Ағзаға қажетті негізгі қоректік заттар

Ағ зағ а қ ажетті негізгі қ оректік заттар

Негізгі қ оректік			Тə уліктік	Негізгі қ оректік	Тə уліктік
		заттар	мө лшері	заттар	мө лшері
	Белоктар		85г	Кө мірсулар	380-400г
	Майлар		102г
			Минералды заттар
	Кальций		800 мг	Кобальт	0, 1-0, 2 мг
	Марганец		5-10 мг	Фосфор	1200 мг
	Молибден		0, 5 мг	Хром	2-2, 5 мг
	Магний		400 мг	Фторидтер	0, 5-1, 0 мг
		Темір	14 мг	Йодтар	0, 0-0, 2 мг
		Мыс	2 мг	Витаминдер
				Витаминдер
В₂	В₁	(тиамин)	1, 7 мг	С (аскорбин	70 мг
В₂	(рибофлавин)		2, 0 мг	қ ышқ ылы)	1000 мкг
В₆	(пиридоксин)		2, 0 мг	А (ретинол)	10 мг
В (фолацин)			200 мкг	Е (токоферол)	2, 5 мкг
		В	3 мкг	Д	19 мг
				(кальцийферол)
(цианкобаламин)				(кальцийферол)

Кестеде келтірілген заттардың арасынан фторидтерге тоқ талатын болсақ, оның ағ зағ а қ ажетті мө лшері 0, 5-1, 0 мг аралығ ында. Ал судың қ ұ рамында болуғ а тиісті шекті мө лшері – 0, 75 мг. Жамбыл облысы аймағ ындағ ы фторидтердің мө лшері шектен артық екендігі зерттелді, яғ ни Талас-Аса бойындағ ы мө лшерлік шамасы, 1, 5-6, 25 мг/л. Фторидтердің тотығ у-тотық сыздану ү рдісінен кейін ағ за ү шінмаң ызды иод элементін ағ задан ығ ыстырып шығ ару мү мкіндігі жоғ ары. Сонда иодты дə рі-дə рмек пен қ оректік заттарды қ анша пайдалансақ та, ағ задағ ы иодты фторидтердің ығ ыстырып шығ арып жіберуі қ азіргі кезде белең алып отырғ ан зоб ауруының кө беюіне негіз болып отыр.

Ө сімдіктердің минералдық қ оректенуі – тіршілікке қ ажетті химиялық элементтердің иондар мен минералдық тұ здар тү рінде ену жə не бойына сің у ү дерістері. Бұ л сыртқ ы ортадан минералдық иондарды енгізу, байланыстыру (ө зге тү рге айналдыру, ассимиля-циялау), клетка мен ұ лпалар бойымен тұ тыну орындарына дейін жеткізу, минералдық элементтерді метаболизмге қ осу ү дерістерін қ амтиды. Қ ажетті элементтерді органогендерге (С, Н, О, N) жə не кү лді (қ алғ ан барлығ ын) элементтерге бө леді. Ө сімдіктер С, Н, О ауадан жə не судан, қ алғ андарын – топырақ тан алады. Мө лшеріне қ арай минералдық элементтерді макроэлементтерге (N, S, P, K, Ca, Mg, Si) жə не микроэлементтерге (Fe, Cu, Mo, Zn, B, Mn, Cl, Ni, Co, Na) бө леді. Жеке элементтердің рө лін талқ ылау барысында мынадай жоспарды ұ станғ ан дұ рыс:

1. Элементтің физиологиялық рө лі.

2. Оны ассимиляциялау типтері.

3. Элемент метаболизмінің маң ызды тұ стары.

4. Табиғ аттағ ы айналымы.

Азоттың ө сімдік ө міріндегі орыны ерекше. Ол ақ уыздардың, ну-клеин қ ышқ ылдарының, хлорофилдің, АТФ жə не клетканың бір қ а-тар метаболиттердің қ ұ рамына кіреді. Атмосфераның молекулалық азотын тек кейбір микроорганизмдер мен прокариоттық балдырлар пайдалана алады. Қ алғ ан организмдер бейорганикалық азотты нитрат немесе аммоний тү рінде сің іреді. Ө сімдіктердің азот метаболизмін талқ ылай отырып, нитраттық азоттың тотық сыздануына екі ферменттік жү йе – нитратредуктаза жə не нитритредуктаза қ атысатындығ ын ескеру керек. Біріншісі нитраттық азотты ни-тритке дейін, ал екіншісі нитриттерді аммонийге дейін бос аралық ө німдерсіз тотық сыздандырады. Нитраттардың тотық сыздануы жарық қ а тə уелділігі қ ызығ ушылық туғ ызады.

