4.3. Топырақтың механикалық құрамының биологиялық, физикалық, химиялық қасиеттеріне əсері

Топырақ жамылғ ысы ө зінің физикалық -механикалық қ асиетіне байланысты, ауадағ ы зиянды заттектерді ө зіне сің іріп, ө зінің қ ұ рамында екіншілік ластану кө здерін қ алыптастыруғ а бейім геологиялық ортаның, ұ зақ мерзімдік зиянды заттектерді тасымал-дайтын орта болып табылады. Ластанғ ан топырақ тың табиғ и орта-да қ алпына келуі жү здеген жылдарғ а созылады, ал жасанды жол-мен қ алпына келтіру – кү рделі жұ мыстарды жү ргізуді қ ажет етеді. Топырақ тың мұ най ө німдері жə не бұ рғ ылау ерітінділерімен ласта-нуы локальды дə режеде байқ алады. Бірақ жоғ ары дə режеде ластан-са, топырақ қ ұ нарсыз, асфальт тə різді массағ а айналуына байла-нысты ө те қ ауіпті. Ең кү рделі экологиялық проблемалардың біріне литосфераның мұ най ө німдері жə не ауыр металдармен ластануы жатады.

Мұ наймен ластану кезінде топырақ тың қ ұ нарлығ ын жə не экологиялық қ ызметін анық тайтын, оның барлық морфологиялық, физикалық, физикалық -химиялық, биологиялық қ асиетіне ық палын тигізеді. Мұ наймен ластану кезіндегі топырақ қ асиетінің ө згеруі, сондай-ақ оның миграциялану процестері аккумуляциялануы метоболизмі тө гілген мө лшеріне, физикалық -химиялық қ ұ рамына, топырақ тың климаттық жə не ландшафтық жағ дайына, биохимиялық кедергілерге, топырақ профиліндегі миграция каналдарына байла-нысты болады.

Мұ найдың топырақ қ абатына сің у терең дігі мұ най қ ұ рамы мен топырақ тың механикалық қ ұ рылымына байланысты жү реді. Топырақ тың морфологиялық белгілерінің ө згеруі ө зімен бірге, физикалық қ асиеттерінің ө згеруіне ə келіп соқ тырады. Топырақ тың мұ наймен ластануы, мұ най ө німдері сің ген горизонттарда органикалық заттектердің жалпы қ ұ рамын кү рт арттырады. Лас-тану кезіндегі топырақ тың физикалық қ асиеттерінің ө згеріске ұ шырауының нə тижесінде, мұ най топырақ тағ ы ауаны ығ ыстырып, судың, қ оректік заттектердің тү суі бұ зылады. Бұ л – ө сімдіктердің ө суін баяулатып, олардың жойылуының бірден-бір себебі бо-лып саналады. Мұ наймен қ анық қ ан топырақ тың ылғ алды сің іру жə не ұ стап тұ ру қ абілеттері бə сең деп, ластанбағ ан топырақ пен салыстырғ анда – ылғ алдылық тың, су ө ткізгіштіктің, ылғ ал сыйымдылығ ының тө менгі мə ндері байқ алады. Топырақ қ ышқ ылдылығ ының ө згеруі, бə рінен бұ рын мұ найдың сапасы мен оның қ ұ рамындағ ы минералдылығ ы жоғ ары қ абат сулары-на байланысты морфологиялық ерекшеліктері келесі қ абаттармен сипатталады. Гумусты горизонттың қ алың дығ ы 35 см аспайды, олардың қ ұ рылымдары берік емес, тү йіршікті келеді. Горизонттар-да нығ ыздалу байқ алады, бұ л тұ здылық мө лшерінің аз екендігін кө рсетеді. Механикалық қ ұ рамы бойынша топырақ – сазды, тез еритін тұ здар 80–100 см терең дікте кездеседі, сің іру сыйымдылығ ы 15–25 мг. экв/100 г. топырақ ты қ ұ райды. Шабындық жерлердің топырағ ы – гумусты горизонттардың қ уаттылығ ымен сипатталады. Жоғ ары горизонтта 1, 5-3, 5% гумусты қ ұ райды. Гуматты фульваттардың қ ұ рамы 4, 2%, азот – 0, 07- 0, 0061 %, фосфор – 1, 3-0, 9%, қ озғ алмалы элементтер: топырақ та азот – 1, 4-0, 8, фосфор – 3, 0-4, 7 жə не калий 29-52 мг/100 г. топырақ ерітіндісінің рН 7, 5-8, 5. Зерттеу нə тижелері ластанғ ан топырақ буферлігінің тө мен екенін кө рсетті.

Қ орыта келе: Сің ірілген негіздердің қ ұ рамында кальций мен магнийдің мө лшері басым. Жауын-шашынның аз тү суіне байланысты, қ ұ рылым тү зуі – ə лсіз жə не осы топырақ горизонттарының тығ ыздығ ының жоғ ары болуына байланысты топырақ аз ылғ алданады. Жауын-ша-шын кө п жауатын кезде ылғ алдану терең дігі 50 см-ден аспайды.

Ө зін – ө зі бақ ылау сұ рақ тары:

1. Топырақ тың механикалық қ ұ рамы деп нені айтады?

2. Топырақ тарды механикалық қ ұ рамына байланысты топқ а бө луін айтың ыз.

3. Топырақ тың гронулометриялық қ ұ рамы бойынша жіктелуі.

4. Қ ұ м деген не?

5. Шаң деген не?

6. Тұ нба деген не?

7. Топырақ тың микроагрегаттарды қ ұ ру қ абілеті қ андай?

8. Топырақ жамылғ ысы ө зінің физикалық -механикалық қ асиетіне байланысты қ алай анық талады?

9. Мұ наймен ластану кезінде топырақ тың қ ұ нарлығ ы жə не экологиялық жағ дай қ андай болады?

Негізгі жә не қ осымша ә дебиеттер тізімі:

1. Бигалиев А.., Жамалбеков Е., Білдебаева Р., Қ азақ стан топырағ ы жә не оның экологиясы. Алматы, 2000.

2. Тазабеков Т. Т., Тазабеков Е. Т., Топырақ географиясы жә не Топырақ географиясы негіздері. Алматы, 2006.

3. Тазабеков Т. Т., Тазабеков Е. Т. Топырақ географиясы тү сіндірме сө здігі.