5.2. Алғашқы минералдар жəне олардың маңызы

Химиялық қ ұ рамы жағ ынан да жыныстарындағ ы алғ ашқ ы ми-нералдар – негізінен элементтерді шығ аратын тотық тар мен сили-каттар. Тотық тарғ а кварц Ғ е203, магнетит Ғ е304, рутил Ті02 т. б., ал силикаттарғ а дала шпаттары, слюдалар, пироксендер, амфибол дар жə не оливиндер жатады. Кварц – ең кең тарағ ан минерал. Жер астынан атқ ылағ ан, шө гінді, ү йінді жə не топырақ қ ұ рамындағ ы тау жыныстарында ол 25-40%-дай мө лшерде, ал кварцты қ ұ мдар мен қ ұ мтастарда 90%-дан астам мө лшерде кездеседі. Кремний оттегі қ осылысын бекем қ аң қ алы қ ұ рылым тү згендіктен, ү гілу қ ұ былыстарына да берік болады. Сондық тан олар топырақ тардың элювиалды қ абаттарында қ алдық ты минерал ретінде кө п кездеседі. Топырақ та гематит пен рутил не бары 0, 5%-дай ғ ана.

Силикаттар – кө п таралғ ан минералдар тобы. Мұ нда да кремний оттегі қ осылыстары Sі04 берік тө ртбұ рышты қ аң қ алы қ ұ рылым ска-ниондар арқ ылы жалғ асады.

Қ аң қ алы силикаттар тобына кө п тарағ ан дала шпаттар минирал-дары жатады. Олардың қ аң қ аларының ортасында кремний жə не алю-миний иондары орналасқ ан. Ал тө ртбұ рышты қ аң қ алар калции на-трий жə не калий иондарымен жалғ асқ ан. Дала шпаттары SіО2, АІ203 қ атынастары 5-6-ғ а тең болғ ан жағ дайда, қ ышқ ылды, ал ол қ атынас 2-3-ке азайғ ан кезде негізді болып саналады. Қ ышқ ылды дала шпат-тары қ ұ рамында калий мен натрий бар. Олардың қ атарына кең тарағ ан калийлі дала шпаты микроклин – К(АІ5і3Оа) жə не натрийлі дала шпаты – альбит (NA AISi3, 08). Ал негізгі дала шпаты қ атарына - анортит Са(АІ, 52Ов) жатады.

Пироксендерден кө п – авгит, ал амфиболдар қ атарынан мине-ралдар – алдамшы мү йіздерден тарағ аны. Пироксендердін кристалл химиялық формуласы: В2(5, 06), ал амфиболдардікі: В7(540)(ОН). Олардын топырақ тағ ы жалпы мө лшері 5-15%-ды қ ұ райды.

Силикаттарғ а жататын тағ ы бір кең тарағ ан минерал – оливин: (Мg. Fе)-(SiO4). Олардын кө лемі бос жыныстар мен топырақ та 0, 5-1%-дан аспайды.

Алғ ашқ ы жыныстар тү зуші минералдар – фосфаттар. Оларда кө п тарағ аны – апатит Са5 (СІF) (Р04)3. Бос жыныстар мен топырақ тарда 0, 3-0, 5%-дай кездеседі. Апатит – фосфордың кө зі оғ ан қ оса мұ нда хлор мен фтор да кездеседі.

Оттегінсіз, алғ ашқ ы минералдар қ атарына сульфидтер жа-тады. Олардан кө бірек тарағ аны – темір сульфиді: Fе5 – пирит. Олар шашыраң қ ы тү рде кездеседі, мө лшері 0, 3-0, 5%-дан аспайды. Бұ лардан басқ а топырақ та бос жыныстар мен кейбір алғ ашқ ы мине-ралдар кездеседі.