 635, мал азық тық бұ ршақ – 578, мақ та – 562, арпа – 521, бидай – 505, жү герi – 372, тары – 87, шай жү герi – 271. Транспирация коэффициентiнiң бұ л кө рсеткіштерi топырақ, климат жə не ө сімдіктердің ө сіп-дамуының басқ а жағ дайларына байланыс-ты ө згеріп отырады.

Транспирация коэффициентiн тың айтқ ыштарды, ə сiресе фосфор тың айтқ ыштарын пайдалану, су-ауа режимдерiн реттеу жə не басқ а шараларды жү ргiзiп, ө сімдіктердің қ оректену жағ дайларын жақ сарту арқ ылы тө мендетуге болады. Бiрақ, тың айтқ ыш пайдаланғ ан жағ дайда ТК тө мендегенiмен, ө нім кө бейетiндiктен жалпы су пайда-лану артады, алайда ылғ ал тиiмдiрек пайдаланылады. Егер жаздық бидайдың транспирациялық коэффициентiнiң орташа мө лшерін 500-ге тең деп алсақ, онда 20 ц/га дə н мен 30 ц сабан мен тамыр (қ ұ рғ ақ массаның жалпы ө німi 50 ц/га) алуғ а 2500 м3 су немесе 250 мм су қ абаты керек болады.

Ө кінішке орай, бұ ғ ан қ арап, 250 мм жауын-шашын гектарынан 20 ц астық алуғ а жеткiлiктi деуге болмайды; жауын-шашынның кезең дерде бiркелкi болмауы; судың ағ ып кетуi, топырақ тан бу-ланып ұ шуы, арамшө птердің пайдалануы жə не басқ а шығ ындар тү скен ылғ алдың 50%-ғ а дейiн жетуi мү мкiн, сондық тан жылдық жауын-шашынның мө лшері 400 мм-ден аспайтын далалық жағ дайда жаздық бидайдан тұ рақ ты жоғ ары ө нім алу ү шiн кө п кү ш жə не ең бекжұ мсау керек. Ауылшаруашылық дақ ылдарының ө сіп-дамуының кез келген кезең iндегi судың жетiспеуi ө німдерінiң тө мендеуіне ə келiп соғ ады. Дегенмен, ө сімдіктердің репродуктивтiк органда-ры қ ұ рылатын кезең дегi судың тапшылығ ы бə рiнен де қ атты ə сер етедi. Ө сімдік дамуының нақ осы кезең iнде топырақ та жылжымалы ылғ ал қ оры жеткiлiктi болуы керек. С. С. Сдобниковтың деректерi бойынша, мамырдың соң ғ ы онкү ндiгiндегi мен маусымның алғ ашқ ы онкү ндiгiндегi жауынның ə рбiр қ осымша 10 мм ылғ алы Целиноград облысы Атбасар ауданында ө німді гектарына 2-3 ц-ге арттырады.

Бiр гектар жердегi ө сімдіктер пайдалы ө німінің оғ ан жұ мсалғ ан ылғ алғ а қ атынасы жалпы су пайдалану (ЖСП) жə не су пайдалану коэффициентi (СПК) арқ ылы сипатталады. Олар 1 т ө нім қ ұ рауғ а жұ мсалғ ан судың мө лшерін (м3 немесе мм) кө рсетеді. И. Г. Муш-киннiң деректерi бойынша, бидайдың СПК-1350 м3, жү герiнiкi – 790, картоптiкi – 360, қ ант қ ызылшасынiкi – 1450.

Кө птеген ауылшаруашылық аймақ тарында топырақ тың ылғ алдылығ ы қ ар кеткеннен кейiн (бiрiншi кө ктемдегi ең жоғ ары мө лшері) тез тө мендей бастайды жə не тек қ ыркү йекте (екiншi, кү згi ең жоғ ары мө лшері) бiршама кө терiледi. Ө сімдіктердің суды қ ажетсiнуi кө ктемнен бастап бiрте-бiрте ө седі де, топырақ та ылғ ал ең аз болатын кезең де ө зінiң ең жоғ ары шегiне жетедi. Сондық тан ө сімдіктер ү шiн қ иын-қ ыстау кезең де судың тапшылығ ы пайда бо-лады жə не ол танаптың ө німділігіне шешушi ə серiн тигiзедi.

Бидай масақ тануғ а дейiнгi 15 кү нгi жə не масақ танудан кейiнгi 10 кү нгi ылғ алдың тапшылығ ына ө те сезiмтал келедi.

