6.3.2. Шөгінді жыныстар. Шөгінді жыныстардың жіктелуі

6. 3. 2. Шө гінді жыныстар

Шө гінді жыныстар жер қ ыртысының беткі қ абатында ə ртү рлі жолдармен тү зіледі. Бастапқ ы тау жыныстарының ү гітілуге ұ шырағ ан бө лшектері сумен, желмен жə не мұ здық тармен тасымал-данып, орнын ө згертіп басқ а жерлерге жиналады. Ол сонымен қ атар, химиялық жолмен жə не организмдердің тіршілік ə рекеттерінің ə серінен де пайда болады.

Шө гінді жыныстардың қ ұ рамы жə не қ ұ рылымы алуан тү рлі. Сондық тан оларда физикалық жə не химиялық қ асиеттері ə ртү рлі топырақ тар тү зіледі. Олардың тү зілуінде климат жə не жер бедері (рельеф) ү лкен рө л атқ арады. Осы факторлардың арқ асында ү гітілуге ұ шырағ ан бө лшектердің алынатын жə не жиналатын аймақ тары анық талады. Шө гінді жыныстарының қ ұ ралу кезең ін:

1. Мү жілуге ұ шырағ ан заттардың жиналуы;

2. Мү жілуге ұ шырағ ан заттардың тасымалдану;

3. Осы заттардың жаң а орынғ а жинала бастауы;

4. Тығ ыздалып, тасқ а айналуы деп 4 кезең ге бө луге болады. Тасқ а айналу кезінде жыныстардың тығ ыздығ ы қ ұ рылымы, минерологиялық қ ұ рамы ө згереді.

Шө гінді жыныстар магмалық жыныстардан қ ұ рамы жə не қ ұ рылымы жағ ынан айырық шаланады. Олар борпылдақ, сусымалы жə не цементтелген кү йде болады. Магмалық жыныстарғ а қ арағ анда, жалпы калийдің, натрийдің кө п болуы, судың жə не СО32- ионының мө лшері жоғ ары болуы шө гінді жыныстарына тə н мə селелер. Минералогиялық қ ұ рамында да айтарлық тай ө згешелік бар. Жер қ ыртысының жоғ ары бетінен кездесетін магмалық жыныстардың минералдың кө бісі тұ рақ сыз, бір тү рден екінші тү рге ауысып кетіп отырады. Мысалы, оливин – серпентинге, далалық шпат – саздық минералдарғ а. Шө гінді жыныстардағ ы кө птеген минералдар мыса-лы кө мір тұ зы, гипс, фосфоттар, магмалық жыныстарда кездеспейді. Шө гінді жыныстардың ө зіндік ерекшелігі – химиялық қ ұ рамы жағ ынан біртектес минералдың кө п мө лшерде шоғ ырлануы: кө мір қ ышқ ыл кальций, гипс, фосфориттердегі фосфоттар, ас тұ зы, бок-ситтер жə не басқ алар.

Шө шінді жыныстарды сынық тық, химиялық жə не органогендік деп бө леді.

				5-кесте
		Шө гінді жыныстардың жіктелуі

Рет	Сынық тық		Химиялық		Органогендік
саны	Бос	Цементтелген
	(борпылдақ )

	Шағ ал	Конгломерат-	Карбонаттық		Диатомиттер,
	тастар	тар, брекчийлер	жыныстар		ə ктастардың кө шілігі
	Малта	Майда	сульфаттар		-
	тастар	тү йіршікті
		конгломераттар

Бірінші топ сынық тық материалдардың тү йіршіктерінің ө лшемдеріне жə не цементтеліп жабысу сипатымен айрық шаланатын жыныстарды біріктіреді. Екіншілік топтағ ы жыныстар химиялық қ ұ рамымен ерекшеленеді, ал ү шіншідегілері – шө гінді жыныстардың тү зілу процесіне қ атысатын тірі организимдердің тү рлеріне байла-нысты болады.

Шағ ал тастар негізінен, тең іздердің, кө лдердің, тау ө зендерінің жағ алауларында, ə сіресе, тау ө зендерінің кө лбеу жазық тық қ а шығ у тұ старында таралғ ан. Тең із жағ алауларында олар енсіз (10 – 100 м) жолақ тү рінде таралып, майда қ ұ м аралас цементтенбеген ə ртү рлі формалары ірі тастар жынысқ а байланысты дө ң гелек, сопақ ша жə не басқ а формалары болып келеді.

