13-дәріс. Құнарлықтың элементтері жəне факторлары

13-дә ріс. Қ ұ нарлық тың элементтері жə не факторлары

Мақ саты: Қ ұ нарлық тың элементтері жə не факторларын мең герту арқ ылы студенттердің жалпы жә не арнайы іскерлік дағ дыларын қ алыптастыру, теориялық білімдерін бекіту.

Жоспары:

13. 1 Қ ұ нарлық тың элементтері жə не факторлары

13. 2 Егіншілікте пайдалану нə тижесінде топырақ қ ұ нарлығ ының ө згеруі жə не оны қ алпына келтіру жолдары

13. 3 Топырақ қ ұ райтын табиғ и процестің дамуы

Тірек сө здер: Элементтер, фактор, топырақ қ ұ нарлығ ы жә не т. б.

13. 1 Қ ұ нарлық тың элементтері жə не факторлары

Ө сімдіктер ө здерінің дамуы кезінде қ оректік заттарды, суды, ауаны жə не жылуды керек етеді. Мə дени ө сімдіктердің осы мұ қ таждарын қ анағ аттандыруғ а қ абілеті бар топырақ ты қ ұ нарлы топырақ деп атайды.

Қ ұ нарлылық – топырақ тың ең басты ə рі ең негізгі агрохимиялық қ асиеті, ол басқ а да бірқ атар қ асиеттеріне тығ ыз байланысты бола-ды. Топырақ қ ұ нарлылығ ын жақ сартуғ а бағ ытталғ ан шаралар ү лкен комплексті келеді. Ол кө птеген жұ мыстарды атқ арудан тұ рады, атап айтқ анда:

1) Топырақ ты дұ рыс ө ң деу системасын жү зеге асырудан;

2) Дұ рыс ауыспалы егіс жү йесін енгізуден;

3) Органикалық жə не минералды тың айтқ ыштарды дұ рыс жə не тиімді қ олдану шараларынан;

4). Ə ртү рлі комплексті мелиорациялық жұ мыстарды жү зеге асы-рудан тұ рады.

Топырақ сапалығ ы, яғ ни бонитировкасы деген ұ ғ ым латынша bonita – сапалығ ы деген сө зден шық қ ан. Топырақ тың сапалығ ын бағ алау дегеніміз – топырақ тың сапалығ ын потенциалды қ ұ нарлығ ын ө нім беру қ асиетін, табиғ и жə не мə дениеттелген фитоценоздармен салыстыру. Топырақ тың бонитировкасы іс жү зінде қ олданылатын ауылшаруашылық ерекшеліктеріне қ арап дə режеленуі деп қ арастыруғ а болады. Бонитеттеудің:

1. Топырақ тың табиғ и қ асиеттері (қ ұ нарлылығ ы) белгілі бір дақ ылдар ө німімен сə йкестелінетін.

2. Топырақ тың агроө ндірістік топтарына қ арап, дақ ылдардың ө німіне сə йкес-тендіріп, бағ а беру сияқ ты ə дістері бар. Топырақ бонитетінің ө лшемді бағ асы болады, оны балмен кө рсетеді. Топырақ тар 1-ден 100 ге дейінгі балл болмаса, нашар, орташа, ө те жақ сы бағ алар арқ ылы кластарғ а, (топтарғ а) бө лінеді.

Топырақ қ ұ нарлылығ ын реттеу. Ө сімдік шаруашылығ ының ө німділігін арттыру ү шін топырақ қ ұ нарлылығ ын міндетті тү рде бағ дарлау жолымен реттеу керек. Интенсивті егіншіліктің негізгі мақ саты – топырақ қ ұ нарлылығ ын ұ лғ аймалы ұ дайы ө ндіріс арқ ылы арттыру. Сонымен қ атар, топырақ қ ұ нарлылығ ын тө мендетуге бағ ытталғ ан қ олайсыз жағ дайларды, яғ ни эрозияны, қ уаң шылық ты, гумус пен қ оректік заттар қ орының кемуін жою, топырақ ты ме-лиорациялауды енгізу, қ олайлы физикалық химиялық ортаны жа-сау, қ ұ нарлылық ты жə не ауылшаруашылық дақ ылдар ө німдерін арттыруғ а қ олда бар барлық мү мкіншіліктерді пайдалану керек.

Топырақ тың агрофизикалық жə не физикалық -химиялық қ асиеттері. Топырақ кө п фазалы жү йе. Топырақ қ атты, сұ йық, газ бө ліктерінен тұ рады. Бұ лардың арақ атынасы ə ртү рлі топырақ та ғ ана емес, тіпті, бір топырақ қ абатының ө зінде де ə ртү рлі болады. Топырақ тың жоғ арғ ы қ абатынан бастап, тө менгі қ абатына қ арай бірте-бірте органикалық заттар мен тірі организмдер азая береді де, оның қ атты бө лігінде минералдық заттар басым келеді.

Топырақ тың қ атты бө лігінің қ ұ рамы – органикалық заттарда, оның негізгі бө лігі кү рделі қ ұ рылымды қ арашірік. Органикалық зат-та клетчатка, лигнин, белок, қ ант, шайыр, май, т. б ө сімдіктер мен жануарлар, микробтектес қ алдық тар қ осындылары жə не солардың ыдырау процесінде пайда болғ ан аралық заттар болады.

Топырақ тағ ы органикалық заттар ыдырағ ан кезінде олардағ ы азот ө сімдікке сің імді тү рге айналады.

Танаптың топырақ қ абатында ө сімдіктер мен басқ а тірі жə ндіктердің қ алдық тарын бактериялар мен қ арашірікті қ ұ райтын топырақ тү йірлерінің органикалық бө лігі тү зеді. Топырақ тың қ ұ нарлылығ ы ондағ ы қ арашіріктің аз-кө птігіне қ арай бағ аланады. Топырақ тың тірі бө лігі топырақ микроорганизмдерінен (бактерия-лар, саң ырауқ ұ лақ тар, балдырлар), омыртқ асыздардың кө птеген тобынан (қ арапайымдар, жə ндіктерден, қ ұ рттардан, насекомда-ры мен олардың личинкаларынан), топырақ арасында тіршілік ететін омыртқ алылар тобына жататындардан тұ рады. Бұ лардың қ алдық тарының бір бө лігі толық минералданатын болса, екінші бө лігі қ айтадан топырақ тың органикалық жаң а тү ріне – қ арашірікке айналады.

Ө сімдіктер ө сіп ө ну кезең інде топырақ та сумен бірге қ оректік заттарды алады да, ал олардың негізгі қ оры осы қ арашірік болып табылады. Қ арашіріктің негізгі қ оры осы қ арашірік болып табы-лады. Қ арашіріктің негізгі қ асиеті – оның ө з бойына суды жақ сы сің іргіштігі. Сондық тан топырақ тың физикалық қ асиетін де жақ сартады, яғ ни ол топырақ қ ұ рамындағ ы тү рлі минералды заттар-ды біріктіріп ұ стап тұ рады, қ атты жаң бырдан кейін топырақ бетінде қ алың қ абыршақ пайда болуы – топырақ тың қ ұ нарсыздығ ынан, ондағ ы қ арашіріктің аздығ ынан болады. Топырақ қ абатының жылу тə ртібі органикалық қ алдық тардың шіруі мен жылудың бө лінуіне байланысты. Топырақ қ абатында пайда болғ ан қ арашірік оның ө те ұ сақ майда бө лшектерін ө зара біріктіреді, жабыстырады.