Топырақ ылғ алдылығ ының тə улiктiк ө згеруiне оның iшiндегi шық тың ə серi шамалы жə не тек ө те қ олайлы жағ дайларда ғ ана пай-далы болуы мү мкiн.

Далалық аймақ тар ү шiн оны кезiнде А. А. Измайльский атап кө рсеткен болатын. Кө ктемде ылғ алдың тə улiктiк шығ ыны 2-3 мм, кейде одан да кө п болады. Бұ л оны сақ таудың арнайы шара-ларын қ олданудың керектiгiн кө рсетеді. Топырақ тағ ы ылғ ал ө зінiң қ асиеттерi бойынша бiрың ғ ай емес.

Агрономиялық тұ рғ ыдан алғ анда, ылғ алдылық мө лшерінiң топырақ ылғ алының жылжу мү мкiндiгi мен ө сімдіктерге сiң iмдiлiгi шұ ғ ыл ө згеретiн дең гейi ө те маң ызды болып табылады.

		14-кесте
Жаздық қ атты Харьков 46 бидайының су пайдалануы
(В. А. Кумаков, 24)

Даму кезең дерi		Су шығ ыны, мм/тə улiк

Тұ қ ым себу – тү птену		1, 22
Тү птену – тү тiктену		3, 69
Тү тiктену – масақ тану		6, 45
Масақ тану – дə ннiң толысуының басы		6, 62
Дə ннiң толысуының басы – балауызданып пiсу		5, 73
Балауызданып пiсу – толық пiсу		2, 95

Механикалық қ ұ рамы жə не қ арашiрiк мө лшері ə ртү рлi топырақ тарда бұ л кө рсеткіштер топырақ ылғ алының ə ртү рлi дең гейiне сə йкес келедi.

Топырақ тың ылғ алдығ ы дең гейiнен ө ткенде қ асиеттерiн ө згертетiн тү йiндiк нү ктелердi (кейбiр авторлардың пiкiрi бойынша-аралық тарды) агрогидрологиялық тұ рақ ты шама (немесе, топырақ гидрологиялық тұ рақ ты шама, су – физикалық тұ рақ ты шама) деп атайды.

Қ азақ станның егiншiлiк аймақ тарының негiзгi бө ліктерi ү шiн: солу ылғ алдығ ы (ТС), капиллярлық байланыстың ү зiлу ылғ алдылығ ы (КБҮ ) жə не ең тө менгi ылғ ал сыйымдылығ ы (ЕТС) тұ рақ ты шамалардың маң ызы зор сияқ ты. Мұ ны ө сімдіктердің ө сіп-даму кезең iнде танаптардағ ы топырақ ылғ алының ө згерiстерi негiзiнен ТС мен ЕТС аралығ ында жү ретiндiгiмен тү сiндiруге бо-лады.

Топырақ ылғ алының басқ а тү рлерi туралы жан-жақ ты деректердi топырақ тану пə нiнiң оқ улық тарынан жə не А. А. Роденiң «топырақ ылғ алы туралы iлiмнiң негiздерi» атты монографиясынан алуғ а бо-лады.

Топырақ тың қ ұ рғ ақ салмағ ына пайызбен немесе ылғ ал қ абатына миллиметр есебiмен берiлген тұ рақ ты солу ылғ алдылығ ы ө сімдіктiң ала алмайтын судың шамасын кө рсетеді. Бұ л ылғ алды топырақ бө лшектерi едə уiр кү шпен ұ стап тұ рады.

Ауылшаруашылық ө сімдіктерiнiң кө пшiлiгi ү шiн ТС топырақ тың су ұ стау кү шi 15 атмосфера шамасында болғ анда басталады. Тұ рақ ты солу ылғ алдығ ында ө сімдіктер толық солады жə не олардың тiршiлiгi ауаның салыстырмалы ылғ алдылығ ы 100% жақ ындағ анда да қ айта қ алпына келмейдi.

А. Г. Дояренко 1940 жылдың ө зінде де бидайдың сору кү шi жоғ ары сорттарын пайдалануды ұ сынғ ан болатын. Мысалы, оның деректерi бойынша, Сарруба сорты тұ қ ымдарының сору кү шi 23-24 атмосферағ а тең, яғ ни топырақ тың су ұ стау кү шiнен 7-8 ат-мосфера артық. Демек, сору кү шi жоғ ары бидайларды пайдалану арқ ылы топырақ тың ө сімдіктер ала алмайтын ылғ ал қ орын бiрталай азайтуғ а жə не қ ұ рғ ақ шылық та ө німнің ылғ алмен қ амтамасыз етiлуiн жақ сартуғ а болады.