Қ ұ м тү йіршіктерінің формалары кө бінесе, бұ рыштық болып келеді.

Шағ ал тастар қ ұ нарсыз жыныстар. Олар орналасқ ан территория тұ рақ сыз болып келеді. Ө йткені ө зен арнасы ө згерген сайын шағ ал тастар орналасқ ан орын ө згеріп отырады. Сондық тан жерге орна-ластыру жағ дайында шағ ал тастар орналасқ ан территорияның ауда-нын шартты тү рде ғ ана есепке алады.

Конгломераттар – ə к тас, кремнезем немесе саз тү йіршіктермен цементтеліп жабысқ ан шағ ал тастар. Олар ертеде тең із тү бінде не-месе жердің терең қ ойнауында тең із шегінген кезде пайда болғ ан. Жер бетінде, тауларда олар кейде қ алың дығ ы 10 м қ абаттармен жа-тады. Бұ л жыныстар тек қ ана таулы аудандарда, мысалы Кавказда таралғ ан.

Брекчилер – цементтеліп жабысқ ан тас жатыстар, тау жыныстарының кү шті дислокацияғ а ұ шырғ ан аймақ тарында кездеседі. Олар бір қ атты жыныстың екінші жыныспен ү йкелу процесінде пайда болатын жарық тарда жə не сырғ у орындарын-да қ ұ ралады. Бречилер, салыстармалы тү рде аз тарағ ан. Топырақ тү зуші жыныс ретінде олардың, ө здері пайда болғ ан, қ атты жыныс-тардан айырмасы жоқ.

Қ ұ мдар – кең таралғ ан борпылдақ шө гінді жыныс. Оның 90-95%, мө лшері 3 мм-ден 0, 01 мм-ге дейінгі тү йіршіктерден қ ұ ралғ ан. Қ ұ мдар шығ у тегіне байланысты ө зендік, кө лдік, тең іздік, желдік болып бө лінеді. Олар барлық аймақ тарда таралғ ан. Алай-да, олардың ең ү лкен алқ аптары шө лдерде жə не шө лді далаларда, сонан соң ө зен арналарымен террассаларында орналасқ ан. Жалпы алғ анда, қ ұ мдар қ ұ нарлы заттарғ а бай емес, сондық тан топырақ тү зуші ретінде кедей жыныс. Шө л далаларда табиғ и жағ дайда псам-мофиттер дамығ ан.

Қ ұ мдақ тар – кремний қ ышқ ылымен кейде саз тү йіршіктермен це-менттелген қ ұ мдар. Олар терең жер қ ойнауында жоғ арғ ы қ ысымның жə не температураның ə серінен тү зелді. Жер бетінде негізінен SO2 қ ұ ралғ ан жыныс ретінде таралғ ан. Қ ұ мдақ тар салыстырмалы тү рде аз таралғ ан, негізінен таулы жерлерде, кө не жыныстардың ішінде таң дақ кү йінде кездеседі. Саз тү йіршіктермен цементтелген қ ұ мдақ тар, қ абаттасқ ан кү йде, сазды сланецтердің арасынан да табы-лады. Осындай қ ұ мдақ тар ү гітіле келе майда қ ұ мдақ топырақ тарды тү зеді.

Саздар (пелиттер) ақ ырын ағ атын немесе тең іздердің, кө лдердің ақ пайтын суларында майда тү йіршікті материалдың шө гуінен пайда болады. Тү сі, химиялық қ ұ рамы, тығ ыздығ ы жағ ынан бұ л жыны-стар ə рқ илы болып келеді, бірақ олардың барлығ ында да диаметрі 0, 01 мм кіші тү йіршіктердің мө лшері 50% артық болады. Кейде саз-ды қ абаттар қ ұ м жə не шаң қ абаттармен араласып, алмасып жатады, бірақ кө п жағ дайда біртұ тас шомбал массаны қ ұ райды. Тү сіне бай-ланысты саз қ абаттары қ ызыл сұ р, қ ара қ ошқ ыл, ақ саз деп аталады. Саз қ абаттарының кө пшілігі каолин, алюминий тотығ ы, темір жə не марганецтен қ ұ ралғ ан. Сонымен қ атар, олардың қ ұ рамында амор-фты кремний қ ышқ ылы, жұ қ а уатылғ ан кварц та болады. Таза као-линнен тү зілген жынысты фарфорлық саз деп аталады.

