9.2. Макро- микроэлементтердің тірі организмдерге əсері

Адамның ағ залары химиялық элементтерді ə ртү рлі концентр-лейді, яғ ни микро- жə не макроэлементтер мү шелер мен ұ лпаларда ə ркелкі таралады. Микроэлементтердің кө пшілігі бауырда, сү йек жə не бұ лшық ет ұ лпаларында жиналады. Бұ л ұ лпалар кө птеген микроэлементтердің негізгі қ оры. Элементтер кейбір мү шелерге тə н болып табылады жə не онда концентрациясы жоғ ары болады. Мыса-лы, мырыш – қ арын асты безінде, йод – қ алқ анша безінде, фтор – тіс кіреукесінде, алюминий, мышьяк, ванадий – шашта, кадмий, сынап, молибден – бү йректе, қ алайы – ішек ұ лпаларында, стронций – қ уық безінде, сү йек ұ лпасында, барий – кө здің пигментті қ абатында, бром, марганец, хром – гипофизде жə не тағ ы басқ аларда жиналады.

Ағ зада микроэлементтер байланысқ ан жə не бос ионды тү рінде де кездеседі. Кремний, алюминий, мыс жə не титан бас миы ұ лпаларында нə руыздармен комплекс тү рінде, ал марганец ион тү рінде кездеседі. Сутек жə не оттек – макроэлементтері су молеку-ласын тү зетіні белгілі, ал ересек адам ағ засының шамамен 65%-ы су болып келеді. Су маң ызды еріткіш жə не ол адамның мү шелерінде, ұ лпаларында жə не биологиялық сұ йық тық тарда ə ркелкі таралғ ан, асқ азан сұ йығ ының, сілекейдің, қ ан плазмасының, лимфаның 99, 5%-дан 90%-ғ а дейінгі аралығ ын қ ұ райды. Ендеше су ресурстарының қ ұ рамын зерттеу, ү немі бақ ылау жə не мемлекет тарапынан қ орғ ау іс-шараларын жү ргізудің тіршілік ү шін маң ызы бар деуге болады.

Макроэлементтер – кө міртек, сутек, оттек, азот, кү кірт, фос-фор – нə руыздың, нуклеин қ ышқ ылдарының жə не ағ заның басқ а да биологиялық белсенді қ осылыстарының қ ұ рамына кіреді. Нə руыздардың қ ұ рамында кө міртек 51 – 55%, оттек 22 – 24%, азот

15 – 20%, сутек 6, 5 – 7%, кү кірт 0, 3 – 2, 5%, фосфор шамамен 0, 5%.

Кө міртек сутек жə не оттек кө мірсулардың жə не липидтердің (май-лар), ал, фосфор фосфолипидтердің қ ұ рамында фосфатты топтар тү рінде болады. Кө п мө лшерде липидтер бас миында, бауырда, сү тте жə не қ ан сұ йық тығ ында концентрленеді. Сү йек ұ лпасындағ ы фосфордың негізгі мө лшері – 600 г. Ол адам ағ засындағ ы барлық фосфордың 85%-ын қ ұ райды. Фосфор тістің қ атты ұ лпаларында концентрленеді ал табиғ атта кальций, хлор, фтор элементтерімен қ осылыстар тү рінде, фторапатиттер қ ұ рамында кездесетіндігі бел-гілі. Кальций де негізінен сү йек жə не тіс ұ лпаларында концентрле-неді. Натрий жə не хлор жасуша аралық, ал калий жə не магний жа-суша ішіндегі сұ йық тық тарда кездеседі. Натрий жə не калий фторид тү рінде сү йек жə не тіс ұ лпаларында, магний фосфат тү рінде тістің қ атты ұ лпаларында болады.