Бiздiң зертханалық тə жiрибелерiмiз Саратов 29 сортының тұ қ ымдарының сору кү шi Пиротрикс 28 жə не Харьков 46 сорттары-на қ арағ анда, жоғ ары екенiн кө рсетті. Ерiтiндiнiң су ұ стағ ыш кү шi 26, 1 атм, болғ анда Саратов 29 тұ қ ымдарының 44, 6% ы ө нсе, Пиро-триксте 28-32, 6% ө нген, ал Харьковте 46 да ө нген тұ қ ым болмағ ан.

Ө сімдіктердің топырақ тағ ы суды алу мү мкiндiгi тек олардың тұ қ ымдары мен тамырларының сору кү шiне ғ ана емес, топырақ тың механикалық қ ұ рамына да байланысты болады. Мə дени ө сімдіктер механикалық қ ұ рамы ауыр топырақ қ ұ рғ ақ шылық қ а жең iл топырақ қ а қ арағ анда тө зімдiрек келедi. Ауыр топырақ тарда су ұ стағ ыш кү штiң бiрдей жағ дайында жең iл топырақ тарғ а қ арағ анда ылғ ал кө п бола-ды. Сондық тан механикалық қ ұ рамы ауыр топырақ тарда кө ктемгі ылғ ал қ орының маң ызы жең iл топырақ тарғ а қ арағ анда жоғ ары.

Қ ұ рғ ақ топырақ тың салмағ ына пайызбен немесе су қ абатына миллиметр есебiмен алынғ ан ең тө менгi ылғ ал сыйымдылығ ы деп, бiртектi топырақ қ абатында салмақ кү шiнiң ə серiне қ арсы ұ сталынып тұ рылуы мү мкiн болатын ең кө п мө лшердегi қ алқ ығ ан суды айтамыз. Басқ аша айтқ анда, ЕТС судың тө менгi қ абаттарғ а еркiн ағ у мү мкiндiгi бар жағ дайдағ ы топырақ та ұ сталуы мү мкiн ең кө п мө лшерін кө рсетеді. Ең тө менгi ылғ ал сыйымдылығ ы жағ дайында топырақ тың ылғ алдылығ ының мө лшеріне топырақ қ абатының сулану терең дiгi ə сер етпейтiнi анық талды. ЕТС тепе-тең дiк ылғ алдылық қ а жатады жə не топырақ тың су ұ стайтын қ абiлетiн сипаттайды.

Ең тө менгi ылғ ал сыйымдылығ ы жағ дайындағ ы топырақ тың бiр

метр қ абатындағ ы пайдалы ылғ ал қ оры ауыр саздақ топырақ тарда жобамен 200 мм, қ ұ мдақ топырақ тарда 120 мм болады (15-кесте).

Топырақ тың ең тө менгi ылғ ал сыйымдылығ ы жағ дайындағ ы пайдалы ылғ ал қ оры, мм (А. Д. Карбышева, 21)

Топырақ тың тү рi жə не	Қ абаттардағ ы пайдалы ылғ ал мө лшері
механикалық қ ұ рамы	0-20 см	0-50 см	50-100 см	0-100 см
Қ ара топырақ тар
Сазды
Ауыр саздақ
Орта саздақ
Жең iл саздақ
Кү ң гiрт қ ара-қ оң ыр
топырақ тар
Ауыр саздақ
Орта саздақ
Жең iл саздақ
Қ ұ мдақ

Топырақ тың ЕТС жағ дайындағ ы су ұ стағ ыш кү шi 0, 5 атмосферағ а тең. Онда ылғ ал бiртұ тастылығ ымен сипатталынады, жең iл жылжи-ды жə не ө сімдіктер оларды оң ай пайдалана алады.

Бiртұ тастық топырақ тың ылғ алы ЕТС тең болғ анда ғ ана емес, одан тө мен жағ дайларда да кездеседi. Бiрақ ол ылғ алдылық тың тек белгiлi бiр мө лшеріне, қ алқ ығ ан судың жылжуы оның булануынан (немесе ө сімдіктердің тамырларының соруынан), шұ ғ ыл баяулай-тын дең гейiне дейiн байқ алады. Бұ л қ ұ былысты анық тағ ан М. М. Абра-мова осындай ылғ алдылық ты капиллярлық байланыстың ү зiлу ылғ алдылығ ы (КБҮ ) деп атауды ұ сынды. Оның аты кө рсеткендей, ылғ алдылық тың осы мө лшерінен бастап, топырақ тың ылғ алданғ ан қ абаттарын жоғ арыдан тө менге дейiн шырмағ ан су толғ ан қ уыстар жү йесi болмайды.