Саздар суды ө те нашар ө ткізеді, осы себепті олар ə рқ ашан да су ө ткізбейтін қ абатты қ ұ райды. Олар газды да ө те нашар ө ткізеді. Сондық тан ісінуге қ абілетті. Су сыйымдылығ ы жоғ ары дең гейде. Жер бедері қ олайлы болғ анда саз қ абаттарында қ ұ нарлы топырық тар тү зіледі. Бұ л топырақ тар ауылшаруашылық дақ ылдарынан жоғ ары ө нім алуғ а жарамды.

Жамылғ ы саздық тар. Бұ л жыныстар мұ здық қ абаттарда кең тү рде таралғ ан. Бұ лай аталуының себебі, олар тең із шө гінділердін (морена) жə не де басқ а тау жыныстарын жамылғ ы тə різді жа-уып жататындық тан. Осындай жамылғ ының қ алың дығ ы бірнеше ондағ ан сантиметрден бірнеше метрге дейін жетеді. Бұ л саздық тар қ абаттасқ ан кү йде болмайды. Механикалық қ ұ рамы жағ ынан саздық ты жə не ауыр саздақ ты, қ ұ рамында жұ мыр тастар мен тастар жоқ. Жамылғ ы саздақ тарында тү зілген топырақ тарда жаң ғ ақ тық, кейде призмалық қ ұ рылым айқ ын байқ алады. Жамылғ ы саздақ тар бағ алы топырақ тү зілуші жыныс болып табылады.

Лесс (алеврит) шаң ды саздақ ты борпылдақ жыныс. Бұ л жыныс-тың механикалық қ ұ рамында: мө лшері 0, 05 – 0, 01мм аралығ ында болатын бө лшектер 50 – 60%, 0, 01 мм-ден кіші бө лшектер 35-45%, CaCO3 3-5% бар. Жыныстардың қ уыстылығ ы 50%. Тү сі ақ -сұ рдан, кү ң гірт сарығ а дейін. Тө мен ылғ алдылық та біршама қ атты, биіктігі 5-10 м жететін тік қ абырғ аларды қ ұ руғ а, сақ тауғ а қ абілетті, ал жоғ арғ ы ылғ алдық та отырыс береді. Осы себепті далаларда табақ ша тə різдес ойпаң жерлерді кездестіруге болады.

Минералогиялық тұ рғ ыдан қ арағ анда лесс кварцқ а бай, сонымен қ атар оның қ ұ рамында далалық шпат, слюда, каолинит жə не монтмо-риллонит кіреді. Лесс – ең жақ сы топырақ тү зуші жыныстардың бірі. Ең қ ұ нарлы қ ара топырық тар осы лесс жыныстарында пайда болғ ан.

Минерлогиялық тұ рғ ыдан қ арағ анда лесс кварцқ а бай, сонымен қ атар оның қ ұ рамына далалық шпат, слюда, каолинит жə не монт-мориллонит кіреді. Лесс – ең жақ сы топырақ тү зуші жыныстардың бірі. Ең қ ұ нарлы қ ара топырық тар осы лесс жыныстарында пайда болғ ан.

Тең із жыныстары жə не тең із жыныстарының қ абаты – кең таралғ ан топырақ тү зуші жыныстар. Бұ л – қ озғ алыстығ ы мұ здық тармен ə келген борпылдақ, сынып бө лінген материалдар. Мұ ндай жыныс қ абаттарының механикалық қ ұ рамы ə рқ илы жə не саз тү йіршектерінің, қ ұ мның, малта тастардың, шағ ал тастардың жə не жұ мыр тастардың қ оспасынан қ ұ ралады. Сондық тан қ оспадағ ы материалдың басым кө пшілігінде қ арай сазды, саздақ ты, қ ұ мды, қ ұ мдақ ты, тасты шағ алды болуы мү мкін.

