7.5. Шөгінді жыныстардың үгітілуі

Шө гінді жыныстар жердің беткі қ абатында ең кө п таралғ ан, сондық тан олар топырақ тү зілу процестеріне кең інен қ атысады.

Шө гінді жыныстар туынды (екінші) жыныстар болып санала-ды. Олардың қ ұ рамында бастапқ ы жыныстар мен кристалдардың бө ліктері ғ ана емес, массивті кристалдық, метаморфтық жыныстардың ү гітілуінен пайда болғ ан тұ рақ ты минералдар да бар. Шө гінді жыныстардың ү гітілу ерекшеліктері, ең алдымен, олардың қ ұ рылымына жə не химиялық қ ұ рамына тə уелді болады. Мысалы, конгломераттар жə не брекчилер негізінен бастапқ ы минералдардың қ алдық тарынан қ ұ ралады, туынды минералдар тек ү гітілу кезінде пайда болғ ан цементтеуші заттардың қ ұ рамында кездеседі. Осын-дай жағ дайда шө гінді жə не бастапқ ы жыныстардың ү гітілу процестерінде ү лкен айырмашылық тар болмайды.

Бастапқ ы жыныстардың ү гітілуінен пайда болғ ан ə ктастардың, сазды сланецтердің жə не саздардың ү гітілуі процесінде физи-калық тү рде ұ сақ танады жə не жыныс қ ұ рамына енетін кейбір мине-ралдардың ө згеруіне байланысты химиялық қ ұ рамын да ө згертеді.

Ү гітілуге ұ шырағ ан ə ктастың ө згеру процесін қ арастырайық. Оның қ ұ рамында кө мір қ ышқ ыл кальций, каолин, кремний қ ышқ ылы, кварц, темір, алюминий жə не марганец гидраттары жə не аз мө лшерде фосфаттар, сульфаттар, хлоридтер тағ ы басқ а қ осылыстар бар. Минералдардың ү лкен бө лігі химиялық ө згерістерге ұ шырамайды. Мысалы, хлоридтердің, сульфаттардың, фосфаттардың бір бө лігі суда ериді жə не ө згеріссіз алып кетіледі. Гидратталғ ан металл тотық тары жə не кремний қ ышқ ылы суда іс жү зінде ерімейді, жы-ныс олармен басқ а минералдардың еруі нə тижесінде қ анығ ады. Каолин – тұ рақ ты минерал. Ол микроорганизмдермен жартылай ғ ана бұ зылады. Сондық тан жыныс бұ л минералмен де қ анығ ады. Оның бойындағ ы кө мір қ ышқ ыл кальций-кальциттің мө лшері кү рт ө згереді. Бұ л тұ з ауадағ ы кө мір қ ышқ ылымен жə не сумен реакцияғ а оң ай тү седі.

CaCO3 + H2O + CO2 = Ca(HCO3)2

Қ орыта келгенде, Нə тижесінде суда еритін тұ з – екі кө мір қ ышқ ыл кальций тү зіледі. Ə ктас осы реакцияның нə тижесінде кальциттен айыры-лады, сонымен қ атар ол салыстырмалы тү рде алғ анда саз, крем-ний қ ышқ ылы, темір тотығ ы, алюминий тотығ ы сияқ ты ерімейтін тұ рақ ты минералдармен қ анығ ады. Ə ктастың тү сі ақ шылдан сұ рлауғ а, қ ызылдауғ а жə не бозғ ылтқ а дейін ө згеріп отырады. Оның ү гітілген тү йіршіктері жұ қ а бө лшектерден тұ рады. Міне, осы себепті ə ктастық жыныстарда, ү гітілу процесінде, сазды топырақ тар тү зіледі

Ө зін – ө зі бақ ылау сұ рақ тары:

1. Метаморфтық тау жыныстары деген не?

2. Тау жыныстарының ү гітілуі деген не?

3. Физикалық ү гітілу.

4. Химиялық ү гітілу.

5. Биологиялық ү гітілу.

Негізгі жә не қ осымша ә дебиеттер тізімі:

1. В. В. Добровольский, Е. Д. Никитин. Функции почв в биосферы и экосистемах. Наука. М., 1990.

2. А. А. Науменко Эколого-генетический анализ почвенной карты Казахстана. Вестник КазГУ, А., 1996.

3. И. В. Иванов, Т. С. Луаовская Этапы направления развития отечественного почвоведения как фундаментальной науки. Почвоведения. Наука. М., 1981.