Сө йтіп, ең тө менгi ылғ ал сыйымдылығ ы, капиллярлық байла-ныстар тү зiлу ылғ алдылығ ы жə не тұ рақ ты солу ылғ алдылығ ымен топырақ тағ ы ылғ алдың жылжуы жə не олардың ө сімдіктерге пайда-лану мү мкiндiгi ө згерiске ұ шырайтын дең гейiн кө рсетеді.

ТМД елдерiнiң негiзгi ауылшаруашылық аймақ тарында топырақ тың су режимiнiң ү ш: тұ рақ ты шайылатын тү рi (ылғ алдылығ ы мол аймақ тарда), оқ тын-оқ тын шайылатын тү рi (ылғ алдығ ы тұ рақ сыз аймақ тарда) жə не шайылмай-тын тү рi (ылғ алдылығ ы жеткiлiксiз аймақ тарда) кездеседi. Ылғ алдылығ ы бойынша аймақ тарғ а бө лудiң белгiсi ретiнде жыл бойында тү сетiн жауын-шашын мө лшерінiң ашық су бетiнен булануғ а қ атынасы алынғ ан. Тұ рақ ты шайылатын су режимi жылдық жауын-шашын мө лшері буланудан артық аймақ тарғ а тə н. Су топырақ тың барлық қ абаттарын шайып ө тiп, жер асты суларына дейiн жетедi. Оқ тын-оқ тын шайылатын су режимi атмосферадан тү сетiн ылғ алдың кө п жылдық орташа мө лшері шамамен буланудың кө п жылдық мө лшеріне тең аймақ тарғ а тə н болады. Дегенмен, кей жылдары атмосфералық ылғ алдың жиынтығ ы буланудың мө лшерінен кө п не аз болуы мү мкiн. Жерасты сулары негiзiнен тамырлар тарайтын қ абаттан тө мен орналасады. Шайылмай-тын су режимi жылдық жауын-шашын мө лшері буланудың мө лшерінен аз аймақ тарғ а тə н болады. Топырақ та ə рқ ашан кү зге қ арай ылғ ал тапшылығ ы пайда болады (яғ ни ЕТС жағ дайындағ ы пайдалы ылғ ал қ оры мен оның нақ ты мө лшерінiң арасындағ ы айырмашылық ). Кө ктемде қ ар суы 1, 0-1, 5 м терең дiкке дейiн ғ ана ылғ алдандырады, одан тө менгi қ абаттың ылғ алдылығ ы ТС тақ ау дең гейде қ алады. Жерасты сулары бiрнеше метр терең дiкте орналасады. Мұ нан басқ а, су режимiнiң бусану, тоң қ абаттық жə не ирригациялық тү рлерi кездеседi. Олар арнайы ə дебиеттерде талқ ыланады.

Ылғ алдылығ ы мол аймақ тарда су режимiн реттеудiң басты мiндетi артық суды кетiру жə не топырақ ты артық ылғ алданудан қ орғ ау (баурай бойымен немесе баурайғ а бұ рыштап тар қ ашарды (загонды) жырту, ашық жə не жабық кə рiздер (дренаждар) жасау ке-рек. Ылғ алдылығ ы тұ рақ сыз жə не жеткiлiксiз аймақ тардағ ы жердiң бiр бө ліктерiнде су режимiн реттеудiң негiзгi тə сiлi оны суару болып табылады.

Суарылмайтын егiншiлiкте су режимiн реттеу: қ ыста қ арды жи-нау жə не кө ктемде қ ар суын ұ стау, топырақ тағ ы су қ орын сақ тау жə не тиiмдi пайдалану сияқ ты ү ш кезең нен тұ рады.