Химиялық қ ұ рамына қ арай олар силикаттық жə не карбонаттық деп бө лінеді. Біріншілерінің қ ұ рамында қ ышқ ыл жыныстардың сынық тары (ə ртү рлі дə режеде уақ талғ ан), мысалы, граниттің, екіншілерінің қ ұ рамында карбонаттық жыныстардың сынық тары (ə к тастың, доломиттің ) болады. Тең із жыныстарын осылайша екі топқ а бө лудің ү лкен шаруашылық маң ызы бар. Силикаттық тең із жыныс-тарында кө бінесе, қ ышқ ыл, қ ұ нары тө мен топырырақ тар дамиды. Ал карбонаттық жыныстарда қ ұ нарлы топырақ тар дамығ ан. Осы жағ дай орман типтерінің таралуына, шалғ ындық бірлестіктердің ерекшеліктеріне ə сер етеді. Шө гінді тау жыныстары генезестік (тү зілу) ерекшеліктеріне бай-ланысты элювиальдық, делювиалдық, пролювиалдық, аллювиалдық жə не коллювиальдық деп беске бө лінеді.

Элювий немесе элювиальдық деп тау жыныстарының ү гітілген жерінде қ алып қ ұ ралғ ан бө лігін айтады. Бұ л – іс жү зінде ү гітілу қ абығ ы. Элювий тө белі – таулы жерлерде таралғ ан, қ абатсаздығ ы-мен, сұ рыпталмағ андығ ымен ерекшеленеді. Біртіндеп ежелгі жамылғ ы жынысқ а айналады.

Делювий тау бө ктерінің тө менгі тұ старына жиналғ ан май-да топырақ тардың тұ нбасы. Мұ надй жыныстардың ерекшелігі – бірнеше қ ыртысының (қ абатының ) болуы. Пролювий – тау ө зендерінің, бұ лақ тарының ə рекетінің нə тежесінде пайда болғ ан жыныстар. Осы жыныстардан сағ алық конустар тү зіледі. Конус тө белерінде ірі сынық тық материалдар жи-налды. Ол материалдар жұ мыр тастрадан, шағ ыл тастардан, малта тастардан қ ұ ралады. Ал тө менгі жағ ында майда қ ұ мдар, тұ нбалар жиналды.

Аллювий – ү лкен жə не кіші ө зендердің тұ нбалары. Ө зен жазық тарында, сағ аларында пайда болып жиналды. Олар жақ сы сұ рыпталғ ан сумен жұ мырланғ ан майда тү йіпшіктерден қ ұ ралғ ан.

Коллювий – тау бө ктерлерінің табанында ауырлық кү шінің ə серінен, қ ар жə не мұ з жылжуының ə серінен сынып жиналғ ан ма-триал.

Шө гінді жыныстардың ерекше тобын жер тұ нбалары қ ұ райды. Олар жыныс бө лшектерін желмен ұ шырып ə кету нə тижесінде пай-да болғ ан. Ə детте бұ лар жақ сы сұ рыпталғ ан бө лшектер. Желмен ұ шқ ын бө лшектердің беттері кедір-бұ дырлы болып келеді. Жел тұ нбаларының ү лкен бө лігі, мө лшерлері 0, 05-тен 0, 25 мм-ге дейінгі бө лшектерден (майда қ ұ м) қ ұ ралады. Эол тұ нбалары негізінен кварц-тан тұ рады. Олар дюндарды, бархандарды созыла біткен тө белерді қ ұ рады. Мұ ндай қ ұ рылымдар шө лдерде, шө л далаларда таралғ ан.

Тү зілуі химиялық жə не биохимиялық жолмен ө тетін шө гінді жыныстарғ а ə к тастар, доломиттер, бор қ абаты, туфтар, кремнийлік қ ұ рылымдар, сульфаттардың тұ здары жə не хлоридтер жатады.

Ə к тастар – негізінен шығ у тегі бар, кең інен таралғ ан тау жыны-сы. Негізінен кальциттен қ ұ ралды. Қ ұ рамында аз мө лшерде, қ оспа тү рінде, доломит, кварц жə не саз минералдар болуы мү мкін.

Бор карбонатты, кальциттен нашар цементтелген жағ ылғ ыш жыныс. Бор, салыстырмалы тү рде, аз таралғ ан. Бірақ ол жер бетіне шық қ ан тұ старда ерекше қ ұ рғ ақ торфты топырақ та пайда болады.

Туфтар – борпылдық ə ктік массалар. Олар қ ұ рамы жағ ынан, базальттық, тарихтық, болып келеді. Турфтардың ү лкен аудандары вулкандық жолмен пайда болғ ан.