Тірі ағ зағ а қ ажетті тіршілік металдары деп аталатын металдардың жалпы сипаты бойынша шамамен, салмағ ы 70 кг адам ағ засында тіршілік металдарының мө лшері тө мендегідей болады: кальций – 1700 г, калий – 250г, натрий – 250 г, магний – 42 г, темір – 5 г, мы-рыш – 3 г, мыс – 0, 2 г, марганец, молибден, кобальт – барлығ ы шама-мен, 0, 1 г. Ересек адамның денесінде 3 килограмғ а дейін минералды тұ здар бар, бұ л мө лшердің 5/6 бө лігі сү йек ұ лпаларына тиесілі. Кейбір макроэлементтер (магний, кальций) жə не кө птеген микро-элементтер ағ зада биолиганд – аминқ ышқ ылдармен, нə руыздармен, нуклеин қ ышқ ылдарымен, гормондармен, дə румендермен жə не тағ ы басқ алармен комплекс тү рінде кездеседі. Мысалы, темір ионы комплекс тү зуші ретінде – гемоглобин, кобальт – В 12 дə руменінің, магний – хлорофилл қ ұ рамына кіреді. Сонымен қ атар, ағ зада биологиялық маң ызы жоғ ары басқ а да элементтердің кө птеген биокомплекстері бар.

Химиялық элементтердің ағ задағ ы мө лшерінің ө згеруіне ə р тү рлі аурулар ə сер етеді. Мысалы, рахитпен ауырғ анда фосфорлы-кальций-лі алмасу бұ зылады да, ағ задағ ы кальцийдің мө лшері тө мендейді. Нефритпен ауырғ анда электролитті алмасу бұ зылуының ə серінен ағ задағ ы кальцийдің, натрийдің, хлордың мө лшері азаяды да, маг-ний мен калий кө бейеді. Ағ задағ ы макро- жə не микроэлементтердің мө лшерін гормондар реттеп отырады. Химиялық элементтердің адам ағ засындағ ы биологиялық орны ə ртү рлі болып келеді. Макроэле-менттер – ұ лпаның қ ұ рылысын, осмос қ ысымының тұ рақ тылығ ын, иондық жə не қ ышқ ыл-негіздік қ ұ рамын реттеушілер. Микро-элементтер қ ан жасалу, тотығ у-тотық сыздану, тамырлар мен ұ лпалардың ө ткізгіштігіне белсенді ə сер етушілер. Макро- жə не ми-кроэлементтер – кальций, фосфор, фтор, йод, алюминий жə не крем-ний, сү йек жə не тіс ұ лпаларының тү зілуін қ амтамасыз етушілер. Микроэлементер ферменттер, гормондар, дə румендер, биологиялық белсенді заттар қ ұ рамына комплекс тү зушілер немесе активаторлар тү рінде кіреді де, зат алмасу, кө бею, ұ лпаның тыныс алу, улы заттар-ды залалсыздандыру ү рдістеріне қ атысады. Кейбір элементтердің мө лшері адам ағ засында жасы ұ лғ айғ ан сайын ө згеріп отырады. Мы-салы, кадмийдің бү йректегі жə не молибденнің бауырдағ ы мө лшері қ артайғ анда жоғ арылайды. Жас ұ лғ айғ ан сайын кейбір мырыш, ва-надий жə не хром сияқ ты микроэлементтердің мө лшерлері кемиді. Ə ртү рлі микроэлементтердің жетіспеушілігіне немесе артуына байланысты кө птеген аурулар белгілі. Фтордың жетіспеушілігінен тіс жегісі, йодтың жетіспеушілігінен зоб, молибденнің артық мө лшерінен подагра пайда болады. Адам ағ засындағ ы биогенді элементтер концентрациясы ө мір сү рудің тепе-тең дігін сақ тайды (химиялық гомеостаз). Бұ л баланс элементтің жетіспеушілігіне не-месе артық болуына байланысты бұ зылады жə не ə р тү рлі аурулар туады.

