6.3. Əртүрлі тау жыныстарынан түзілген топырақтардың минералогиялық құрамы

Жер қ ыртысында белгілі бір массивтер немесе қ абаттар тү рінде орналасатын минералдар жиынтығ ын тау жыныстары деп атай-ды. Олар топырақ тү зілетін жыныстардың беткі қ абатынан қ ұ нарлы топырақ тың қ абаты пайда болады. Сондық тан тау жыныстарының ерекшеліктері топырақ тардың физикалық жə не химиялық қ асиеттерін анық тайды. Мысалы, қ ұ м қ абаттарынан саз-ды топырақ тар тү зілмейді, сазды жыныстарда қ ұ мдақ топырақ тар қ ұ рылмайды. Граниттерде қ ұ нарлы заттары аз топырақ тар тү зіледі, ал базальттар, керісінше, қ ұ нарлы заттарғ а бай топырақ тардың тү зілуіне ық пал жасайды. Ө зінің қ ұ нарлығ ымен белгілі қ ара топырақ тар едə уір дə режеде, лескежіне лестік саздақ тарғ а міндетті. Ө йткені осы жыныстардың қ асиеттері қ ара топырақ тардың пайда болуына сепебкер болады.

Тау жыныстарының сипатына жə не оның жатыс жағ дайларына табиғ и ландшафттың ерекшеліктері, гидрография, ө сімдік жамылғ ысының тү рі жə не таралуы бағ ынышты болады.

Тау жыныстарының жоғ арғ ы, бұ зылу процестеріне ұ шырағ ан тығ ыз немесе тығ ызданбағ ан бө лігі ү гітілу қ абығ ы деп аталады.

Тү зілу жағ дайларына байланысты тау жыныстары массивті

– кристалдық (магмалық ), шө гінді жə не метаморфтық деп бө лінеді. Біріншілерінің ү лкен бө лігі кристалдық қ ұ рылымғ а ие, кей жағ дайларды ғ ана ə йнектік қ ұ рылымы болады, екіншілеріне сынық тық қ ұ рылым тə н, ү шіншілерінің қ ұ рылымы кристалдық қ а жақ ын.

Массивті – кристалдық жыныстар жердің ішкі қ ойнауынан кө теріліп, тө гіліп қ атқ ан магмадан қ ұ ралады. Бұ лар жердің қ атты қ абығ ын қ ұ рағ ан бірінші жыныстар болғ андық тан бастапқ ы деп аталады.

Шө гінді жыныстар бастапқ ы жыныстардың ү гітілуі нə тижесінде жə не осы ү гітілуге ұ шырағ ан жыныс бө ліктерінің желмен, сумен немесе мұ збен тасымалданып жер бетіне немесе су айдындарына жиналуынан пайда болғ ан. Сондық тан олар туынды немесе екінші жыныстар деп аталады.

Метаморфтық жыныстар қ ойнауына терең ірек енген шө гінді жы-ныстардан қ ұ ралғ ан. Жоғ ары температура жə не қ ысымының ə серінен шө гінді жыныстар қ атты тығ ыздылады, бір бө лігі балқ иды жə не цементтелінеді. Шө гінді жыныстардың барлық ө згеру процестерін метаморфизация деп атайды. Осындай метаморфизация процесіне мессивті кристалдық жыныстар да ұ шырау мү мкін.

Жоғ арыда аталып ө ткен ү ш топтың ə рқ айсысы жатыс сипаты-мен химиялық, минерологиялық жə не физикалық қ асиеттерімен ерекшеленеді.