Азоттың ассимиляциялауын талдау барысында ү ш ферменттік жү йемен – глутаматдегидрогеназа (ГДГ), глутаминсинтетаза (ГС) жə не глутаматсинтаза-мен (глутамин: 2-оксоглутаратамино – транс-фераза, ГОГАТ) танысу керек, олардың кө мегімен азот органикалық қ осылыстарғ а тү рлі жолдармен енеді. Мысалы, ГДГ мен ГС қ атысуымен глутамат пен глутаминнің синтезі жү реді, ал ГС мен ГОГАТ алғ ашқ ы кезде глутаматтан глутаминнің синтезін (ГС), кейін глутамин мен оксоглутараттан екі глутамат молекуласының синтезін катализдейді.

Фотосинтездеуші организмдердің еркін тіршілік ететін формаларының жə не микроорганизмдердің жоғ ары сатылы ө сімдіктермен селбесе отырып, азотфиксациясын жеке қ арастыру қ ажет. Барлық азотфиксациялаушы организмдерде азотты тотық сыздандыратын бір ферментік жү йесі бар – нитрогеназа. Нитрогеназаның қ атысуымен азоттың тотық сыздануы АТФ энер-гиясы есебінен жү реді жə не электрон тасымалымен қ осарланғ ан. Ферменттік жү йенің белсенді орталық тарына Fe жə не Mo кіреді. Нитрогеназа катализдейтін ү дерісте осы элементтердің рө лін білу керек. Оттектің азотфиксацияғ а ə серін арнайы талқ ылау қ ажет.

Кү кірт ө сімдікпен жоғ ары тотық тү рінде сің іріледі, кү кірттің ө сімдіктегі негізгі формасы – сульфгидрильдік немесе дисульфидтік топқ а дейін тотық сызданғ ан тү рі. Ө сімдіктегі кү кірттің негізгі тотық сыздану кезең дерін кө рсету қ ажет. Кү кірттің қ ызметтік рө лі – оның кө птеген энзимдер мен металопротеиндердің қ ұ рамына ли-ганд ретінде енуі. Ең танымалы мен маң ыздылары – темір-кү кірт-протеиндер жə не мыс-протеиндер. Сульфгидрильдік топтар тотығ у-тотық сыздану реакцияларғ а тікелей қ атысады немесе ақ уыздар қ ұ рылысының маң ызды факторы болады. Клетканың маң ызды метаболиті – А коэнзимдегі (АКо) кү кірттің рө ліне тоқ талып кету керек.

