12.2 Топырақтың құнарлығын əлеуеттi

Топырақ тың қ ұ нарлығ ын ə леуеттi (потенциалды немесе табиғ и) жə не тиiмдi қ ұ нарлылық деп екi тү рге бө леді. Табиғ и қ ұ нарлылық топырақ тың қ ұ ралу факторларының ə серiмен табиғ аттың ө зі жасағ ан қ ұ нарлылық. Ол топырақ тың тү рiне, механикалық қ ұ рамына, физикалық жə не химиялық қ асиеттерiне, қ арашiрiктiң мө лшеріне жə не басқ а жағ дайларғ а байланысты болады. Табиғ и қ ұ нарлылық тың жə не тың айғ ан жерлерге тə н болады.

Тиiмдi қ ұ нарлылық ауылшаруашылық ө сімдіктерiнiң ө суi мен дамуына қ олайлы жағ дай жасау ү шiн топырақ ө ң деу қ ұ ралдарын пайдаланғ анда байқ алады. Тиiмдi қ ұ нарлылық – егiншi ең бегiнiң жемiсi. Ғ ылымның дамуымен бiрге ө сіп отыратын техникалық ө рлеу мұ ндағ ы басты фактор болып табылады. Ғ ылым мен техниканың ө рлеуiне бай-ланысты топырақ тың тиiмдi қ ұ нарлылығ ы да ө сіп отырады.

Техникалық ө рлеу ə рекетiнiң арқ асында топырақ тың табиғ и қ ұ нарлылығ ы мен оның мə дени дамуының ə серiнен пайда болғ ан қ ұ нарлылығ ын бiрiктiретiн жасанды қ ұ нарлылық қ алыптасады. Уақ ыт ө те келе, жасанды қ ұ нарлылық топырақ тың сипаттайтын қ асиетiне айналады, тек табиғ аттың ə серiнен ғ ана емес, адамның да ə рекетiнiң нə тижесi болып табылатын топырақ тың жаң а дең гейдегi қ ұ нарлылығ ы пайда болады. Тиiмдi қ ұ нарлылығ ы жоғ ары топырақ мə дени топырақ деп аталады.

Ө ндіріс процестерiнiң ə серiнен ол ү немi жақ сарып оты-руы мү мкiн. Бұ л топырақ тың (жердiң ) ө ндіріс қ ұ ралы ретiнде ө неркə сіпте қ олданылатын ө ндіріс қ ұ ралдарынан (машиналар, ста-ноктар) айырмашылығ ы болып табылады.

Бiрақ, мə дени топырақ қ ұ ралу процесiнiң бұ л бағ ытта жү руi ү шiн жемiс алмастыру қ ағ идасының жə не топырақ қ орғ ау шараларының сақ талуы керек. Ə йтпесе топырақ тың қ ара шiрiгi азайып, қ ұ рылымдары бұ зылады, қ оректiк заттардың қ оры тө мендеп, жел жə не су эрозиясының ə серiнен топырақ тың қ ұ нарлылығ ы жоғ алады.

Солтү стiк Қ азақ станның ө ң деудегi топырақ қ ұ нарлығ ы жə не қ арашiрiгiнiң дең гейi ү немi тө мендеуде. Жердi тек жазық кескiш қ ұ ралдармен ө ң дегеннің ө зінде де органикалық заттардың қ оры тол-майды. Тө рт танапты ауыспалы егiстiң бiр айналымның ө зінде ғ ана қ арашiрiктiң мө лшері 0, 2% кемидi.

В. Е. Егоров, Б. А. Доспехов, А. М. Лыков жə не т. б тұ жырымдау-лары бойынша «қ арқ ынды егiншiлiктегi қ ұ нарлылық тың кең ейтiл-ген ұ дайы ө ндірісi жалпы егiншiлiктiң кең ейтiлген ұ дайы ө ндірісінің мiндеттi шарты болып табылады».

