6.3.3. Метаморфтық тау жыныстары

Ү лкен терең дікте ө тетін ауысу процесінде шө гінді немесе магмалық тау жыныстарының тек сыртқ ы тү рі ғ ана ө згеріп қ оймайды, соны-мен қ атар оның минералдық қ ұ рамы жə не қ ұ рылымы ө згереді. Мы-салы, кеуекті бос ə ктас, тығ ыз кристалдық мраморғ а – метаморфтық жынысқ а айналады. Тең із немесе мұ хит тү бінде жиналғ ан ə к тас қ абаты уақ ыт ө те келе оғ ан қ ысым тү сіріп, мұ хит тү бін оя бастайды. Пайда болғ ан шұ ң қ ыр қ ысымының ə серінен кү н ө ткен сайын терең дей береді. Терең дік ө згерген сайын ə ктас жыныстары температурасы жə не қ ысымы да, жоғ ары жер қ ойнауына ене береді. Уақ ыт ө те келе ол балқ и бастайды. Нə тижесінде қ ұ рамындағ ы молекулалар бастапқ ы орында-рын ауыстырады да басқ а тү рде топтаса бастайды. Осы масса қ айтадан жоғ ары кө теріліп, жер бетіне шық қ анда, суынады жə не кристалданады. Бірақ ол сол ə к тас тү рінде қ алмайды, мраморғ а айналады. Оның тү сі де ə ртү рлі болады. Егер осындай метаморфизация процесінде таза бор немесе ə к тас тү сетін болса, ақ мрамор тү зіледі. Егер ə к тас қ ұ рамында темір тотық тары болса, қ ызыл мраморғ а ал кө міртегі заттарынан қ ара сұ р мрамор тү зіледі.

Егер қ ұ м жоғ ары температура жə не жоғ ары қ ысым жағ дайында жартылай балқ ып, содан кейін кристалданатын болса, қ ұ мтас пай-да болады. Гранит метаморфизация процесіне ұ шыраса гнейстер тү зіледі. Сазды сланецтер-шынылық яшмағ а кө шеді.

Маң ызды метаморфтық жыныстардың қ атарына кристалдық сланецтерді жатқ ызуғ а болады. Олар кварцтан дала шпатынан, слю-далардан жə не басқ а минералдардан (магмалық ) тұ рады.

Сазды сланецтер ү лкен қ ысым жə не жоғ ары температура жағ -дайларында цементтелінген саз материалдарынан тү зілген. Бұ л тең із тү бінің біртіндеп жер қ ойнауына енуінен болғ ан. Уақ ыт ө те келе тең із тү бі қ айтадан орнына келген онымен бірге сазды сла-нецтерден қ ұ ралғ ан геологиялық қ абаттастық та жер бетіне кө теріледі.

Қ орыта келгенде, олардың бірнеше қ абаттан тұ р механикалық жə не химиялық қ ұ рамының ерекшеліктеріне байланысты болады. Сланецтердің тығ ыздығ ы ə р тү рлі жə не тү сі де ə р алуан болуы мү мкін. Олар кө бінесе, кеуекті қ ұ рылымғ а ие болып, тү сі сарғ ылт-сұ р болып келеді, тіпті, қ ара қ ошқ ыл тү рлері де кездеседі. Мұ ны оның қ ұ рамындағ ы кө мірге айналғ ан органикалық қ алдық тардың қ оспаларымен тү сіндіруге болады.

Ө зін – ө зі бақ ылау сұ рақ тары:

1. Топырақ тың минералогиялық қ ұ рамы қ андай?

2. Массивті-кристалдық тау жыныстарының ү гітілуі.

3. Шө гінді жыныстардың ү гітілуі.

4. Шө гінді жыныстар деген не?

5. Шө гінді жыныстарының қ ұ ралуы неше кезең нен тұ рады?

6. Туфтар деген не?

Негізгі жә не қ осымша ә дебиеттер тізімі:

1. Добровольский В. В. Задачи почвоведения в решении современных экологических проблем. Санкт-Петербург: ЦМП. 2004.

2. И. К. Асанбаев, К. Ш. Фаизов. Почвоведение с основами экологии и географии почв. Учебное пособие., Алматы «Қ азақ университеті», 2007.

3. Геннадиев. Основы почвоведения и география почв. Методические указания. МГУ, М., 1983. А. Н.