Калий ортадан К+ ионы тү рінде сің іріледі, дə л осы кү йде ө сімдіктің барлық бө ліктеріне тасымалданып, ө зінің физиологиялық ə серін тигізеді. Калий негізінен иондық тү рде болады, жақ сы қ озғ алып, реутилизацияғ а тез ұ шырайды. Калийдің сің ірілуі оның клеткада мө лшеріне байланысты. Элементтің сің ірілуін реттеуге қ атыса алатын механизмдерін талдау керек. Калийдің физиологиялық рө лін талқ ылау барысында: сияқ ты сұ рақ тарғ а тоқ талу қ ажет. калийдің клетканың осмостық реттелуінде маң ызы, оның фотосинтез бен тыныс алуғ а қ атысуы, калийдің ферменттік реакцияларды активтендіруі. Бейорганикалық заттардың ішінде калий негізгі осмостық белсенді ион, сондық тан ол су алмасуын-да едə уір рө л атқ арады. Оның қ атысуымен ө сімдікке судың келуі, тасымалдануы жə не булануы жү реді, себебі тамыр қ ысымының шамасы ксилемдік шырындағ ы калийдің концентрациясына бай-ланысты. Калий устьицелік қ озғ алыстарғ а да қ атысады. Калий-мен қ оректену ө сімдіктердің қ олайсыз жағ дайларғ а тө зімділігін арттырады. Калийдің фотосинтездегі рө лі де алуан тү рлі: оның қ атысуымен фосфорлану реакциясы жү реді, калий СО2 байланыс-тыруын активтендіреді жə не фотосинтез ө німдерінің тасымалдану-ында белгілі рө л атқ арады. Калийдің қ атысуы ө те кө п ферменттердің жоғ ары белсенділігі ү шін қ ажет. Бұ л орайда калий негізінен ферменттердің конформациялық ө згерістеріне қ атысады. Магний ө сімдікте бос диффузиялық кү йде (70%-ғ а жуығ ы) не-месе ақ уыздар, нуклеин қ ышқ ылдары, фосфолипидтер жə не по-лифосфаттармен байланысқ ан кү йде болады. Осы элементтің ө сімдіктегі физиологиялық рө лін талқ ылау барысында кө птеген энзимдік реакциялардың магнийді талап ететінін немесе оны-мен активтенетінін кө рсету керек. Олар фосфатаза, киназа, АТФ-аза, синтетаза жə не нуклеотидтрансферазамен катализденетін фосфаттың немесе нуклеотидтің тасымалдануы, карбоксилазамен катализденетін карбоксил топтарын тасымалдану реакциялары. Магний хлорофилл қ ұ рамына кіреді, бұ л элементтің молекула ү шін маң ызын сипаттау қ ажет. Сонымен қ атар, магний рибосомалардың бірігіуіне керек жə не нуклеин қ ышқ ылдары мен мембраналар-дың тұ рақ тануына қ ажетті қ ұ рылымдық рө л атқ арады. Магний хлоропласттағ ы СО2 байланыстыратын ферменттердің белсенділігін жарық қ а байланысты реттейді: магнийдің жарық та тилакоидтерден стромағ а ағ ып кетуі рибулозодифосфат-карбоксилазаның активато-ры ретінде қ ызмет етеді. Ө сімдіктегі кальцийдің рө лін талдай отырып, негізгі ерекшеліктеріне тоқ талу керек:

1) барлық эукариоттардың цитоплазмасында элементтің концен-трациясы тө мен, алайда, плазмалемманың сыртқ ы бетінде, клетка қ абық шасы мен вакуольде концентрациясы жоғ ары;

2) тө мен физиологиялық қ озғ алмалылығ ы, ол кальцийдің жина-лу, клеткадан клеткағ а тасымалдану жə не флоэмдік тасымалының тө мен жылдамдығ ында байқ алады;

3) клетканың дабыл беру жү йесінде екінші делдал ретінде маң ызы зор;

4) ферменттердің кофакторы.

Сан жағ ынан кальций кө бінесе апопласта орналасады. Клет-ка ішінде оның жоғ ары концентрациясы, ə детте, вакуольде нашар еритін тұ здар тү рінде жиналуына байланысты. Апопласта каль-ций белгілі қ орғ аныш қ ызмет атқ арады. Ол элементтер мен рН-ң ү йлесімді арақ атынасын туғ ызады, мембраналардың зақ ымдануын жə не клеткадан заттардың ағ ып кетуін тежейді. Кальций клетка қ абық шасы қ ұ рылысының қ алыптасуына қ атысады. Кальцийдің мембраналардың қ ұ рылымдық ө згерістерінде рө лі белгілі. Бұ л ретте ол молекула арасын байланыстыратын агент ретінде жұ мыс істейді. Ол кальцийлік кө пірлерді тү зе отырып, ақ уыздар мен фосфолипидтердің фосфаттық, карбоксилдік топтарымен ə рекеттесе алады. Осы орайда мембраналардың конформациясы мен оның қ асиеттері ө згереді – гидрофобтығ ы ұ лғ аяды, тұ рақ тылығ ы жоғ арылайды, су ү шін ө ткізгіштігі азаяды. Кальций иондары клеткағ а алғ ашқ ы рет ə сер ететін тү рлі дабылдарды атап айтсақ, гормондар, патогендер, жарық, гравитация мен стресс ə серлерін ө ткізуге қ абілетті. Кө птеген сыртқ ы ə серлер цитоплазмадағ ы кальцийдің кө беюіне жə не оның тү рлі кальцийді байланыстыра-тын ақ уыздармен (кальмодулин, Са-тə уелді кальмодулинге тə уелсіз протеинкиназамен) ə рекеттесуіне ə келеді. Олардың кейбіреулері ө з белсенділігін ө згертсе, басқ алары осы катионның ə серін сан алуан молекулалық нысандарғ а жеткізіп береді.

