9.3. Биогенді элементтер

Топырақ, ауа, су – тіршілік кө зі екендігі белгілі. Ендеше, тіршілікке ə сер етуші биогенді элементтер жайындағ ы ғ ылыми-жобалы жұ мыстарды ө зекті зерттеулердің қ атарына жатқ ызуғ а бо-лады.

Соң ғ ы жылдарда ə лемдік жаһ андану ү рдісінде табиғ атта тепе-тең дік жағ дайында сақ талып тұ рғ ан кейбір химиялық элементтердің адам ағ засында бірден кө бейе тү суі жə не ағ за ү шін маң ызы бар эле-менттер мө лшерінің кеміп кетуі байқ алуда. Химиялық элементтердің барлығ ы да тиісті мө лшерден артық болса немесе азайып кетсе адам ағ засына кері ə сер ететіні анық талғ ан. Химиялық элементтердің табиғ атта таралу жағ дайларына жасалғ ан зерттеулер бойынша жердің массасының шамамен, 50%-ын оттек, 25%-дан астамын крем-ний қ ұ райды. Он сегіз элемент – оттек, кремний, алюминий, темір, кальций, калий, натрий, магний, сутек, титан, кө міртек, хлор, фос-фор, кү кірт, азот, марганец, фтор, барий – жер массасының 99, 8%-ын қ ұ раса, ал қ алғ ан 0, 2%-ы барлық басқ а элементтердің ү лесіне тиеді.

Кремнийдің, алюминийдің табиғ и қ осылыстары суда ерімейді, сондық тан олар тірі ағ заларғ а сің ірілмейді. Тірі жү йелер негізін, ағ заның 97, 4%-ын қ ұ райтын элементтер – органогендер: кө міртек, сутек, оттек, азот, кү кірт, фосфор (кө міртек негізгі органоген). От-тек пен сутекті кө міртектің органикалық қ осылыстарының тотығ у жə не тотық сыздандыру қ асиеттерін реттеуші ретінде қ арастыруғ а болады. Қ алғ ан ү ш органоген – азот, фосфор, кү кірт ферменттердің белсенді ортасын тү зушілер. Элементтерді тірі ағ залардағ ы орташа мө лшеріне қ арай ү ш топқ а бө леді:

1. Макроэлементтер (оттек, сутек, кө міртек, азот, фосфор, кү кірт, кальций, магний, натрий жə не хлор); ағ задағ ы мө лшері 10%-дан жоғ ары болады.

2. Микроэлементтердің (йод, мыс, мышьяк, фтор, бром, строн-ций, барий, кобальт) ағ задағ ы мө лшері 10%-15%.

3. Ультрамикроэлементтер – сынап, алтын, уран, торий, радий жə не т. б. Олардың ағ задағ ы мө лшері 15%-дан тө мен.

Ə ртү рлі жасушалар мен ағ залардың тү зілуі мен ө мір сү руі ү шін қ ажетті элементтер биогенді элементтер болып табылады. Тіршілік ү шін маң ыздылығ ына қ арай химиялық элементтерді ү ш топқ а бө леді:

1. Тіршілікке қ ажетті элементтер. Олар адам ағ засында ү немі болады жə не ферменттер, гормондар, дə румендер қ ұ рамына кіреді: H, O, Ca, N, K, P, Na, S, Mg, Cl, C, I, Mn, Cu, Co, Fe, Zn, Mo, V. Олардың жетіспеушілігі адамның қ алыпты ө мір сү руін бұ зады.

2. Қ осымша элементтер. Бұ л элементтер жануар мен адам ағ засында болады: Ga, Sb, Sr, Br, F, B, Be, Li, Si, Sn, Cs, Al, Ba, Cl, As, Rb, Pb, Ra, Bi, Cd, Cr, Ni, Ti, Ag, Th, Hg, V, Se. Олардың биологиялық маң ызы осы уақ ытқ а дейін толық зерттелмеген.

Ө те аз элементтер. Адам жə не жануар ағ заларынан табылғ ан, мө лшері жə не биологиялық маң ызы белгісіз.

Қ орыта келгенде, Элементтердің ағ за мен қ оршағ ан ортада ə ркелкі таралуы олардың сің ірілуіне, табиғ и қ осылыстардың судағ ы ерігіштігіне байланысты. Суармалы жерлерден жылына 6 млн. т. тұ здар ша-йылып, жер бетіне таралып отырады. Бұ л кө рсеткіш жылдар ө ткен сайын 12 млн. тоннағ а дейін артатындығ ы жайлы ғ ылыми болжамдар бар.

Ө зін – ө зі бақ ылау сұ рақ тары:

1. Академик К. К. Гедройцтың тұ жырымдамасында топырақ тың сің іру қ асиеті деп нені айтты?

2. 1933 жылы К. К. Гедройц топырақ ты сің іру қ асиетіне қ арай неше тү рге бө лді?

3. Топырақ тың механикалық сің іру қ асиеті дегеніміз не?

4. Топырақ тың физикалық -химиялық сің іру қ асиеті дегеніміз не?

5. Топырақ тың химиялық сің іру қ асиеті дегеніміз не?

6. Топырақ тың биологиялық сің іруі қ асиеті дегеніміз не?

7. Топырақ тың сің іру қ асиетінің қ ұ рамына ə сері?

Негізгі жә не қ осымша ә дебиеттер тізімі:

1. Добровольский В. В. География почв с основами почвоведения. Гуман.. изд.,

Владос.. М., 1999.

2. Ковда В. А., Розанова Б. Г. Почвоведение в 2-х частях. Изд. Высшая школа. М.,

1988.

3. Глазовская М. А., Геннадиев А. Н. География почв с основами почвоведения. МГУ, М., 1995.

4. Горбунова И. А., Науменко А. А. Лабораторные работы по почвоведению. Методические пособие. КазГУ., А., 1996.