5.3. Екіншілік минералдар жəне олардың маңызы

Екіншілік қ атардағ ы минералдар топырақ та кө бінесе, лайлы жə не коллоидты бө лшектер тү рінде болады, ал шаң тə різді бө лшектер кү йінде сирек кездеседі.

Химиялық қ ұ рамы бойынша минералдар: кремний-оттекті қ осылыстар немесе силикаттар жə не алюмокремний-оттекті қ осылыстар немесе алюмосиликаттар болып екі топқ а бө лінеді.

Кремний-оттекті қ осылыстар ішінде топырақ та кварц SiО2 кең інен таралғ ан, ол кө біне, қ ұ м жə не шаң бө лшектері тү рінде келеді. Барлық топырақ тарда кварц мө лшері 60 %-дан асса, қ ұ мдақ топырақ тарда 90 %-ғ а жетеді, ал кейде одан да кө п болады. Кварц ө те тұ рақ ты жə не мық ты минерал, оның химиялық реакцияғ а икемі кө п емес.

Алюмокремний – оттекті қ осылыстар ə ртү рлі алғ ашқ ы жə не екінші қ атардағ ы минералдардан тұ рады.

Екіншілік қ атардағ ы минералдар химиялық қ асиеттері бойынша ү ш топқ а бө лінеді:

1. Монтмориллониттер (монтмориллонит, бейделлит, т. б. ). Олар аса жоғ ары майдалы (дисперсті) бө лшектер. Бұ л минералдардың дисперстілігі, ісінуі, жабысқ ақ тығ ы, тұ тқ ырлығ ы жоғ ары.

2. Каолиниттер (каолинит, галлуазит). Бұ л топқ а жататын мине-ралдардың дисперстілігі, ісінуі мен жабысқ ақ тығ ы азырақ болады.

3. Гидрослюдалар (гидромусковит, гидробиотит, вермику-лит). Олар далалық шпаттары мен слюдалардан пайда болады. Гидрослюдалардың химиялық қ ұ рамы тұ рақ ты емес.

4. 4. Алғ ашқ ы жə не екіншілік минералдардың топырақ тү зілуіндегі жə не топырақ қ ұ нарлығ ын қ алыптастырудағ ы маң ызы

Ү гітілу кұ былыстары жə не екінші минералдардың тү зілуі. Со-

нымен жоғ арғ ы сипатталғ ан алғ ашкы минералдардың кө п жыл-дар бойы ə рі қ арай ү гілулерінің нə тижесінде майда ұ нтақ талғ ан, яғ ни екінші минералдар пайда болады. Алғ ашқ ы минералдарды ү гуші агенттері – су, оттегі, кө мір қ ышқ ылы, ə ртү рлі органикалық қ осылыстар. Олардын минералдарғ а ə серлері негізінен тө менгі қ ұ былыстар арқ ылы жү зеге асады.

Гидротациялану (сулану) – сусыз минералғ а су молекуласының қ осылуы. Бұ л қ ұ былыс тотық ты алғ ашқ ы минералдардың сумен қ осылып, ү гітілудің нə тижесінде екінші минералдарғ а айналады. Мысалы:

гетит – Fе, 03+Н20=2Fе0(0Н);

гидрогетит – 2FеО(ОН)+Н20=Fе20(ОН)2; лимонит – Fе2(ОН)2+п-Н20=2Fе(ОН)3 п-Н20.

Тотығ у. Ү гітілу кезінде алғ ашқ ы минералдар ішіндегі тотық пағ а минералдар тотығ ады. Ондай минерал жоғ арыда сипатталғ ан темір сульфиді.

2FеS2+702+2Н2О=2Fе504-Н3S04 одан ə рі FеS04+02-Н20 =Fе(ОН=Н2S04, одан ə рі Н2S04+СаАІ2Sі208+4НгО=Н2АІ2Sі082Н20 +СаS0, -2Н20, яғ ни бө лінген кү кірт қ ышқ ылы алғ ашқ ы минералмен реакцияғ а тү сіп, ондағ ы негіздің орнына сутегі ионы барып, екінші минерал каолин балшығ ын тү зеді. Кү кірт қ ышқ ылы басқ а силикат-тармен реакцияларғ а араласқ анда тағ ы да басқ а екінші ə рі кү кірт қ ышқ ылы тұ здары тү зіледі. Ол жағ дайлар одан ə ры реакцияғ а жол ашады.

Ыдырау немесе гидролиз. Силикаттардың ыдырауы ондағ ы негізгі иондардың сутегі ионымен алмасуы арқ ылы жү зеге асады. Сутегі ионының кө зі есебінде суда еріген кө мірқ ышқ ылы мен органикалық қ ышқ ылдардың иондары атқ арады.

Екіншілік минералдардың тұ рақ тылығ ы. М. Джексон (Глазовская М. А.. 1981) екінші минералдардың ү гітілуге жə не еруге шыдамдылығ ы жө нінен тө мендегідей бө лген. Саны ө скен сайын шыдамдылығ ы артады.

1. Гипс, галит, мирабилит, т. б. тұ здар,

2. кальцит, арагонит, доломит,

3. хлорит, нонтронит,

4. иллит, мускавит, серицит,

5. вермикулит,

6. монтмориллонит, бейделлит,

7. екінші диоктаэрикалық хлорйт,

8. аллофаны, каолинит, галлуазит,

9. бемит, гиббсит,

10. гематит, гетит, лимонит.

Қ орыта келе: Топырақ та ыдырау қ ұ былыстары жə не ыдырағ ан заттардан екінші минералдардың синтезделуі кө птеген балшық ты минералдардың тү зілуіне ə келеді.

Ө зін – ө зі бақ ылау сұ рақ тары:

1. Топырақ тың минералогиялық қ ұ рамының қ алыптасуы.

2. Алғ ашқ ы минералдар жə не олардың маң ызы.

3. Алғ ашқ ы жə не екіншілік минералдардың топырақ тү зілуі.

4. Топырақ қ ұ нарлығ ын қ алыптастырудың маң ызы.

5. Екінші минералдардың тұ рақ тылығ ы деген не?

6. Жер қ ыртысының минералдары жə не тау жыныстарын атаң ыз.

7. Жіктелуіне байланысты неше кластарғ а бө лінеді?

8. Тау жыныстыры деген не?

Негізгі жә не қ осымша ә дебиеттер тізімі:

1. Тазабеков Т. Т. Топырақ тың қ ұ нарлылығ ы. Алматы, 1999.

2. Почвоведение. Под ред. В. А. Ковды, Б. Г. Розанова в 2-х частях М. Высшая школа 1988.

3. Почвоведение. Под ред. И. С. Кауричева. М. Агропромиздат изд. 4. 1989.

4. Добровольский В. В. География почв с основами почвоведения. М., Изд-во «Владос», 1999.