Ғ ылыми-техникалық прогрестiң ə серiнен егiншiлiктiң қ ар-қ ындылығ ы артқ ан сайын топырақ тағ ы органикалық заттардың маң ызы ө се тү седi. Оны ə ртү рлi топырақ -климат аймақ тарында жү ргiзiлген ғ ылыми зерттеу жұ мыстарының нə тижелерiнен кө руге болады. Азот мө лшерінiң артуынан болатын ө сімдіктер ө німділігінің жоғ арылауы тек органикалық заттардың тең герiмiндегi толымсыздық ты жойғ анда ғ ана мү мкiн. Кө міртегi тең герiлiмiндегi оң кө рсеткіштiң маң ызын басқ а авторлар да атап кө рсеткен. Со-нымен қ атар бiр жылдық дақ ылдарды ауыстырмай немесе типi жə не механикалық қ ұ рамы ə ртү рлi топырақ тардағ ы ауыспалы егiстерде тың айтқ ышсыз ө сіру жыртылатын қ абаттағ ы органикалық заттардың ү немi кемуiне ə келiп соғ атыны анық талғ ан. Канада мен АҚ Ш ғ алымдары дə ндi дақ ылдарды сү рi танаптарды ө ң деудi пайда-ланып ө сіргенде органикалық заттар мен нитратты азоттың едə уiр жоғ алатынын атап кө рсетеді. Осыдан органикалық заттардың ө німсiз шығ ын болуын азайтудың жолдарын iздестiрудiң маң ыздылығ ы айқ ын байқ алады.

12. 3 Қ ұ нарлылық тың маң ызды факторы

Қ ұ нарлылық тың маң ызды факторы саналатын қ арашiрiктiң мө лшерін тұ рақ тандыру жə не ү демелi ө ндіру егiншiлiктiң жə не экологиялық тепе-тең дiктiң ең ауқ ымды проблемасы болып табыла-ды. Канада ғ алымдарының дайындағ ан болжамы бойынша, дə ндi-сү рi танапты жү йенi ə рi қ арай пайдалану 2000 жылғ а қ арай кө птеген топырақ тарды қ иын жағ дайғ а ұ шыратуы мү мкiн.

Б. Г. Розанов бұ дан да ү рейлi пiкiр айтады. Оның ойы бо-йынша, топырақ қ ұ нарлылығ ының кең ейтiлген ү демелi ө німiн қ амтамасыз етпей, оғ ан жасалатын ə сердi ə рi қ арай қ арқ ындату сө зсіз экологиялық, сонан кейiн ə леуметтiк-экономикалық апатқ а ə келiп соғ ады.

Топырақ тың қ ұ нарлылығ ы терең деген сайын азайып отырады. А. Н. Лебедянцев тiптi, қ ара топырақ тарда да жоғ арыдан тө мен қ а-рай оның қ ұ нарлылығ ының азаятынын атап кө рсетті. Ол топырақ тың барлық қ алың дығ ын жекелеген ү ш қ абатқ а бө лді; 0-5 см, 5-20 см жə не 20-50 см. Егер 40-50 см қ абаттың қ ұ нарлылығ ын бiрге тең деп алсақ, онда 0-5 см қ абаттың қ ұ нарлылығ ы 4, 5 см тең болады. Бұ л жоғ арғ ы қ абатта қ арашiрiктiң кө п болуымен, жарық пен кебудiң ə серiмен (20), физиологиялық белсендi заттар мен микроорганизмдердiң болуымен (33), тө менгi қ абаттардың физикалық жə не химиялық қ асиеттерiнiң нашарлығ ымен тү сiндiрiледi.

Қ орыта келе, Топырақ ты мə дени тү рге келтiру деп оның қ ұ нарлылығ ы мен ауылшаруашылық дақ ылдарының ө німділігін арттыру ү шiн адамдардың бағ ытталғ ан ə рекетiнiң арқ асында агрофизикалық, агрохимиялық, биологиялық жə не агротехникалық қ асиеттерiнiң ө згеруiн айтады. Топырақ ты мə дени тү рге келтiру шараларының ə серi шымды-кү лгiн жə не сортаң топырақ тарда кү штiрек байқ алады.

Ө зін – ө зі бақ ылау сұ рақ тары:

1. Топырақ тардың физикалық қ асиеттеріне нелер жатады?

2. Топырақ тардың химиялық қ асиеттері.

3. Топырақ тың биологиялық қ асиеттері.

4. В. В. Докучаев «топырақ патшасы» деп нені айтады?

Негізгі жә не қ осымша ә дебиеттер тізімі:

1. Почвоведение. Под ред. И. С. Кауричева. М. Агропромиздат изд. 4. 1989.

2. Добровольский В. В. География почв с основами почвоведения. М., Изд-во «Владос», 1999.

3. Добровольский В. В. Задачи почвоведения в решении современных экологических проблем. Санкт-Петербург: ЦМП. 2004.

4. И. К. Асанбаев, К. Ш. Фаизов. Почвоведение с основами экологии и географии почв. Учебное пособие., Алматы «Қ азақ университеті», 2007.