Астық ты аймақ тарда жаздық жə не кү здiк бидайларды себуге жиi пайдаланылатын сү рi танаптар ылғ ал жинаудың тиiмдi тə сiлi болып табылады. Сұ р танап сенiмдi ө німнің, ə сiресе, қ ұ рғ ақ шылық жылдары, кө зі болады. Бұ рынғ ы жылдары Солтү стiк Қ азақ станда, Батыс Сiбiрде жə не Алтай ө лкесiнде сү р танаптардың кө лемін азайту ө німнің азаюына ə келiп соқ қ ан. Осы аймақ тарда 1966-1977 жылдары сү р танаптардың ү лесiн арттыру 100 га жыртылғ ан жерге шақ қ андағ ы ө ндiрiлген астық ты 178-216 %-ын кө бейтуге мү мкiндiк берген. Бiрақ, сү рi танаптың ылғ ал жинау мү мкiншiлiгi ə лi жеткiлiксiз. Солтү стiк Қ азақ стандағ ы сү р танапқ а 21 айда 518 мм ылғ ал тү седi, оның тек 123 мм немесе 24%-ы ғ ана топырақ қ а сiң едi. Екiншi қ ыстың ылғ алының бар болғ аны 5% ғ ана топырақ тың пайдалы ылғ ал қ орын толық тырады. Кана-да мен АҚ Ш астық ты аудандары бойынша деректер осығ ан ұ қ сас келедi, онда ылғ алдың сү рi танапта сiң iрiлу 19-24%, ал екiншi қ ыста-9% қ ұ райды.

В. Пелтонның деректерi бойынша, Солтү стiк Қ азақ стан жағ дайымен ұ қ сас Саскачеван провинциясындағ ы (Канада) ор-ман жолақ тары елеулi тиiмдiлiк кө рсете алмайды жə не кең iнен пайдалануғ а ұ сынылмайды. Орман жолақ тарының астындағ ы жерлердi есептегенде қ осымша ө нім 0, 47 ц/га болғ ан. Негiзгi себебi– аң ыз сабақ тарына қ арағ анда, қ ардың бiркелкi тү спеуi болып табы-лады. Қ ардың бiркелкi тү спеуiн, кей жағ дайларда пайдалы ə серiнiң болмауын ө зімiздiң зерттеушiлер де атап кө рсетеді (8, 13, 38, 44). Мə селен, П. С. Денисов Қ ұ лынды даласында ық тырмалы сү рi танаптың жел ө ткізетін орман жолағ ынан кез келген қ ашық тық та бидай 12, 8-14, 6 ц/га ө нім берсе, ық тырмасыз сү рi танапта орман жолағ ынан ə ртү рлi қ ашық тық та ө німділік 9, 1-5, 4 ц/га ғ ана болғ анын хабарлағ ан. Жазда желден қ орғ ауды, қ ыста қ ар ұ стауды қ амтамасыз ететiн кү нбағ ыс ық тырмалары тек сү р танапта ғ ана емес, ауыспалы егiстiң басқ а танаптарында да қ олданылуы мү мкiн.

Қ ары аз, желi қ атты аудандарда ə р шаршы метр жерде биiктiгi 18-20 см 200-250 дана аң ыз сабағ ын қ алдыру ө те тиiмдi бола-ды. Бұ л бү кiл танапта бiрiншi тұ рақ ты қ ардан кейiн аң ыз сабағ ы биiктiгiндей бiркелкi қ ар жинауғ а мү мкiндiк бередi, ал аң ыз сабағ ы жоқ (соқ амен жыртылғ ан) танаптарда ол желмен ұ шып кетедi. Қ ардың еру кезең iнде бұ л артық шылық сақ талады. Аң ызды та-наптарда СВУ-2, 6; СВШ-10 қ ар жыртқ ыштарымен аралығ ын 4-5 м етiп, қ ар атжалдарын тұ рғ ызу қ ардың жиналуын арттыра тү седi жə не кө ктемгі қ ар суы топырақ тағ ы ылғ алдың тапшылығ ын жою-ды қ амтамасыз етедi.

А. И. Шульгин қ ар мелиорациясының мына қ ағ идаларын ұ стануды ұ сынады:

1. Қ ардың қ алың дығ ы мелиорация обьектiсiне байланысты анық талынуы керек.

2. Қ арды тоқ татуды мү мкiндiгiнше ерте, бiрiншi тү скен қ ардан бастағ ан дұ рыс.

Қ ар қ абаты бү кiл танапта бiркелкi болуы керек. Қ ар суын ұ стауды аң ыз сабақ тары қ алдырылғ ан танаптарда саң ылаулау, ал сү р танап-тарда ЛОД-10 шұ ң қ ырлағ ышымен шұ ң қ ыр жасау арқ ылы жү ргiзуге болады. Шұ ң қ ырлағ ыш ө ткеннен кейiн ə р гектарда терең дiгi 12-15 см жə не жалпы сыйымдылығ ы 250-300 м3 болатын 13-14 мың шұ ң қ ыр жасалады.