Микроэлементтердің адам ағ засындағ ы мө лшері жə не қ атынасы жайындағ ы мə ліметтерді сот медициналық сараптама жасау істеріне пайдаланады. Мысалы, этил спиртінің қ атынасында алкогольді улану жағ дайында бауырда кальцийдің мө лшері кө бейіп, натрий мен калий азаяды. Тағ ам қ ұ рамында темір, мыс, мырыш, йод, кальций, фосфор, магний жə не т. б. элементтері жетіспесе, адам денсаулығ ына ү лкен зардап келуі мү мкін. Сонымен қ атар, ағ зағ а биогенді элементтердің тек қ ана жетіспеушілігі емес, артық мө лшері де зиян, ө йткені бұ л кез-де химиялық гомеостаз бұ зылады. Мысалы, тағ амда марганец артық мө лшерде болса, плазмада мыстың мө лшері кө бейеді, ал бү йректе азаяды. Тағ ам қ ұ рамында молибденнің мө лшері кө бейсе, бауыр-да мыстың мө лшері кө бейеді. Тағ амда мырыш кө бейсе, темірі бар ферменттердің белсенділігі тө мендейді. Сондық тан да тіршілікте маң ызды болып саналатын минералды компоненттердің концентра-циясы сə л ғ ана кө бейсе олардың аз мө лшерінің ө зі де улы болып табылады деуге негіз бар.

Магний жү йке ұ лпаларының жұ мысын жақ сартады, сү йек тү зуге қ атысады. Адамғ а кү ніне шамамен, 400 мг магний керек. Қ аң қ аның мық тылығ ы оның қ ұ рамындағ ы элементтер фосфор мен кальцийдің мө лшеріне тығ ыз байланысты. Фосфордың мө лшері кальцийден бір жарым есе кө п болуы керек. Ондай болмағ ан жағ дайда тепе-тең дік мө лшерін белгілі бір дең гейде ұ стап тұ ру ү шін жеткіліксіз мө лшерін сү йектегі қ ордан алады. Бірақ Д витамині оның арақ атынасын рет-теп отырады. Фосфор нерв клеткаларының қ ызметі ү шін де керек, сондай-ақ, ол – кү ш-қ уат кө зі. Сондық тан оның мө лшері барлық уақ ытта біркелкі болуы керек. Фтор, стронций адам тісінің мық ты болуына ə сер етеді. Адам ағ засында 250 – 300 г NaCl болады, тамақ пен 10 – 15 г кү нделікті қ айта толық тырылып отырады. На-трий хлоридінің артық мө лшері ішкі ағ заларғ а (бауыр, бү йрек) ə сер ететіндігі зерттелген. Ал Жамбыл облысындағ ы тұ з бассейндері кендерінің (Ресей ғ алымдарының зерттеулері бойынша барлығ ы 54 тұ з бассейндері бар екендігі келтірілген) осы уақ ытқ а дейін ашық болуы, желдің ə серінен тозаң тү рінде аймақ қ а таралуы экологиялық ахуалының нашарлығ ын кө рсетеді деуге болады.