Ө сімдік организмінің қ алыпты тіршілігі аталғ ан макроэлемент-терден бө лек микроэлементтердің болуын да талап етеді. Олар: Fe, Cu, Mo, Zn, B, Mn, Cl, Ni, Co, Na. Осы элементтерге ө сімдіктің сандық қ ажеттілігін жə не олардың тапшылығ ы кезінде ө сімдікте байқ алатын ө згерістерді кө рсету керек. Микроэлементтердің жоғ ары ə рі алуан тү рлі биологиялық белсенділігінің себебі – олардың клетканың ферменттік жү йелерімен байланысында. Кейбір микро-элементтер молекулалардың қ ұ рылысын қ ұ рауғ а тікелей қ атысады, басқ алары кофактар ретінде энзимдік ө згерістерге қ ажет. Олар субстрат-ферменттік жү йелерді активтендіре алады.

Топырақ тан немесе су ерітіндісінен минералдық элементтердің сің іруін ө зара байланысқ ан тө рт кезең тү рінде:

1) топырақ тағ ы иондар мен тұ здардың ө сімдіктің тамыр жү йесінің бетіне қ арай жылжуы;

2) олардың тамыр бетінен тамыр клеткаларының цитоплазмасы мен вакуоліне тасымалдануы;

3) радиалдық бағ ытта тамыр ұ лпалары бойымен ксилема сосуд-тарына дейін қ озғ алуы;

4) ө ткізгіш жү йе арқ ылы жерү сті мү шелерге дейін тасымалдануы кө рсеткен жө н.

Ə рбір кезең белгілі қ ұ рылымдармен байланысқ ан жə не ө з заң дылық тарына бағ ынады. Иондардың тамыр клеткаларының цитоплазмасына тасымалын сипаттай отырып, цитоплазмалық мембраналардың иондар ү шін ө ткізгіштігін жə не мембрана арқ ылы иондар тасымалының қ озғ аушы кү штерін талқ ылау керек. Тасымалдың екі: пассивті (электрохимиялық градиенті бойынша) жə не активті (градиентке қ арсы) тү рін ажыратады. Иондардың мем-брана арқ ылы тасымалының: пассивті диффузия, жең ілденген диф-фузия, бірінші реттік активті тасымалдау, екінші реттік активті тасы-малдау (қ осарланғ ан) тө рт тү рін бө леді. Ө сімдік клеткасында иондар тасымалының ерекшеліктері: а) талғ аулық; ə ) энергияғ а тə уелділік; б) метаболизмнің ингибиторлармен тежелуі; в) иондарды градиент-ке қ арсы тасымалдау; г) температурағ а тə уелділік.

Ə ртү рлі организмдер жасушасының ө зіне тə н ө згешеліктері болғ анымен, олар қ ұ рамындағ ы химиялық элементтер сипаты жағ ынан ұ қ сас келеді. Жалпы жасуша қ ұ рамында Д. И. Менделеев кестесінде 70 элементі кездескенімен, тірі организмдерде олардың 24-і тұ рақ ты тү рде ұ шырасады. Жасуша қ ұ рамында 62% шамасын-да оттегі, 20% шамасында кө міртегі, 10% шамасында сутегі жə не 3% шамасында азот болады. Оттеті мен сутегі су мен органикалық заттар қ ұ рамына енсе, кө міртегі – органикалық заттар негізін қ ұ райды. Азот амин қ ышқ ылдарының, белоктардың, нуклеин қ ышқ ылдарының, АТФ-ның, гемоглобиннің, кө птеген ферменттер мен дə румен дə рілердің қ ұ рамына енеді.

Жасуша қ ұ рамында 2, 5% шамасында кальций, 1% шамасын-да фосфор кездеседі. Кальций сү йек ұ лпасы мен тіс кіреукесінің қ ұ рамына енеді, қ анның ұ ю процесін, ет талшық тарының жиы-рылуын жандандырады, жасуша мембранасының ө тімділігін реттейді. Фосфор да сү йек ұ лпасы мен тіс кіреукесінің, нукле-ин қ ышқ ылдарының, АТФ-тың кейбір ферменттердің қ ұ рамына енеді.

Кальций – ұ лпалық сұ йық, қ ан қ ұ рамында болады, оның ион-дары кө птеген ферменттік процестердің жү руін қ амтамасыз етеді, бұ лшық ет пен нерв жү йесінің қ озғ ыштығ ын тө мендетіп, жасуша мембранасының, ө тімділігін азайтады, жү рек қ ызметін реттеуде маң ызды қ ызмет атқ арады.

