7-дәріс. Тау жыныстарының үгітілуі

7-дә ріс. Тау жыныстарының ү гітілуі

Мақ саты: Ү гітілуідің: физикалық, химиялық жə не биологиялық сияқ ты ү ш тү рін мең герту арқ ылы студенттердің жалпы жә не арнайы іскерлік дағ дыларын қ алыптастыру, теориялық білімдерін бекіту.

Жоспары:

7. 1 Массивті-кристалдық тау жыныстарының ү гітілуі

7. 2 Физикалық ү гітілу

7. 3 Химиялық ү гітілу

7. 4 Биологиялық ү гітілу

7. 5 Шө гінді жыныстардың ү гітілуі

Тірек сө здер: Археологиялық мұ ражайлар, Халық аралық туризм, туризм, туристік-рекреациялық ресурстары жә не т. б.

7. 1. Массивті-кристалдық тау жыныстарының ү гітілуі

Тау жыныстары жə не минералдар ө здерінің тү зілу жағ дайлары-нан ө згеше ортағ а тү скен кезде ө згере бастайды. Массивті-кристалдық, шө гінді жə не метаморфтық тау жыныстары жер бетіне шығ ысымен механикалық ұ сақ тануғ а, химиялық жə не биологиялық ө згерістерге ұ шырайды. Жердің беткі қ абағ ында (қ ыртысында) ө тетін осы процесті ү гітілуі деп атайды. Ү гітілуге ық пал жасай-тындар температура, су, кө мір қ ышқ ылы, оттегі, ə ртү рлі тірі орга-низмдер. Жер қ абығ ының минералдық бө лігіне осы факторлардың барлығ ы бір мезгілде жə не бірлескен тү рде ə сер етеді. Сондық тан олардың ə рқ айсысының қ аншалық ты ə сер ететінін тап басып айту қ иын. Ə йтседе ең басты факторды ə рқ ашан анық тауғ а болады.

Ү гітілуідің: физикалық, химиялық жə не биологиялық сияқ ты ү ш тү рін анық тайды. Олардың барлығ ы бір мезгілде жү ріп жатады.

Физикалық ү гітілу – тау жыныстарының химиялық қ ұ рамын ө згертпей, тек қ ана механикалық жолмен ө лшемдері ə ртү рлі бө лшектерге бө лінуін айтады.

Химиялық ү гітілу кезінде тау жыныстарының қ ұ рамы ө згеріп жаң а минералдар тү зіледі, кө п жағ дайда, алғ ашқ ы минералдарғ а қ арағ анда, олардың химиялық қ ұ рамы қ арапайымдау болады.

Биологиялық ү гітілу – тау жыныстарының тірі организмдердің ə серінен ө здерінің химиялық қ ұ рамын ө згерте отырып, мү жіліп ұ сақ тануы.

Мұ ндай ү гітілудің ең негізгі себебі – жер бетіндегі температуралардың тə уліктік жə не маусымдық ө згеруі. Кү н сə улесінің ə серінен тау жыныстарының жоғ арғ ы қ абаттары ө здерінің бұ рынғ ы қ абаттары қ атты қ ызады, ал тө менгі қ абаттары, кө лемін ұ лғ айтады, осының ə серінен кернеу пайда бо-лып жарық шақ тар мен параллель беттерге бө лінуге ə кеп соғ ады. Тау жыныстары жату сипатына жə не қ ызыну жағ дайларына байланысты бұ л жарық шақ тардың терең дігі ə ртү рлі болып, 2 мм-ден 10 мм-ге дейін жетеді. Кү н сə улесі жынысты қ ыздыруын тоқ тасымен жоғ арғ ы қ абат суына бастайды да, сығ ылу процесі басталады. Жыныстардың ішкі бө ліктері ө зінің температурасын ұ зағ ырақ сақ тайды. Сондық тан оның кө лемі де кө п ө згеріске ұ шырамайды. Осындай жағ дайда жыныстың жоғ арғ ы қ абатында пайда болғ ан кернеу радиалдық бағ ыттағ ы жарық шаралардың қ ұ ралуына ə кеп соғ ады. Жарық шаларғ а тү скен су қ атқ ан кезде ө зінің кө лемін ү лкейтіп, жарық шаларды керіп кең ейтеді.

Жыныстардағ ы кө лденең жə не тік бағ ыттағ ы жарық шақ тардың саны біртіндеп кө бейіп, соң ында ə ртү рлі мө лшердегі тау жыныста-рың сынық тары пайда болады. Бұ л сынық тардың қ ұ рамында ү лкен тастардан бастап майда тү йіршіктерге дейін кездеседі. Кесектердің пайда болуына жеке жыныстардың жə не оларды қ ұ райтын минералдардың кө лемдік ұ лғ аюы коэффиценттері мынадай: кварц –

0, 00031, ортоклаз – 0, 00017, кальцит – 0, 00020.

Кү рделі жыныстар минералдарының ұ лғ аю коэффиценттері ə ртү рлі болғ андық тан, олар қ арапайым жыныстарғ а қ арағ анда, жылдамырақ ү гітіледі.

Физикалық ү гітілу процесі тү йіршіктердің ө лшемдері 0, 001 мм-ге жеткенше жү реді. Ү гітілуге ұ шырағ ан тү йіршіктердің ө лшемдері 0, 001 мм-ден кемігенде физикалық ү гітілу тоқ татылады. Себебі 0, 001 мм-ден кіші тү йіршіктер бірқ алыпты қ ызынып, суынатындық тан ө здерінің ө лшемдерін ө згертпейді, физикалық ү гітілуге ұ шырамайды.