9-дәріс. Топырақтың макро-жəне микро элементтері

9-дә ріс. Топырақ тың макро-жə не микро элементтері

Мақ саты: Макро-микро элементтердің тірі организмдерге ə сері туралы негізгі тү сініктерді мең герту арқ ылы студенттердің жалпы жә не арнайы іскерлік-дағ дыларын қ алыптастыру, теориялық білімдерін бекіту.

Жоспары:

9. 1 Топырақ тың макро- жə не микро элементтері

9. 2 Макро- микроэлементтердің тірі организмдерге ə сері

9. 3 Биогенді элементтер

Тірек сө здер: Макро- жə не микро элементтері, биогенді элементтер, тың айтқ ыштар су, ауа марганец фосфор жә не т. б.

9. 1 Топырақ тың макро- жə не микро элементтері

Органикалық тың айтқ ыштар – жануарлар мен ө сімдіктер қ алдық тарының органикалық қ осылыстары тү рінде кездесетін қ оректік заттар. Органикалық тың айтқ ыштар бұ дан 3 мың жыл-дай бұ рын Қ ытай мен Жапонияда қ олданыла бастағ ан. Бұ рынғ ы КСРО аумағ ында ХІV – ХV ғ асырлардан бастап ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарының ө німділігін арттыратын қ ұ рал ретінде кең інен таралғ ан. Органикалық тың айтқ ыштарғ а кө ң, қ и, қ ұ с саң ғ ырығ ы, садыра, жасыл тың айтқ ыштар, сабан, т. б. ө сімдік қ алдық тары, залалсыздандырылғ ан тұ рмыстық жə не ө ндіріс қ алдық тары, ақ аба сулардың тұ нбалары, т. б. жатады. Ө неркə сіпте мочевина шығ арылады. Органикалық тың айтқ ыштар қ ұ рамында топырақ тың ең маң ызды агроникалық қ асиеттеріне қ ажетті макро-жə не микроэлементтер бар. Топырақ ты қ арашірікпен, қ ажетті химиялық элементтермен байытуғ а, оның ылғ алдылығ ын молай-тып, ауа мен су режимінің реттелуіне, физикалық қ асиеттерін жақ сартуғ а мү мкіндік береді. Органикалық тың айтқ ыштар ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарының ө німділігін жоғ арылатып, сапасын арттырады. Қ ұ нарсыз топырақ ты қ ұ нарландыру ү шін жə не сулан-дыру жү ргізілген жерлерді игеру ү шін міндетті тү рде органикалық тың айтқ ыштар себіледі. Кө біне топырақ ты жыртқ ан кезде тұ қ ымды себуге дейін енгізіледі. Қ опсыту кезінде ө те шіріген қ арашірік, тауық қ иын, т. б., ал ү степ қ оректендіргенде кө біне, садыра жə не тауық қ иын қ олданады. Картоп, жү гері, кө кө ніс жə не техникалық дақ ылдарды, кү здік дақ ылдарды, т. б. отырғ ызғ анда оның шұ ң қ ырына салу тиімді. Жылыжайларда егістік бетін жабындауда қ олданады. Органикалық тың айтқ ыштарды қ олданудың тиімділігі ылғ алы жеткілікті аудан-дардағ ы шымды-кү лгіндеу жə не орманның сұ р топырақ тарында жоғ ары, ал кү лгінденген жə не сілтісіздендірілген қ ара топырақ тарда тө мендеу, қ ұ нарлы жə не қ арапайым қ аратопырақ тарда тө мен бола-ды. Органикалық тың айтқ ыштардың мө лшері дақ ылдың тү ріне жə не топырақ -климаттық жағ дайғ а байланысты 15 – 60 т/га-ғ а тең. Минералды тың айтқ ыштармен бірге қ олданғ анда оның мө лшері азая-ды. Қ ұ рғ ақ шылық аудандарда жырту қ абатының барлық терең дігіне енгізіледі, ал ауыртопырақ ты жерлерде оның терең дігі 15 – 18 см-ден аспауы керек. Микроэлементтердің мал шаруашылығ ы ү шін де маң ызы зор. Кейбір микроэлементтердің топырақ та жə не ө сімдіктерде (жемде) артық не кем болуы мал ө німділігіне елеулі ə сер етеді.