Орталық қ ара топырақ ты аймақ тарда қ ар суын ұ стау ү шiн кү згi топырақ ө ң деудi баурайғ а кө лденең жү ргiзу, ү зiк-ү зiк атыздар жа-сап жырту, айқ асқ ан бө геттер тұ рғ ызып жырту, т. б. арнайы тə сiлдер қ олданылады.

Ылғ ал жинау шараларын жү ргiзгеннен кейiн, оны топырақ та сақ тау жə не тиiмдi пайдалана бiлудiң маң ызы зор. Қ айырмалы қ ұ ралдармен жү ргiзiлген сү дiгерде жə не кө птеген жағ дайларда аң ыз қ алдық тары сақ талғ ан танаптарда ылғ ал сақ тау ү шiн тiстi жə не инелi тырмалармен уақ ытында жə не сапалы жү ргiзiлген ерте-кө ктемдік тырмалау арқ ылы топырақ тың беткi қ опсытылғ ан жабынды қ абатын жасаудың маң ызы зор.

А. А. Измаильскийдiң бү гiнде маң ызын жоймағ ан тұ жырымдауы бойынша, топырақ тағ ы ылғ алдың мө лшерін арттыру негiзiнен:

а) атмосфералық ылғ алдың топырақ тың бетiнен ағ ып кетуiн азай-ту жағ дайларына;

ə ) ылғ алдың топырақ қ а сiң уiне ə сер ететiн жағ дайларғ а; б) беткi қ абатты кебуден қ орғ ау жағ дайларына байланысты.

К. А. Блэктiң мə лiмдеуi бойынша қ опсытылғ ан борпылдақ қ абаттың тиiмдiлiгi ылғ алы мол топырақ тарда жоғ ары болады. Қ ұ рғ ақ шылық жағ дайында борпылдақ жабынды қ абаттың тиiмдiлiгi тө мен. Себебi жең iл буланатын судың кө п мө лшері, жабынды қ абатты жасау ү шiн топырақ ө ндейтін қ ұ ралдарды пайдалану мү мкiншiлiгi туындағ анша ұ шып кетедi.

15. 2. Топырақ тағ ы ылғ ал тү рлері

Топырақ қ опсытылғ ан су сиымдылығ ы бар дене болғ андық тан оның қ ұ рамында азды кө пті ылғ ал болады. Топырақ ылғ алы – оның қ ұ нарлылығ ының бір шарты. Ылғ ал топырақ қ а ауадан тү скен жауын-шашынмен жер бетіндегі судан жə не жерастының ыза суынан келеді. Топырақ ылғ алы ə р жерде ə ртү рлі. Бір жерлерде топырақ тың ылғ алдылығ ы мол болса, екінші жерлерде тапшылау. Топырақ та кездесетін ылғ алдың ө зінің де ө сімдіктерге сің імділігі ə ртү рлі бо-лып келеді. Жалпы ылғ алдың бірнеше тү рі бар:

1. Химиялық байланысқ ан су топырақ минералдарының қ ұ рамына еніп, ө те тығ ыз байланысқ а тү седі. Сондық тан топырақ биологиялық процестерге қ атыспайды.

2. Бу кү йіндегі су топырақ кеуектерінде кездесетін судың жоғ ары температурада булануынан пайда болады. Бұ л кү йінде ол ө сімдікке сің бейді, тек тамшығ а айналдырғ ан оны ө сімдіктер жақ сы сің іре алады.

3. Гидроскопиялық су – топырақ тың беткі қ абаты арқ ылы сің ірілген молекула кү йінде болады. Ол ө сімдіктерге пайдасыз.

4. Қ ылтү тік суы топырақ тү тіктерінде жоғ ары тө мен жылжи оты-рып, ө сімдіктер бойына оң ай сің еді.

5. Гравитациялық су ө з салмағ ымен топырақ тың жоғ ары бетінен тө менгі қ абаттарына жылжиды. Ө сімдіктерге оң ай сің еді.

6. Қ атты кү йіндегі суғ а мұ з, қ ар жатады. Қ атты кү йіндегі су ө сімдіктерге сің імсіз, ал еріген кезде топырақ қ а сің іп, ө сімдіктер ү шін пайдағ а асады.

7. Жер асты ыза суы топырақ тың ол кө біне топырақ тү зуші тау жыныстарының ə ртү рлі терең діктерінде ə детте, су ө ткізбейтін қ абат ү стінде жиналады.