8.2. Топырақтағы химиялық құрамның қалыптасуы

Химиялық талдауғ а қ арасақ, топырақ тағ ы химиялық элементтер қ ұ рамы кө п жə не ол кө п жылғ а жетеді. Н. П. Ремезов деректері бо-йынша, қ аратопырақ қ ұ рамында азот пен фосфордың кө птігі сонша, бидайдан орташа тү сім алғ анда небары 250 жылғ а жетеді екен, ал калий қ ұ рамы – 3 мың жылғ а жетерлік. Бірақ ө сімдіктер ү шін эле-менттер мө лшері емес, топырақ тағ ы ө сімдік сің іруге ың ғ айлы фор-малары маң ызды.

Топырақ тағ ы азоттың кө п бө лігі органикалық ғ ана тү рінде бола-ды, сондық тан ол кү рделі келеді, соның ішінде мə дени ө сімдіктер ү шін сің ірілмейді. Тек микробиологиялық тіршілік нə тижесінде пай-да болатын аммоний жə не нитрат қ оспалар ғ ана ө сімдікке сің імді.

Фосфордың органикалық қ оспалары жə не фосфор қ ұ рамы – минералдардың кө бі ө сімдіктерге сің бейді. Топырақ тағ ы калий негізгі массасы екінші дисперсиялық силикат (гидросиюд) қ ұ рамына кіреді, бұ л кү йінде оны ө сімдіктер қ орыта алмайды.

Ө сімдіктер сің ірілген калийді жə не калийдің суда еритін қ оспаларын бойына тартады, бұ лардың топырақ тағ ы мө лшері мардымсыз. Кальций мен магний де сің ірілген жə не суда еріген кү йінде ғ ана ө сімдіктерге пайдалы. Ө сімдіктерге сің імді тү рдегі химиялық элементтер қ ұ рамы олардың жалпы қ ұ рамына қ арағ анда ө те аз. Сондық тан мə дени ө сімдіктердің қ алыпты ө суі ү шін (демек, жақ сы ө нім алу ү шін) кейбір қ оректік элементтерді сің імді формада топырақ қ а тың айтқ ыш ретінде қ осу керек.

Оның тағ ы бір себебі жыл сайын жиналғ ан ө німмен бірге химиялық элементтер де топырақ тан алынып, азаяды. Демек, ө сімдіктердің қ алыпты ө суіне керек элеметтер мө лшері де азая-ды, бұ л егін ө німіне ə сер етеді. Мысалы, бұ л қ ұ былыс АҚ Ш-тың орталық аудандарында байқ алды, онда 20 жыл ішінде топырақ тағ ы азот мө лшері 20%-ғ а кеміген, келесі 20 жылда 10%-ғ а, келесі 20 жылда 7%-ғ а кеміген.

Сондық тан агрохимия ережесіне сə йкес тың айтқ ыш қ олдану ауыл шаруашылығ ы дақ ылдары тү сімін жə не жер қ ұ нарлылығ ын кө теретін маң ызды тə сіл болып табылады.

Тың айтқ ыш қ олдана отырып адам заттардың биологиялық ай-налымына белсенді араласып, ө з мақ сатында бағ ыт беріп, реттейді. Органикалық минерал тың айтқ ыштарды қ осумен қ атар соң ғ ы жылдары бактериялық тың айтқ ыштарда қ олданыс табуда. Бактериялар массасын топырақ қ а араластырып микробиологиялық процестерді кү шейтуге жə не химиялық элементтердің сің імділігін кө теруге қ ол жеткізіледі. Мысалы, фосфорбактерин органикалық заттарды ыды-ратып, фосфорды сің імді фосфор тү ріне айналдырды, т. б.

Ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарын қ алыпты ө сіру ү шін макро-элементтер мө лшері ғ ана емес, сирек кездесетін жə не бытырап орналасқ ан химиялық элементтер қ ұ рамы да маң ызды.

Олардың болмауы немесе аз болуы мə дени ө сімдіктердің ауруы-на, тү сімнің аз болуына ə келеді. Топырақ та жездің кемдігінен пайда болғ ан жағ ымсыз қ ұ былыстар кең тарағ ан. Бұ л қ ұ былыстар торф топырақ та орман аймағ ында кө п кездеседі («ө ң деу сырқ аты» деп атайды). Жез қ осқ ан соң ғ ана бұ л ауру жойылғ ан, астық ө німі кө бейген.

Жезді кейбір ө сімдіктер организміне қ осу ү шін оларды паразиттік саң ырауқ ұ лақ тарғ а қ арсы тұ рақ тылығ ын арттырады. Мырыш, бор, марганец, молибден жə не сирек кездесетін элементтер топырақ қ а қ осқ анның ə сері болатыны анық талды.