5-дәріс. Топырақтың минералогиялық құрамы

5-дә ріс. Топырақ тың минералогиялық қ ұ рамы

Мақ саты: Топырақ тың минералогиялық қ ұ рамының қ алыптасу маң ызы туралы негізгі тү сініктерді мең герту арқ ылы студенттердің жалпы жә не арнайы іскерлік дағ дыларын қ алыптастыру, теориялық білімдерін бекіту.

Жоспар:

5. 1 Топырақ тың минералогиялық қ ұ рамының қ алыптасуы

5. 2 Алғ ашқ ы минералдар жə не олардың маң ызы

5. 3 Екіншілік минералдар жə не олардың маң ызы

5. 4 Алғ ашқ ы жə не екіншілік минералдардың топырақ тү зілуіндегі жə не топырақ қ ұ нарлығ ын қ алыптастырудағ ы маң ызы

Тірек сө здер: Минералдар, топырақ тың қ ұ нарлығ ы, қ арашірік жә не т. б.

5. 1. Топырақ тың минералогиялық қ ұ рамының қ алыптасуы

Топырақ тың минерологиялық қ ұ рамы кө п жағ дайларда топырақ тү зуші тау жынысының қ ұ рамына тə уелді болады жə не туынды ми-нералдардан қ ұ ралады. Бастапқ ы минералдардан: кварц, даналық шпат, слюда, авгит, магнетит, гематит, апатит кө п тарағ андары. Олар топырақ тың инертті бө лігін – скелетін қ ұ райды. Олардың мө лшері, ə сіресе қ ұ мдақ топырақ тарда кө п. Бастапқ ы минералдар мү жілу процесінің нə тижесінде екінші минералдарды жə не ө сімдіктердің минералдық қ оректенуін қ амтамасыз ететін элементтерді тү зеді. Топырақ та туынды минералдардан каолинит, монтмориллонит, кальцит, гипс, мирабилит, галит, гетит, пиролюизит, доломит жə не басқ алары болады.

Туынды минералдар қ арапайым тұ здарғ а, гидрототық тардан, тотық тарғ а жə не саз минералдардан тұ ратын топтарғ а бө луге бо-лады. Қ арапайым тұ здар тү ріндегі минералдарғ а: кальцит (СаСо3), доломит [СаМg(Со3)2], сода (Na2Co3), гипс (CaSo4 2H2O), магне-зит (MgCo3), галит (NaCl), фосфаттар, нитраттар жатды. Тұ здану дə режесі осы тұ здардың мө лшеріне байланысты келеді.

Бұ л тұ здар топырақ та қ ұ рғ ақ климат жағ дайында жиналады. Темірдің, алюминийдің, кү кірттің, марганецтің тотық тары тү ріндегі минералдар бастапқ ы минералдардың мү жілуі нə тижесінде пайда болады.

Алюмосиликаттар жə не ферросиликаттар, каолиниттер, гидрос-людалар, монтмориллониттер саздың қ ұ рамдас бө лігі болып табы-лады. Сондық тан осы минералдар бар топырақ тар сазды топырақ тар деп аталады. Олар кү шті дə режеде уақ талғ ан, желімдеушілік қ асиеті бар, яғ ни қ ұ рылымы жақ сы, сің іру қ абілеті де жоғ ары. Осы саз минералдардың мө лшеріне топырақ тың жабысқ ақ тығ ы, су ө ткізгіштігі, ісінгіштігі ылғ ал сің ірімділігі тікелей байланысты келеді. Топырақ қ ұ рамындағ ы туынды минералдардың мө лшеріне ө сімдіктердің қ оректенуін қ амтамасыз ететін топырақ тың қ ұ рылымы, химиялық, физикалық, сулық, ауалық қ асиеттері, қ ұ нарлығ ы тікелей байланысты болады.

Топырақ тың қ атты фазасының химиялық қ ұ рамы да топырақ тү зуші жыныстардың қ ұ рамына сə йкес келеді. Топырақ та кремний тотығ ы SiO2, органогендік элементтер С, Н, О, N, P, S, K, Ca, Mg кө п мө лшерде кездеседі. Соң ғ ылары ө сімдік қ орегінің кө зі болып табы-лады жə не топырақ қ ұ нарлығ ы солардың мө лшеріне байланысты болады. Ө сімдіктердің қ оректенуінде азот, фосфор, калий ү лкен рө л атқ арады. Азот топырақ та нитраттар жə не аммоний тұ здары тү рінде кездеседі. Ол топырақ ауасының жə не гумустың (қ арашіріктің ) қ ұ рамына кіреді. Азоттың кө птеген қ осындылары ө те жылжыма-лы, оң ай шайылады. Топырақ тағ ы азоттың, фосфордың, калийдің жетіспейтін бө лігін минералдық жə не органикалық тың айтқ ыштар арқ ылы енгізеді.

Топырақ та ө сімдікке зиянды: хлор, натрий, марганец, алюминий, магний сияқ ты улы элементтер де бар. Олардың мө лшері кө п бол-са, топырақ ты тұ здандырады. Топырақ та микроэлементтер де: бор, молибден, цинк, кобальт, йод бар. Бұ лар маң ызды физиологиялық, биохимиялық рө л атқ арады. Топырақ та аз мө лшерде радиоактивті элементтер кездеседі. Радиоактивті элементтер топырақ қ а табиғ и жə не жасанды радиактивтілік береді. Топырақ тың табиғ и радиактивтілігі оның қ ұ рамындағ ы уранның, торийдің, радийдің мө лшеріне байланысты. Жасанды радиоактивтілік адамның атом энергиясын пайдалануынан туындайды.