Микроэлементтер. Кейбір химиялық элементтердің мө лшері топырақ та ө те аз (n10-3) болғ андық тан, оларды: бор, молибден, мыс, жез, марганец, кобальт, мырыш, иод, фторды (В, Мn, Мо, Сu, Zn, Со, I, F), т. б. жеке топқ а жатқ ызады. Микроэлементтер ө сімдіктерге қ оректік элемент ретінде тікелей сің бейді, олар қ оректік элементтер-мен бірге сің іріледі жə не тірі организмдердің ферменттік қ ұ рамына кіреді де, топырақ та биохимиялық алмасу процестерін жеделдетеді. Ө сімдіктер ө німі мен оның сапасының жə не топырақ тағ ы микроэле-менттер мө лшерлерінің арасында тікелей байланыс бар. Топырақ та микроэлементтердін жетіспеуінен ө сімдіктердің ө німі де, сапасы да тө мендеп, тіпті, ауруғ а шалдығ ады. Микроэлементтер жетіспесе не-месе артық мө лшерде болса, онда ондай топырақ ты биохимиялық зарарлы эпидемия провинциялары деп атайды. Бұ л табиғ и фактор-лармен қ атар, техногендік ластану, тың айткыштарды артық қ олдану салдарынан болуы мү мкін. Топырақ тағ ы микроэлементтердің мө лшері олардың топырақ тү зуші аналық жынысындағ ы бастап-кы мө лшерлеріне байланысты. Гумус белсенді тү рде жиналатын процестерде микроэлементтер топырақ тың беткі қ абатында мол, ал шайылу процесі басым болғ ан жағ дайда едə уір аз болады.

Топырақ тү рлі минералды (90-99%) жə не органикалық заттар (1-10%) мен топырақ ауасынан тұ рады. Топырақ тың химиялық қ ұ рамының маң ызы зор, ол қ ұ нарлығ ын айқ ындаумен қ атар, ө сімдік қ ұ рамына ə серін тигізеді. Топырақ тың химиялық қ ұ рамына ө сімдіктердің химиялық қ ұ рамы тə уелді деуге болады. Топырақ қ ұ рамы мен жер сулары арасында тікелей байланыс бар. Қ андай да бір макро- жə не микроэлементтердің кемістігі немесе тым кө п бо-луы азық тық ө сімдіктердің ө німділігіне, сондай-ақ қ ұ рамындағ ы жекелеген элементтер мө лшеріне ə серін тигізеді. Жануарларды азық тандыруғ а пайдаланылатын ө сімдіктерде кейбір элементтер кемістігі немесе кө п болуы, ө німділік тө мендеуі мен бірқ атар ауру-лар байқ алуының себебі бола алады.

Егер топырақ та азық тық ө сімдіктерде кальций жə не фосфор тұ здары жетіспесе, жануарлар организмінде минералды алмасу бұ зылып, нə тижесінде рахит (жас тө лдерде), остеомаляция (ересек жануарларда, ) іш тастау тə різді аурулар байқ алады. Топырақ пен азық тарда натрий мен магний жетіспеуінің де салдары ауыр. Каль-ций, фосфор, магний, натрий, кө міртегі, сутегі, азот оттегі, кү кірт, калий, темір, кремний, алюминий, хлор макроэлементтерге жатады. Олардың топырақ та, ө сімдік, жануар организмдеріндегі мө лшері бү тіннен жү здік пайыздарғ а дейін ауытқ иды.

Макроэлементтер жануардың тірі салмағ ының 99, 9%-ын қ ұ рай-ды, ал тек 0, 1% ғ ана сан жағ ынан кө п (100-дей) топ-микроэлемент-терге келеді. Микроэлементтер организм ү шін энергетикалық шикізат болып табылады. Электролиттер есебінен олар осмостық қ ысымды, ұ лпа сұ йық тық тарындағ ы иондардың динамикалық тепе-тең дігін реттейді, организмнің жаң а жасушалар тү зуіне қ атысады, гормон, дə румен, ферменттер қ ұ рамына енеді.

