Качинскийдің классификациясы

Топырақ тү йіршіктерінің	Механикалық	Фракциялар тобы
диаметрі, мм	фракциясы
0, 0001	коллоидтар
0, 0001-0, 0005	жұ қ а тұ нба
0, 0005-0, 001	қ алың тұ нба	физикалық саз
0, 001-0, 005	майда шаң
0, 005-0, 01	орташа шаң
0, 01-0, 05	ірі шаң
0, 05-0, 25	майда қ ұ м
0, 25-0, 05	орташа қ ұ м	физикалық қ ұ м
0, 50-1, 00	ірі қ ұ м
1, 00-3, 00	шағ ал
3, 00-10, 00	тас бө лшектер	топырақ тың тас бө лігі
10, 00	тастар

Осы ғ алымның зерттеуіне сə йкес топырақ тар ө зінің механикалық қ ұ рамына қ арай тө мендегі топтарғ а бө лінеді.

Тастар, тас бө лшектері, шағ ал, тау жыныстарының сынық тары болғ андық тан оның қ ұ рылымын, қ асиеттерін сақ тайды, олар топырақ тың физикалық қ асиеттеріне ə сер етеді.

Қ ұ м – (тү йіршіктердің диаметрі 1-0, 05 мм) топырақ тың аз жыл-житын бө лігі. Ол негізінен кристалды кремний қ ышқ ылдарынан қ ұ рылады, кейбір жағ дайда слюда пластинкалары мен басқ а минералдардың сынық тарынан қ ұ ралады. Химиялық реакцияларғ а қ атыспайды десе де болады, ө сімдіктер ү шін қ оректік зат емес, бірақ топырақ тың физикалық қ асиеттеріне ə серін тигізеді. Қ ұ м-силикаты тау жыныстарының механикалық ү гітілуінің нə тижесінде пайда болады.

Шаң – (тү йіршіктердің диаметрі 0, 05-0, 001мм) тұ рақ ты кристал-ды жə не аморфты кремний қ ышқ ылдарынан тұ рады. Шаң фрак-циясы салыстырмалы тү рде алғ анда топырақ тың инертті бө лігі. Химиялық жə не физикалық процестер бұ л фракцияда нашар жү реді.

Тұ нба – (тү йіршіктердің диаметрі < 0, 001 мм) – бұ л топырақ тың ең белсенді жə не жылжымалы сазды бө лшегі. Тұ нба қ ұ рамына минералдық жə не аз мө лшерде органикалық заттар кіреді. Бұ л фракцияның тү йіршіктері бір-бірімен жақ сы байланыста болады, серпімді келеді.

Топырақ тың механикалық қ ұ рамы Н. А. Качинскийдің класси-фикациясы бойынша анық талады. Бұ л классификацияның негізі топырақ тү йіршіктерін физикалық саз (тү йіршіктері < 0, 01) жə не физикалық қ ұ м (тү йіршіктері > 0, 01мм) деп бө лу болып табылады.

Бірақ топырақ тың механикалық қ ұ рамы бойынша оның физикалық қ асиеттері жайында жуық тап қ ана айтуғ а болады. Топырақ тың механикалық элементтерінің (фракцияларының ) қ ұ рылымы оның қ асиеттерінің жиынтығ ын бермейді. Мысалы, тұ нба нашар су ө ткізгіштігімен жə не судың капиллярмен жылжуының на-шар байқ алатындығ ымен ерекшеленеді. Кальциймен жə не темірмен қ анық қ ан соң тұ нба топырақ қ ұ рылымының маң ызды факторына ай-налады. Яғ ни топырақ тың ең қ олайлы физикалық қ асиеттерін қ ұ руғ а себепші болады. Табиғ атта топырақ тың механикалық қ ұ рамының алуан тү рлілігі байқ алады, Механикалық қ ұ рамы ұ қ сас немесе бірдей топырақ тар физикалық қ асиеттері жағ ынан бір-бірінен едə уір алшақ тануы мү мкін. Топырақ тың қ асиеттеріндегі ү лкен алшақ тық микроагрегаттық қ ұ рамының ə ртү рлілігімен тү сіндіріледі. Микро-агрегаттарды микроагрегаттық анализ арқ ылы фракцияларғ а бө леді.

Топырақ тың микроагрегаттарды қ ұ ру қ абілеті тұ нбаның мө лшеріне байланысты болады. Микроагрегаттық анализ кезінде алынғ ан тұ нба мө лшеріне қ атынасы дисперстік коэффициент деп аталады (Н. А. Качинский бойынша). Осы қ атынас ү лкен болғ ан сайын топырақ тың агрегаттар қ ұ ру қ абілеті азайып, топырақ тың микроқ ұ рылымы беріктігін тө мендетеді. Қ ара топырақ тың дисперстік коэффициенті 10%-дан аспайды, ал сортаң топырақ тарда осы кө рсеткіш 60-80%-дан асуы мү мкін.

Топырақ тың микроагрегаттық қ ұ рамы – динамикалық шама, осығ ан орай оның негізгі физикалық қ асиеттері де ө згермелі, ү немі қ озғ алыста болады.

Оның толығ ырақ атын басым жə не серіктес фракцияның (саз тұ нба, орташа жə не майда шаң, ірі шаң жə не қ ұ м) ана-лиз нə тижелеріне сү йене отырып анық тайды. Басым фракция механикалық қ ұ рам атауының соң ына жазылып, оның жетекшілік маң ызын кө рсетеді. Мысалы, орташа саздақ ты, шаң ды-тұ нбалы топырақ жə не т. т.

Уақ ыт ө те келе топырақ тың механикалық қ ұ рамы ауырлану жағ ына қ арай ө згереді, ал элювиальдық қ абатта (А2) ол са-лыстырмалы тү рде алғ анда жең ілдейді. Бұ ғ ан осы қ абаттан жұ қ а дисперсті бө ліктің тө менге қ арай шайылуы себеп бола-ды. Механикалық қ ұ рамғ а топырақ тың сулық, физикалық жə не физикалық -механикалық қ асиеттері бағ ынышты болады. Мысалы қ ұ мды жə не қ ұ мдақ топырақ тар ə детте, қ ұ рылымсыз келеді, бірақ бұ л топырақ тарда қ олайлы ауа жə не жылу тə ртібі бар. Су ө ткізгіші жақ сы, бірақ ылғ ал сыйымдылығ ы нашар келеді. Топырақ ө ң деуші қ ұ ралдарғ а аз кедергі жасайды. Сонымен қ атар, бұ л топырақ тар ө сімдіктерге қ ажетті қ арашірікке, азотқ а, кү лдік қ оректік эле-менттерге кедей, сондық тан басқ а топырақ тарғ а қ арағ анда, тез қ ұ нарсызданып, тың айтқ ыштар енгізуді қ ажет етеді.

Саз топырақ тар керісінше, кү лдік қ оректік элементтерге бай-лығ ымен, ылғ ал сыйымдылығ ының жоғ арылығ ымен, су ө ткізгішінің, су қ айнатуының ауа алмасуының нашарлығ ымен жə не қ олайсыз жылулық қ асиеттерімен ерекшеленеді. Бұ л топырақ тар топырақ ө ң деуші қ ұ ралдарғ а ү лкен кедергі жасайды. Бұ л топырақ тарда суды жə не ауаны нашар ө ткізетін қ абық жиі пайда болып тұ рады.

Жең іл жə не орташа саздақ ты топырақ тар қ асиеттері жə не қ ұ рамы бойынша жоғ арыда аталғ ан топырақ тардың ортасынан орын алады. Бұ л топырақ тар – ең жақ сы топырақ тар болып табылады.