Фосфор – аралық зат алмасу процесінде маң ызды рө л атқ арады. Оның қ атысуымен кө мірсулардың фосфорлану процесі жү реді, қ анның қ ышқ ыл-сілтілік тепе-тең дігі қ амтамасыз етіледі, бұ лшық еттің жиырылуын қ уаттандыратын биохимиялық процестер атқ арылады.

Кү кірт (мө лшері 0, 25% шамасында) – цистеин, цистин, метионин амин қ ышқ ылдарының, В дə румен дə рісі мен кейбір ферменттердің қ ұ рамына енеді. Организмде ол креатин, муцин, глютатион, ин-сулин, питуитрин, кофермент А, таурин мен оның туындылары қ ұ рамында кездеседі. Бұ л элемент жү ннің, мү йіздің, қ ұ с қ ауырсыны мен мамығ ының қ ұ рамында кө п мө лшерде кездеседі. Ол организмде кү кірт қ ышқ ылын тү зіп, тоқ ішекте тү зілетін улы заттарды залалсыз-дандыруда маң ызды қ ызмет атқ арады.

Жасуша қ ұ рамында калий да ион тү рінде едə уір мө лшерде кездеседі (0, 25%). Ол белок синтезін қ амтамасыз ететін ферменттердің ə рекетін жандандырады, жү рек жұ мысын реттеуге қ атысады, нерв жү йесі мен бұ лшық еттің қ озғ ыштығ ын тө мендетеді, қ озу толқ ынын таратуда, ацетилхолин медиаторын тү зуде маң ызды рө л атқ арады.

Натрий – жасушада тек ион тү рінде кездеседі. Ол негізінен дене сұ йық тық тарының қ ұ рамында болады да, қ ан мен лимфаның осмостық қ ысымын реттеуде маң ызды рө л атқ арады. Натрий буферлік жү йе қ ұ рамына еніп, қ анның ə рекетшіл ортасын реттеуге, қ озу процесінің туындап, таралу процесіне қ атысады, гормондар синтезіне ə сер етеді.

Хлор – организмде теріс зарядты иондар тү рінде кездеседі, на-трий жə не калий иондарымен байланыста болады, жасушада козу процесінің туындауында маң ызды рө л атқ арады, қ арын сө лі қ ұ рамындағ ы тұ з қ ышқ ылының қ ұ рамына енеді.

Магний – жасуша ішінде жинақ талатын катион. Ол митохон-дрияларда шоғ ырланады, тотық тырғ ыш фосфорлану процесінің белсендірушісі болып табылады да, қ уат алмасуын, ДНК синтезін жандандырады, актин мен миозинді жалғ астыратын магнийлі белок комплексінің қ ұ рамына еніп, бұ лшық еттің жиырылуын қ амтамасыз етуде маң ызды рө л атқ арады. Магний гликолиз процесін реттейтін кө птеген ферменттік жү йелердің қ ұ рамына енеді, кальцийдің болып табылады. Қ ан қ ұ рамында магний мө лшері ө ссе, нерв жү йесінің қ озғ ыштығ ы тө мендеп, нерв орталық тарының қ ызметі тежеледі, организмді ұ йқ ы басып, селқ остық (апатия) байқ алады.

Организмдегі минералды заттардың жалпы мө лшері онша кө п емес, дене массасының 3, 5-4 пайызы шамасында. Олар организмде жинақ талғ ан мө лшеріне қ арай макро, микро жə не ультра элемент-тер болып бө лінеді. Физиологиялық маң ызы жоғ арыда баяндалып ө ткен химиялық заттар макроэлементтерді қ ұ райды. Микроэлемент-тер денеде ө те аз мө лшерде (103-105 пайыз) кездеседі. Оларғ а темір, мыс, кобальт, марганец, мырыш, йод, бром, фтор, никель жатады. Ультраэлементтердің (алтын, кү міс, селен, радиоактивті элементтер) денеде нышаны ғ ана болады (106 пайыз жə не одан да аз).

Микроэлементтер организмнің ө сіп даму процесін реттеуде, оның тү рлі дерттерге тө зімділігін қ алыптастыруда маң ызды рө л атқ арады. Дегенмен, ə р микроэлемент белгілі бір қ ызмет атқ арады.