Микроэлементтердің ағ за ү шін физиологиялық маң ызы ө те жоғ ары. Мыс – денсаулық қ а ө те пайдалы микроэлементтердің бірі. Егер ағ зада мыс жетіспесе, бауырда қ орланғ ан темір гемогло-бинмен байланысқ а тү се алмайды. Мыстың мө лшерінің аз немесе кө птік шамасының кө рсеткіші – адамның шашы. Мыстың мө лшері тө мендеген кезде немесе жетіспеген жағ дайда шаш тез ағ арады. Мыс қ анғ а оттектің ө туін қ амтамасыз етеді. Соның нə тижесінде жа-суша, ұ лпалар оттекпен жақ сы қ амтамасыз етіледі. Мыс кө птеген ферменттердің қ ұ рамына кіреді, ұ лпалардағ ы тотығ у реакция-сын жылдамдатады. Темір элементінің рө лі денсаулық ү шін ө те зор. Егер темір жетіспесе, баршамызғ а белгілі анемия немесе қ ан аздық ауруы пайда болады. Бұ л элементтің ағ задағ ы тə уліктік мө лшері 11-30 мг. Адам қ анында 3 г жуық темір бар. Оның мө лшері кө рсетілген шамадан тө мен болса, қ анның қ ызыл клеткасының, яғ ни гемоглобиннің тү зілуі нашарлап, тыныс алу функциясы тө мендейді. Темір ағ зағ а сырттан тү седі, тамақ тың қ ұ рамындағ ы темір ионы он екі елі ішектің жоғ арғ ы бө лігінде қ анғ а сің еді. Темірдің ағ зағ а дұ рыс сің беуі асқ азандағ ы тұ з қ ышқ ылының жетіспеуінен немесе темірдің белокпен байланысының нашарлауынан болады. Ал тұ з қ ышқ ылының жетіспеуінің ө зі бауыр мен ө т жолдарының дұ рыс қ ызмет атқ армауынан деуге болады, яғ ни оларда ə р тү рлі тұ здар тас-тар тү рінде жиналады. Тастардың пайда болуы топырақ пен судың жə не қ оректің сапасына байланысты екендігі тү сінікті. Демек, об-лыс кө лемінде халық тың денсаулығ ының тө мен кө рсеткіштері олар-ды қ оршағ ан табиғ ат ортасына, экологиялық сипатына тікелей бай-ланысты деуге болады. Жоғ арыда айтылғ ан элементтердің тə уліктік нормасын зерттеудің нə тижесінде мынадай қ орытынды жасалады: ересек адамдар ү шін микроэлементтердің тə уліктік мө лшері: алюми-ний – 49, 01 мг, бром – 0, 821 мг, темір – 1, 1-30 мг, йод – 0, 2 мг, кобальт – 0, 05-0, 1 мг, марганец – 5–7 мг, мыс –2-3 мг, молибден – 0, 15 – 0, 3 мг, никель –0, 63 мг, рубидий – 0, 35-0, 5 мг, фтор – 2-3 мг, мырыш–10–15 мг. Ə рине, бұ л кө рсеткіштер адамның жас ерекшеліктеріне бай-ланысты ө згеріп отырады. Мысалы, ой ең бегімен айналысатын адамдар ү шін марганецтің мө лшері тə улігіне 5-6 мг. Жас балаларғ а марганецтің мө лшері ересектерге қ арағ анда, кө бірек қ ажет бола-ды. Сондық тан да соң ғ ы жылдары микроэлементтер жайлы зерттеу жұ мыстары жү йелі жү ргізіліп келеді. Микроэлементтердің негізгі физиологиялық – биохимиялық қ асиеттері бойынша, Қ азақ станда П. Р. Загриценко, Ж. Қ алекенов, Қ. Кенжеев, Ж. Мамутов жə не К. Сағ атов, ал Ресейде Я. В. Пейве, М. Я. Школьник, П. А. Вла-сюк, О. К. Кедров – Зихман сияқ ты ғ алымдар зертеу жұ мыстарын жү ргізген.

Қ оректік зат, оны пайдалану барлық тірі организмге тə н қ асиет. Қ оректену нə тижесінде ағ зада кө птеген биологиялық, химиялық жə не физикалық ү рдістер, яғ ни кө бею, ө су, даму, ең бек ету, т. б. жағ дайлары болады. Адамның денсаулығ ы дұ рыс болып қ алыпты ө мір сү ру ү шін ең қ ажеттісі – қ оректік заттың мө лшері, сапасы, ағ зағ а ену мө лшері міндетті тү рде тиісті дең гейде сақ талуы керек. Ə рбір қ оректік заттың энергетикалық балансын сақ тау ең басты шарт бо-лып табылады. Қ оректік заттың қ ұ рамындағ ы ə ртү рлі бө ліктерінің мө лшері, сапасы (белоктар, майлар, кө мірсулар, минералды заттар, макро жə не микроэлементтер, витаминдер) саны белгілі ретпен бір-біріне тығ ыз байланыста болатындығ ы анық талғ ан. Тө менде ағ зағ а қ ажетті кейбір негізгі қ оректік заттардың мө лшерлері келтірілген.

7-кесте