Организмдегі микроэлементтер алмасуы орталық нерв жү йесі тарапындағ ы бақ ылауғ а тə уелді. Орталық нерв жү йесінде микро-элементтер шоғ ырлануы біркелкі емес. Мə селен, мидың сұ рғ ылт заттегінде басым тү рде кобальт, марганец, мыс, молибден, мырыш, ванадий мен хром болса, ақ заттекте олар едə уір аз. Нерв жасуша-лары ядроларында басым тү рде ауыр металдар шоғ ырланады. Ми сұ йық тығ ы мен сопақ ша мида мыс, мидың ү лкен жартышарларында

– кобальт, мишық та – мырыш кө п.

Барлық ұ лпалар мен ағ заларда нақ ты бір микроэлементтер шоғ ырлануы байқ алады. Қ алқ анша безде – йод, ө кпеде – литий, гипофизде – кобальт, мырыш, хром, бү йректерде – кадмий, қ анның пішіндес элементтерінде – марганец, мыс, мырыш, кадмий, қ ан плазмасында – кобальт, титан болады. Қ ойлар мен бұ заулар жү нінде кө п мө лшерде йод болады.

Топырақ тың қ ұ рғ ақ затында 1 кг 5 мг аз йод болғ анда, жануар-ларда зат алмасу біршама бұ зылады, ақ уыз бен кө мірсулар алмасуы тө мендейді, су мен хлоридтер тежелуі орын алады, нə тижесінде теріасты шелінің домбығ уы байқ алады, қ анда кальций мен фос-фор мө лшері азаяды, тотығ у ү рдістері мен газ алмасуы тө мендейді, жылу туындалуы азаяды, сү йек ө суі тежеледі, қ ысырлық, бедеулік, ө лі туулар орын алады.

Ө німділіктің барлық тү рлері тө мендейді. Йод организм ү шін орны толмас микроэлемент, онсыз барлық жасушалардың тіршілігі тыйылады.

Егер 1 кг қ ұ рғ ақ топырақ та 3 кг-дан аз кобальт болса, жануар-ларда акобальтоз ауруы байқ алады. Акобальтозбен ауырғ ан кезде жануарларда (В12 авитаминозы) кү йзелу, тə беті бұ зылуы (жалақ ), қ аназдылық, ө ршитін жү деп-жадау (кахексия, ө лім).

Топырақ тың 1 кг қ ұ рғ ақ затында 2 кг-дан аз мырыш болуы жас жануарлардың ө суінің баяулауы мен жү деп-жадауына, жү ндері тү суіне, жыныс безі қ ызметінің тө мендеуі мен бедеулікке ə келіп соғ ады. Егер топырақ тың 1 кг қ ұ рғ ақ затында 1 мг аз мыс болса, жануарларда ө су баяулайды, қ ан аздылық, жас жануарлар жү деп – жадауы, жү ннің тұ йпалануы, терінің депигментациялануы, жалақ байқ алуы, сү йектер пішінінің ө згерілуі, ұ дайы ө ндіру қ абілетінің жоғ алуы, сү т ө німділігі тө мендеп, жоғ алуы тə різді белгілер байқ алады, жануарлар орталық нерв жү йесі зақ ымдалуы белгілері байқ алатын ауруларғ а шалдығ ады, аяқ тар салданады.

Топырақ тың 1 кг қ ұ рғ ақ затында 500 мг аз марганец болуында жас жануарлардың аяқ тарының пішіні ө згереді, ө сіп-ө нуі баяулайды. Жү н сапасының тө мендеуі орын алады. Іш тастаулар мен қ ысырлық байқ алады. Қ ұ старда перозис дамиды. Аурулардың алдын алу ү шін азық тандыру рационына дə румендер енгізу қ ажет, топырақ тиісті тың айтқ ыштармен ө ң делуі керек.