Темір гемоглобиннің, миоглобиннің, тотығ у-тотық сыздандыру ферменттері – пероксидаза, каталаза мен биологиялық тотығ у процесін жү різетін цитохромдық ферменттер қ ұ рамына енеді. Де-неде темір бауырда, кө к бауырда, ішектің кілегейлі қ абығ ында ферритин (темірдің гидрат тотығ ы мен белоктардың қ осылысы) тү рінде кездеседі. Организмде темір гемосидерин (темірлі пиг-мент, гемоглобиннің ыдырау ө німі) тү рінде де кездеседі. Темірдің бір бө лігі плазма белоктарымен сидерофилин атты қ осылыс тү зеді. Осы қ осылыс тү рінде темір организмде тасымалданады. Организм-де темір жетіспесе, эритроциттердің тү зілуі бұ зылып, қ ан азаяды (анемия).

Мыс – гемокупреин тү рінде эритроциттер қ ұ рамында болады. Ол кейбір тотығ у-тотық сыздаң дыру ферменттерінің қ ұ рамына ене оты-рып, ұ лпалық тыныс процестерінде маң ызды рө л атқ арады. Мыс қ ан тү зу процесін жақ сартады, меланин пигментін тү зу ү шін қ ажет. Ол цитохромоксидаза ферментінің белсенділігін кү шейтіп, гипофиздің алдың ғ ы бө лігінің гормондары мен А, В, С, Е, РР дə румен дə рілерінің ə серін жандандырып, ө сіп-ө ну процесін кү шейтеді.

Кобальт – В12 дə румен дə рісінің қ ұ рама бө лігі болғ андық тан, қ ан тү зу процесінде маң ызды қ ызмет атқ арады. Ол организмдегі ферменттік процестерге, зат алмасу қ арқ ынына, ө су, даму процестеріне жағ ымды ə сер етеді, жү ректің, ас қ орыту ағ заларының, нерв жү йесінің, ішкі секреция бездерінің, сү йек кемігінің қ ызметін жақ сартады. Организмде ұ йқ ы безінде, бауырда, бұ лшық еттерде жинақ талады.

Марганец дененің барлық мү шелері мен ұ лпаларының қ ұ рамында кездеседі, бірақ сү йекте, бауырда, бү йректе, ұ йқ ы безінде, гипофиз-де кө бірек жинақ талады. Ол белоктарды ыдырататын ферменттердің қ ұ рамына енеді, кейбір тотығ у-тотық сыздандыру ферменттерінің белсең ділігін арпырады, белоктың, кө мірсулардың, майдың алма-суын жандандырады. Марганец организмнің ө сіп-дамуына, қ анның тү зілуіне, сү йектің жетілуіне жағ ымды ық пал етеді.

Мырыш барлық ұ лпаларда кездеседі, карбонаттар, ферментінің, инсулин гормонының қ ұ рамына енеді, мырыш тұ здары гипофиз, ұ йқ ы безі жə не жыныс бездері гормондарының белсенділігін артты-рып, белоктар мен кө мірсулар алмасуын жандандырады.

Йод қ алқ анша безі гормондарының қ ұ рамына енеді, зат алмасу процесін жандандырып, ө су процесін кү шейтеді.

Бром гипофиз гормондарының қ ұ рамында кездеседі, ү лкен ми жарты шарлары жасушаларындағ ы қ озу жə не тежелу процестерінің туындауын реттейді.

Фтор сү йек пен тіс кіреукесінің қ ұ рамына енеді. Ол кө птеген ферменттердің ə рекетін ə лсіретіп, зат алмасу процесін баяулатады, қ ан қ ұ рамындағ ы кальций мен фосфордың арақ атынасына ə сер етіп, сү йектің қ атаюын шапшандатады. Фтор жетіспесе, тіс кіреукесі бұ зылады. Никель – кейбір ферменттердің белсенділігін кү шейтіп, ашу процесін жандандырады, организмде оның мө лшері шамадан артық болса, онда никель кө здің қ асаң қ абағ ына жинақ талып, организм кө ру қ абілетінен айырылады. Организмде кейбір элементтердің нышаны ғ ана болады, сондық тан олардың биологиялық мə ні ə лі толық зерттелмеген. Бұ л элементтердің (мышьяк, радий, торий, уран жə не оның ыдырау ө німдері) зат алмасу процесіне ық палы болатыны байқ алғ ан.